Nicolaus
Coppernicus:
d. Urkunden
Leopold Friedrich
Prowe
SUMFORD -VMWiRSITy- ÜBRARY
Library
NICOLAUS COPPEKMCUa
VON
LEOPOLD PROWE.
ZWEITER BAND URKUNDEN.
BERLIN,
WE1DM ANN80HE BUCHHANDLUNG.
1884.
Digitized by Google
CS Hl
V-'X
312825
Das lierltt ritur Ueherselziing ins Englisch? und Französisch? wird rorbeluilfen.
• »
• . .
IhriK-k von Hreitknpf * Hiirtol in l-ripiip
-
PR1NTE.D IN GtRMANY
Digitized by Google
Vorbemerkung.
Die ersten zehn Bogen des Urkunden- Buehs sind
bereits im Jahre 1872 gedruckt; sie wurden als Festgabe
zur vierten Säkular-Feier des Geburtstages von Copper-
nicus ausgegeben. Zu jener Zeit war die Frage Über
die richtige Schreibung des Namens noch nicht zum Ab-
schluss gekommen. Hierin liegt die Erklärung, dass in
der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes der Name
von Coppernicus nur mit einem »p« gedruckt erscheint.
Thorn, den 18. Oktober 1883.
Leopold Prowe.
Inhalts - Übersicht.
Erste Abtheilung.
Schriften von Coppernicus s. 1-28O
A. Au» dem Werke «de revolutionibus- 3-15
1. Die Widmung an Papst Paul Iii 3—8
2. Die Einleitung zum ersten Buche ... 9—12
Anhang. I>ie von Oslander untergeschobene Vorrede der editio
prineeps 13— U
B. Gutachten and Denkschriften lf>— 44
1. Die Klageschrift des Ennliindiscbcn Domstifts gegen den Hochmeister
Albrccht von Brandenburg aus dem Jahre 1521 . 15—20
2. Die Denkschriften über das preußische Münzwesen 21—44
a. Das dem preussischen Landtage 1522 überreichte Gutachten über
die Verbesserung der preußischen Münze 21 — 29
b. Die Denkschrift über das preussische Mfmzwcsen in lateinischer
Sprache 29 — 44
0. Uebersctzutifreii aus dem Griechischen . . 45—137
1. Die Briefe des Theophylaetua Nivm-atta 45 — 127
2. Der Rrief des Lysig an Uipparoh 128—137
D. Briefe 138-1G8
1. An das ermländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. Oktober 1518 . . . 143
2. An den Bischof Mauritius Ferner d. d. Fraucnhurg 29. Februar 1524 . . 144- 145
3. An den Domherrn Beruh. Wapowski zu Krakau d. d. »ex Variniu.. 3.
Juni 1524 145—154
4. An den Domherrn Felix Keich d.d. »ex V&rmia octava pasce« a. a . . . 154 — 157
5. An den Bischof Johanne» Dantiscus d. d. »ex Fraiieuburg Parasceve Pa-
schae anno 1533« 157—158
6. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 8. Juni 1536 . . 158—159
7. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Fraiieuburg 9. August 1537 . 159 — 160
8. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Frueburgo quinta pasche«
1538 lül
Digitized by Google
INHALTÖ-ÜBKIWICHT. V
9. Ad den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Gynopoli« 2. Dcbr. 1538 S. 161 — 102
10. An den Bischof Johanne» Dantiscus d. d. Frauenburg 11. Jan. 153Ü . . 103
11. An den Bischof Johannes Dantiscu» d, d. Frauenburg 3. Mar/. 1539 . . 163—104
12. Au den l»i>i*liof Joliantu'S DatitiH. ws <l. d. !■ raut-ubn rg 11. Mlir/. l.'i'U) , Itij- lü,")
II-'». An den l'.isohof Johannes lUntisL-im <1. il. >e\ <i)in>pidi X.W III Si-p-
ti-!iit>rii olyinp. 579 an im primo. 1 1 >.")
14. Au den Herzog Albreclit von Preugsen d. d. Frauenburg 15. Juni 1541 100
l.r>. An den Herzog Albrecht von l'reusgen d. d. Franenburg 21. Juni 1541 107
16. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauonburg 27. Juni 1541. . 108
K. Pas Sendschreiben an Beruh. Wapowski xwn Johann Werner's
Schritt »de motu octavae sphaerae» in yeivini^ttT Textes-
IWension 10»- IM
F. Nicolai Coppernici de hypotlieBibns motumn coclestimn a sc
ctuistitutis eominentarioliis isi '2U1
Ct. Kleinere handschriftliche Reliquien 203—204
1. Die Kinsclmltungcn und Nachträge aus dem Manuskripte de» Werkes »do
ivvnlutinnibua« '203— '2ft.r>
'2. 1 iW'iclu r-lliiuei' hrihii^en iiiathLMi)ati^rli-;tstrn||(niiiiii-lit'ii liiliitlls . . . 200- '2 M
l'n- iWirher-Kin/eirhmiiip'ri medi» iniM licn Inhalt* '2\~) — '258
I. Die BtVhiT-F.iiizc iehuunircn in gri>;<:bist:her Sprache 2.~)'J- '2t'>.,
Anhang. l>io unerht.n S-hntUn . . 205— 2N)
1. Die Septem Mdera. ... "205 '27'»
2. Kleinere Diebtungen 276— '280
Zweite AMlieiluug.
ZeUffenoHsische Schriftstücke zum Lehen und
zur Lehre von Coppernicus s. 281 -4'2t
4. Schriften von KheliriiH 2H»— 3HK
1. Die Narratio prima 285 — 300
2. Borus«iae enrotninm 367—377
l'i I nr N ortfiU: /u tlt r '1 ri^'Hioinctrir vtm Coppi rnii-iis . H7S- -381
4 Di»? Vorrede zu den »Orationes do aatronomia, geogrnphiea et physiea». . 38*2—380
5. Die Vorrede zu den Kphemeriden auf das Jahr 1551 387 — 390
Anhang. Au» der Vorrede Otho's zu dem »Opus Palatinu tu de
triangulia a Georglo Joachimo Khctico eoeptuni« . . 397 — 400
11. Knete befreundeter Zeit^onoHsen IUI 4'2I
1. Zwei Briefe de» Domherrn Joh. Seulteti aus dem Jahre 1521 .... 404 — 416
a. Der Hricf vom 15. Februar 1521 404—409
b. Der Brief vom Ende Februar 1521 410—421
\ i
INHALTS- ÜBERSICHT.
tl
Briefe dos Bischof» Tiedcniaun (tiese s.
417—4*21
a. Der Brief an den Doiuhcrru üeorfc Donner d. d. Lübau S. Dcceuibcr
1542
41K— 419
b. Dur Brief au Joachim Khcticus d. d. Lübau 26. Juli 1543 ....
419-421
Dritte Abtheilung.
L I KU JliM.'ll AMI raillllieil- liüNCillCIllC > 011
Coppernicus s.
423- 480
I
I>€-r (iniMvatnr Lucas Witzelroda
426-454
II.
III
472- 47;>
IV
47H— 4ni
Vierte Abtheilung.
Ermland und das Fruuenlrarßer Doinstift zur
481—521
A. Die Beschreibung des Bisthuins Ermland von Martin Cromer 484—497
B. Di« Statuten H«i Rrmliindisrhen Doinstifls zur Zeit von
GopiK'rnk-u.s
498—521
Fünfte Abtheilung.
Zur Charakteristik der kirchlichen Bewegung
in Ermland zur Zeit von Coppernicus. . s.
523—545
.4. Zur ntnnikteristik Hm Bischof« Pahian von LftRSRineii . . .
526—529
B. Zwei Hirtenbriefe des Bisehofs Mauritius Ferber (1523— 1537^
530—539
1
530—535
II.
Das Edikt vom Ii. Mai L*>25
536—539
C. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantiscus (1537—1548; .
540—545
1.
II.
540—543
544—545
*
Erste Abtlieilung.
Schriften von Coppernicus.
Digitized by Google
i
f
I
i
Digitized by Google
Erste Abteilung'.
♦
■
r kundenbuch.
SCHRIFTEN V0N €01»EKNICUS.
• • - -
...
< . ■ .
Aus dem Werke de revolutionibus orbium codestiüitt.V.
1. Die Widmung an Papst Paul m. *
AD SANCTISSIMVM DOMIN VM PAVLVM III.
PONTIFKJEM MAXIMVM.
Nicolai Oopernioi praefatio in libroa Revolutionum.
Satis equidem, Sanctissime Pater, aestimare possum, futurum
esse, ut simul atque quidam acceperint, me hisce meis libris.
quo» de revolutionibus sphaerarum muudi scripsi, terrae globo
tribuere quosdam motu 8, statim nie explodendum cum tali opinione
elamitent. Neque enim ita mihi mea placent, ut nou pcrpen-
* Abdruck aus der editio princeps , das Original-Manuskript ist bis jetzt
noch nicht aufgefunden.
Die Orthographie und Interpunktion der editio princeps ist nicht bei-
behalten ; namentlich die letztere würde an manchen Stellen unverständlich
nnd geradezu störend sein. Eine Aenderung schien um so weniger bedenk-
lich, als der Druck des Werkes nicht von Copernicus selbst Uberwacht ist,
nnd der Herausgeber Oslander, wie wir nach Wiederauffindung des Manu-
skriptes wissen, sich vielfache Aenderungen erlaubt hat.
1 *
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN VON COPERNICl'8.
da in, quid alii de illis iudiruturi sint. Et quamvis sei am. hominis
philosophi eogitationes esse remotas a iudicio vulgi, propterca quod
illius stodinm sit veritatem omnilms in rebus, quatenus id a
Deo rationi humanae permissum. est. inquirere, tarnen alienas
l)rorsus a recritudiiie opinionesXfuiriendas censeo. Ifcique cum
mecum ipsc cogitarem, quam j*)l»ur'dum ötxpoajxa existimaturi essent
illi, qui multorum seeulru-un^Stidiciis haue opinionem confirniatum
uoruiit. quod terra . iuifaobllis in medio caeli tanqaam centrum
illius posita sit. ttpt contra asscrerem terram moveri. diu me-
cum liaesi. a*u m'eos commentarios in eins motu» demonstrntionenf
conscriplws/in-fucein darein, an vero satius esset, Pythagorcorum
et quoruiifhün aliorum sequi cxenipluin , qui non per literas sed
p«y .manus tradere soliti sunt mysteria philosophiae propinquis
•-/efninieis dnntaxat. sient Lysidis ad Hi])parchum epistola testatur.
Ae mihi quidem videntur id feeissc non, ut quidam arbitrautur,
ex quadam invidentia communicaudarum doctrinarum, sed ne res
pulchcrrimue. et multo studio magnorum virorum investigatac, ab
illis contemnerentur, quos aut piget tillis literis bonain operam
impendere, nisi quaestuosis, aut si exhortationibus et cxemplo
aliorum ad liberale Studium philosophiae exeitentur, tarnen pro-
pter Stupiditäten« ingenii inter philosophos tanquam fuci inter
apes versantur. Cum igitur hace mecum perpenderem, eontemptus,
«I Iii mihi propter novitatem et absurditatem opinionis metuendus
erat, prupeinodum impulerat me. ut institutum opus prorsus in-
termitterem.
Verum amici nie diu cum'tantem atque eriam reluctantein re-
traxerunt, inter quos primus t'uit Nieolaus Schonbcrgius. Cardinalis
Capuanus. in omni gencre doctrinarum celebris. Proximus illi vir
mei amantissimus Tidemannus (iisius. Episcopus Culmensis. sa-
crarum. ut est, et omnium bonarum literarum studiosissimus. Is
ctenim saepenumero nie adhortatus est, et convitiis interdum ad-
ditis efihigitavit. ut libruin hunc ederem. et in lucem tandem
prodirc siuerem, qui apud lue pressus non in nonum unnum so-
Digitized by Google
1. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL III.
Iura sed iam in rfuartuni novennium latitasset. Idem apud ine
egerunt alii non pauci viri cminentigsimi et doetissimi adhortantcs,
ut mcam opcrani ad communem studiosorum mathematiccs utilita-
tem propter conceptum metum eonferre non rccusarem diutiug.
Fore ut, quanto absurdior plerisqne nunc hacc mea doctrina de
terrae motu vidcretur, tanto plus admirationis atque gratiae ha-
bitura esset, postqnam per editionem eommentarioruni meorum
ealiginem abgurditatis snblatam ridcrent liquidissimis dcnionstra-
tionibus. Hin igitnr persnasoribus eaqne spe addnetus tandem
amieis permisi, nt editionem operis. qnam diu a me petissent,
faccrcnt.
At non tarn mirabitnr fortasse Sanctitas Tua. quod has meaR
lucubrationes cdere in lueem ausus siin, posteaqnam tantum operae
in illis elaborandis mihi sumpsi, ut mens cogitationcs de terrae
motu etiam literis eommittere non dubitaverim , »cd, quod magig
ex me audire expeetat, qui mihi in mentem venerit, ut contra
reeeptam opinionem mathemaricorum, ac propemodum contra com-
munem scnsnm ausus fuerim imaginari ali(|uem niotum terrae.
Itaque nolo Sanetitatem Tuam latere , me nihil aliud movissc ad
cogitandum de alia rationc subducendorum motuum sphaerarnm
mundi, quam quod intellexi, mathematicos sibi ipsis non constare
in illis perquirendis. lVimuin enim usque adeo incerti sunt de
motu solis et lunac. ut uec vertentis anni perpetuam magnitudi-
nem demonstrare et observare possint. Deinde in constituendis
motibus, cum illarum, tum aliarum qu^inque errantium stellarum,
neqne iisdem prineipiis et assumptionibus, ac apparentium revo-
lutionum motuumque demonstrationibus utuntur. Alii nainque*
circulis homocentris solum, alii cecentris et epieyelis, quibns tarnen
quaesita a<l plenum non assequuntnr. Nam qui homocentris oonfisi
sunt, etsi motus aliquos diversos ex eis componi posse demon-
straverint, nihil tarnen certi, quod nimirum phaenomenis respon-
deret, inde statuere potuerunt. Qui vero exeogitaverunt eccentrica,
etsi magna ex parte apparentes motus congruentibus per ea nu-
Digitized by Google
6
I. SCHRIFTEN VON COI'EKMCUS.
mens absolvisse videantur, pleraqae tarnen interim admiserant,
quae primis principiis de motus aequalitate videntur contravenire.
Rem quoque praecipuani, hoc est 'mundi formam, ac partium eius
certam symmetriam, non potnernnt invenire vel ex illis colligere;
sed accidit eis perinde, ac si quis e diversis locis manus, pedes,
capnt aliaque membra optime quidem sed non unins corporis
comparatione depicta sumeret, nullatenus invicem sibi respon-
dentibus, ut monstrum potius quam homo ex illis componerctur.
Itaque in processu demonstrationis , quam pidofiov vocant, vel
praeteriisse aliquid necessariorum vel alienum quid, et ad rem
minime pertinens admisisse inveniuntur. Id qnod illis minime ac-
cidisset, si certa principia secuti essent. Nam si assnmptae
illorum hypotheses non essent fallaces, oinnia, quae ex illis se-
quuntur, verificarentur procul dubio. Obscura autem licet haec
sint, quae nunc dico, tarnen suo loco fient apertiora.
Hanc igitur incertitudinem mathematicamm traditionum de
colligendis motibus sphaerarum orbis cum diu mecum revolvercm,
coepit me taedere, quod nulla certior ratio motuum machinae
mundi, qui propter nos ab optimo et regularissimo omnium opifice
conditus esset, philosophis constaret, qui alioqui rerum minutissi-
marum respectu eius orbis tarn exquisite . scrntaientur. Quare hanc
mihi operam sumpsi, ut omnium philosophorum, quos habere pos-
sem, libros relegerem indagaturus, annc ullus unquam opinatus
esset, alios esse motus sphaerarum mundi, quam illi ponerent, qui
in scholis mathemata profyercntur. Ac reperi quidem apud Cice-
ronem primum Nicetam sensisse terram moveri. Postea et apud
Plutarchum inveni quosdam alios in ea fuisse opinione, cuius
verba, ut sint omnibus obvia, placuit hic ascribere :
oi jiiv aXXoi jiiveiv djv 77^, 4>tXoXao; Ik lluOa^opsio; xoxXtp
icepi<p£ps9&at itspt to irüp xaxaxuxAoo Xo£ou ofioioTpoitu>c TjXup xat as—
XrJviQ. 'HpaxXetor,; 0 Üovtixo; xal "Excpavro; 0 Iludayopsio; xivouat
{Uv ttjv y^v ou fiijv Ys ti£TaßaTtx<iK , Tpo/ou Sfotjv ev*<tmojAivr,v dwo
ousfuuv iid dvatoXa«;, irepi to iöiov oumj; xivrpov.
Digitized by Google
1 . DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL III. 7
Inde igitur occasionem nactus cocpi et ego de terrae mobi-
litate cogitare. Et qnamviB absurda opinio videbatur, tarnen quia
sciebam aliis ante me hanc concessam libertatem, nt quoslibet
fingerent circulos ad demonstrandum phaenomena astrorum, ex-
istimavi mihi quoque facile permitti, ut experirer, an posito terrae
aliqno motn firmiores demonstrationes , quam illorum essent, in-
veniri in revolutioue orbium coelestium poBsent.
Atque ita ego positis motibns, quos terrae infra in opere tri-
buo, multa et longa observatione tandem reperi, quod, si reliquo-
rnm siderum errantium motus ad terrae cireulationem conferantur
et Bupputentur pro cuiusque sideris revolutione, non modo illo-
rum phaenomena inde sequantur, sed et siderum atque orbium
omniani ordines et niagnitudineB et coelum ipsum ita connecta-
tur*, ut in nulla sui parte possit transponi aliquid sine reliqua-
rum partium ac totius universitatis confusione. Proinde quoque et
in progressu operis hunc seeutus sum ordinem, ut in primo libro
describam omnes positiones orbium cum terrae, quos ei tribuo,
motibuB, ut is liber contineat communem quasi constitutionem uni-
versi. In reliquis vero libris poßtea eonfero reliquorum siderum
atque omnium orbium motus cum terrae mobilitate, ut inde col-
Hgi possit, quatenus reliquorum siderum atque orbium motus et
apparentiae salvari possint, si ad terrae motus conferantur. Ne-
qne dubito, quin ingeniosi atque docti mathematici mihi astipu-
latnri sint, si, quod haec philosophia inprimis exigit, non obiter,
sed penitus, ea quae ad harum rerum dcmonstrationcin a me in
hoc opere adferuntur, cognoscere atque expendere voluerint.
Ut vero pariter docti atque indocti vidercnt, me nullius omnino
snbterfugere iudicium, malui Tuae Sanctitati, quam cuiquam alten
— »
* Der Zusammenhang erheischt hier nothwendig eine Aenderung des
Textes, welcher in der überlieferten Lesart, die alle früheren Ausgaben bei-
behalten haben, ganz unverständlich ist. Es ist nach der Thorner Säculur-
Ausgabc connectat umgewandelt in connectatur und et vor magnitudines ein-
geschoben.
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN VON COI'ERNICL'8.
has raeas lucubratioues dedicare. propterea quod et in hoc remo-
tissimo angulo terrae, in quo ego ago, ordinis dignitate, et litera-
runi omnium atque mathematices ctiam amore eminentissimus
habearis, ut facile tua autoritate et iudicio calmnniantium morsus
reprimerc possis, etsi in proverbio sit, non esse reniediuni ad ver-
sus sycophantae morsum. Si fortasse crunt 1*0^110X0701, quit cum
omnium mathematum ignari sint, tarnen de Ulis iudicium sibi
sumunt, propter aliqucm locum scripturae male ad suum propo-
situm detortum, ausi fucrint menm hoc institutum reprebcnderc
ac insectari : illos nihil moror , adeo ut etiam illorum iudicium
tanquam temcrarium contemnam. Non enim obscurum est, Lactan-
tinm. celebrem alioqui scriptorem. sed mathematicum partim, ad-
modum pueriliter de forma terrae loqui, cum deridet cos, qui ter-
ram globi formam habere prodiderunt. ltaque non debet mirum
videri studiosis, si qui tales uns etiam ridebunt. Mathemata ma-
thematicis seribuntur, quibus et hi nostri labores, si nie non fallit
opiuio, videbuntur etiam reipublicae ccclesiasticac conduccrc ali-
quid, cuius prineipatum Tua Sanctitas nunc tenet. Nam non ita
multo ante sub Leone X, cum in concilio Latcranensi vertebatur
quaestio de emendando calcndario ecclesiastico, quae tum indecisa
baue solummodo ob causam mansit, quod annorum et mensium
magnitndincs , atque solis et lunac motus nondum satis dimensi
haberentur*: ex quo equidem tempore Iiis accuratius observandis
animnm intendi admonitus a praeclarissimo viro D. Paulo Episcopo
Semproniensi , qui tum isti negotio praecrat. Quid autem prae-
stiterim ea in re, Tuac Sanctitatis praeeipue atque omnium alio-
rum doctorum mathematicorum iudicio relinquo; et ne plura de
ntilitate operis promittere Tuac Sancritati vidcar, quam praestare
possim, nunc ad institutnm transco.
* Die editio prineeps — wie die Bpätern Ausgaben — setzt hinter ha-
berentur einen Puukt. Die Thorner SHcular-Ausgabe hat dafür mit Recht
* ein "Kolon eintreten lassen , das Anakoluth wird dadurch weniger auffällig.
Digitized by Google
2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCHE. , 9
2. Die Einleitung zum ersten Buche \
NICOLAI COPERNICI RKVOLVTIONVM
Li her Primus.
Inter multa ac varia liteiarum artiuinquc studia , quibiiK ho-
minuni in^enia vegctautur, ea praecipuc amplcctenda existimo
• In dem vorstehend abgedruckten Schriftstücke ist, obwohl das Origi-
nal-Manuskript von Copernicus vorliegt, die diplomatische Treue nicht fest-
halten. Mehrfache Gründe waren hierbei massgebend.
Zunächst wirkte entscheidend die Erwägung, dam das Manuskript nur
iut Concepte vorliegt und in dieser Gestalt nicht für den Druck bestimmt
war, an einer Stelle fehlt deutlich die letzte Feile. Sodann ist — wie es zu
jener Zeit nun einmal allgemein Sitte war — die Interpunktion zum Theil
auch die Orthographie) ganz willkürlich behandelt. Manche Sätze sind mit
der ursprünglichen Interpunktion uns ganz unverständlich. Diese ist über-
dies von der unsrigen abweichend, so dass auch hiedurch dem Leser unnöthige
Hindernisse bereitet werden, wenn die unfertige äussere Form des Schrift-
stückes beibehalteu wird. Bei der Schönheit des Aufsatzes würde es aber
geradezu als eine Versündigung erscheinen, wollte man den Leser abschrecken,
statt ihn anzulocken.
Uebrigens kann , wer den genaueu Text des Original-Manuskripts lesen
will, sehr leicht Befriedigung Huden. Die Warsehauer Ausgabe bietet näm-
lich einen facsimilisirten Abdruck und ebenso hat Iiipier den Aufsatz mit
vollständiger diplomatischer Treue in seinem Spicilegium Cupernicanum p.
120 ff. veröffentlicht.
Die orthographischen Aenderungen beziehen sich zunächst auf den
Gebrauch der grossen Anfangsbuchstaben. Während Copernicus die Eigen-
namen Pluto, Plutarchus, Ptolemaeus, Graccii durchweg klein schreibt, hat er
dagegen den Worten Astronomia, Astrologia, Geotnetria, Hol, Lima u. a grosse
Anfangsbuchstaben vorgesetzt. Bei der Schreibung all dieser Worte ist nun
der heutige Gebrauch durchgeführt. Ebenso ist durchweg das r an seine
Stelle getreten , wo es Copernicus . dem heutigen Gebrauche zuwider , mit «
bezeichnet bat; aus demselben Grunde ist auch das y, welches Copernicus
namentlich in dem Worte *ydux mit Vorliebe gebraucht, in i verändert.-
Vmitummatin , conmmtnaverit , comntothi hatte Copernicus mit einem m ge-
schrieben , bei inhaerendn endlich den Diphtoug <w nicht gebraucht. Letz-
teres schien verändert werden zu müssen, weil in dem vorliegenden Aufsätze
Digitized by Google
10 I. SCHRIFTEN VON COPERNICITS.
summoque prosequenda studio, quae in rebus pulcherrimis, et seitu
dignissimis versantur. Qnalia sunt , quae de divinis mundi re-
volutionibus, cursuque sidernm, magnitudinibus, distantiis, ortu et
occasu, ceterorunique in caelo apparcntium causis pertractant,
ac totam denique formam explicant*. Quid autem caelo pulcrius,
nempe quod continet pulcra omuia? Quod vel ipsa nomina de-
elarant: Caelnm et Mundus, hoc puritatis et ornamenti, illud
caelati appellatione. Ipsum plerique philosophorum ob nimiam eins
excellentiam visibilcm deum voeavcrunt. Proinde si artium dignita-
tes penes suam de qua tractant niateriam aestimentur, erit hacc
longe praestantissima, quam alü quidem astronomiam, alii astrolo- '
giam, multi vero priscorum mathematices consumniationem vocant.
Ipsa nimirum, ingenuarum artium caput dignissiina homine libero,
omnibus fere mathematices speciebus fulcitur. Arithraetica * % geo-
metrica, optice. geodesia, mechaniea. et si quae sint aliae, omnes ad
illam sese confcrunt. At cum omnium bonamm artium sit abstrahere
a vitiis et hominis mentem ad meliora dirigere, haec praeter incre-
dibilem animi voluptatem abundantius id praestare potest. Quis
enim inhaerendo iis. quae in optimo ordine constitnta vidcat di-
vina dispensatione dirigi. assidua eorum contemplatione et quadam
consuetudine non provocetnr ad optima, admireturqne opificem
omnium, in quo tota felicitas est et omne bonum? Neque enim
frustra divinus ille psaltes delectatum se diceret in factura dei,
Copernicus den Diphthong tu Überall, wo wir ihn setzen, ausgeschrieben hat —
wlUirend er sonnt, der Sitte seiner Zeit gemäss , den Diphthong ae stets nur
durch das einfache e wiederzugeben pflegt.
♦ Im Manuskripte finden sich — ein offenbares Versehen des Verfassers —
die Singularisformen pertractat und explicat.
*• Copernicu8 hat die seiner Zeit gebräuchliche Schreibung Arithmetrica
gewählt, welche Form auch die Thorner Säcularausgabe aufgenommen hat.
Arithmetrica ist aus Aris metrica entstanden und dieses durch eine wun-
derliche Etymologie von Ares abgeleitet. Vergl. u. A. ein dem Copernicus
bekanntes Buch , das Trilogittm anime des Jobannes Wohlgemuth von Heils-
berg III, 5: »Arismetrica componitur ab ares, quod est virtus, et menos,
quod est numerus, quia tractat de virtute nunieri»
Digitized by Google
2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCHE.
11
et in operihus manunm eins exultabundum , nisi quod hisce me-
diis, qaasi vehiculo quodam, ad summi boni eontemplarionem
perducamur? Quantam vero utilitatem et ornamentnm reipublicae
eonferat ut privatorum commoda innumerabilia transeamus) per-
optime animadvcrtit Plato, qui in septimo legnm libro ideo maxi-
me expetendam putat, ut per eam dierum ordine in menses et
anno» digesta tempora in solennitates quoque et sacrifieia, vivam
vigilantemque redderent civitatem ; et si quis, inquit, necessariam
hanc negct homini optimarnm doctrinarum quamlibet praecepturo
stultissime cogitabit, et multum abesse putat, ut quisquam divi-
nus effici appellarique possit, qui nec solis, nee lunae, nec reli-
quorum siderum necessariam habeat Cognitionen!. Porro divina
haec magis quam humana scientia, quae de rebus altissirais in-
quirit, non earet difficultatibus. Praesertim quod circa eius prin-
cipia et assuniptiones, quas Graeci hypotheses vocant, plerosque
discordes fuisse videamus, qui ea tractaturi aggrcssi sunt, ac
proinde* non eisdem rationibus innixos; praeterea quod siderum
eursus et stellarum revolutio non potuerit certo nmnero definiri et
ad perfectam notitiam deduci, nisi cum tempore et multis ante-
actis observationibus, quibus, ut ita dieam. per manus traderetur
posteritati. Nam etsi C. Ptolemaeus Alexandrinus, qui admiranda
sollertia et diligentia ceteris longe praestat, ex quadringentomm
et amplius annornm observatis totam hanc artem paene consum-
maverit, ut iam nihil deesse videretur, quod non attigisset: vide-
mus tarnen pleraque non convenire iis, quae traditionem eius se-
qui debebant, aliis etiam quibusdam motibus repertis Uli nondum
cognitis. Unde et Plutarchus, ubi de anno solis verteilte disserit:
hactenus. inquit, siderum motus mathematicorum peritiam vincit.
Nam ut de anno ipso exeraplifieem, quam diversac Semper de eo
' Das Manuskript hat hier perinde , welche» in der ungewöhnlichen Be-
deutung statt proinde von Copernicus gebraucht und deshalb im Texte ver-
ändert ist.
Digitized by Google
12
I. SCHKIFTEN VON COPERNICüS.
fuerint »ententiac, puto manifeHtum , arten nt multi desperaverint
po*»e eertam cius rationem inveniri. Attanicn ' nc hniuBce diilfi-
cultatis praetexru ignaviam vidcar contcxisjte**, tentabo favcnte
deo, sine quo nihil possumuR, latius de Iiis inquirerc, cum tanto
plura habeamus adminicula, quae nostrae subveniant inntitutioni,
quanto maiori tcraporis intervallo huiug artis auctorcs nos prac-
cesnerunt, quorum inventis, quae a nobis quoque de novo sunt
reperta, compararc licebit. Multa praeterea aliter quam priores
fatcor me traditurum, ipsorum licet munere, utpote qui primum
ipsarum rem in inquinitionis aditum patefecerunt.
• Der Satz: „Attamen ue huiusce difficultatis praetextu ignaviam videar
contexisse*4 ist im Mannskript durchstrichen und dafür die Worte „Ita de aliis
stelli«" an den Rand gesetzt.
Die Warschauer Ausgabe hat den ausgestrichenen Satz ganz vollständig
in den Text aufgenommen und vor demselben auch noch die auf dem Rande
stehenden Worte eingefügt, welche unzweifelhaft die Stelle der ausgestriche-
nen Worte ersetzen sollten.
Die Thorner Säcular-Ausgabe hat nur die Worte lUt de aliis «teilt* in den
Text aufgenommen und sie durch Beibehaltung des Wortes tenbtlm mit dem
Folgenden in Verbindung zu setzen gesucht.
In dem vorstehenden Abdrucke ist der von Copernicus ausgestrichene
Satz beibehalten worden, weil die Randbemerkung in den Zusammenhang
nicht passt. Copernicus hat, so scheint es, die Worte Ita de aliis stellt» sich
nur vorläufig notirt, um sie bei einer spätem Redaction der Einleitung, zu
welcher er nicht gekommen ist , zu einem vollständigen Satze auszuführen
und in den Zusammenhang einzupassen.
• ' Das Versehen des Copernicus , welcher deutlich contoj/isse geschrieben
hat , ist in den Text nicht aufgenommen , sondern nmtetjisse ist in rontejrUse
verändert, wie es auch die Thorner Säcular- Ausgabe stillschweigend gethau hat.
Digitized by Google
VOKKEDK.
13
Anhang
a Oaiander untergeschobene Vorrede der
editio princepä.
Ad lectorem de hypotheaibus huius operis.
tltibito. quin eruditi quidam, pulgata iam de norifafe hy-
■> huius operis fama , quod terrum mobilem, sofern vero in
fiicrrsi immobilem ronst ifuif , vehementer »int ofjfensi pu-
ditriplttuts liberalen rerte mm olitn ronxtifuta* turbari non
-77.'. Verum si rem exart* perpendere Polen f, inrenient auto-
huim operis nihil quod reprehendi mereatur rommisisse. Est
m nstronomi proprium . historiam motuum roelestium diligcnti et
h/icioso observatione völligere. Deinde ramm earmulem. seu hy-
:<>.theses. cum veras msequi nulla ratione possit. qualesrunque ex-
' K/ifare et rott/ingerc , quibus mppositis iidem motu» ex geometrüie
//rtaryriis, tum in futurum , quam in praeteritum rerts possint ral-
<idari. Horum autem utrumquc egregie praestitit hin artifex. Ne-
<pu: enim Tieresse est, eas hypotheses esse Perm, imo ne Perisimiles
quidem. sed suffirit hör unum . si ralntlum obserpationibus rongru-
entem exhibeant. Nisi forte quis geometruie et optires usque aileo
sit ignarus, ut epiryrliutn Veneris pro rerisimili habeat . seu in
rama esse rredat. quod ea quadraginta parfibm. et eo amplius, so-
lem interdum pracrvdut. interdum sequatur. Quin enim non pidetf
hör posito, neressario sequi, dütmefram stellue in neQiysitp , plus
quam quadruplo. rorpm autem ipsum plus quam seder uplo maiora,
quam in anoy&itp apparere . rui tarnen omnis aevi experientia re-
fragatur? Sunt et alia in har disriplimi non minus absurdu, quae
in praesentiarum exrutere nihil est neresse. .Satis enim patet,
apparentium inaeqiMlium motuum rausus hant artem j/enitus et
simplirt'fer ignorare. Et si quas finge ndo exrogitat . ut rerte quam
Digitized by Google
14
I. SCHRIFTEN VON COFKRNKTS.
p/urimas excogitat . nequaquam tarnen in hoc excogilat. ut ita esse
cuiquum persuadeat, sed tantum ut calculum rerte imtituant. (him
uutem unius et eiusdem motus, variae interdum hypotheses sese
offerant (ut in motu solis eccentricitas et epicyclium) astronomus
eam potissimum arripiet , quae comprehensu sit quam faciUima ;
philosophm fortusse veri similitudinem magis requiret. Neu t er ta-
rnen quicquam cerfi cotnpr eh endet* auf tradet. nisi divinitus Uli re-
velatum fuerit. Sinamus igitur et has nocas hypotheses tnter veteres
nihil o oerisimiliores intwtescere , praesertim cum admirabiles simul
et fariles sint , ingentemque thesaurum doctissimarum obsercatio-
num secum advehant. Neque qnisquatn, quod ad hypotheses attinet.
quirquam cerli ab ustronomiu exspertet. cum ipsu nihil tale praestare
queat , ne, si in alium usum ronßrta pro reris arripiat. stultior ab
har disciplina discedat quam aecesserit. l'ale.
B.
(intachten und Denkschriften.
1. Vnderriohtung der thumherrn vnd capitels des thumstiffts
Ermelant von wegen der zuspräche vnd beschweren, szo sy wider
den durchlauchtigen hochgebornen fiirsten vnd herrn hoemeister
etc. vnd seinen g. orden haben furzutragen. '
Zcum ersten thut sich das w. Capitel beklagen das In Ire
stadt Melsach durch des herrn ho. anwalde nach erüteneiti krige
Im ende vnd anstant wider beider herschaft vertrag vud recess
entweldiget ist vnd wievol die selbig stat Im krige erstmals vom
herrn hoe. cyngeuomen durch des hem Koniges krigsleuthe ge-
* Das Original, im Staatsarchive zu Stockholm aufbewahrt, umfasst
5 Seiten in 4° und führt die alte Aufschrift: „Querela Capituli contra uiagistrum
Albertum et o. ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indueiis belli.'*
Wir haben in dem bez. Docunieute nicht eine Reinschrift, sondern das
Concept des Verfassers , welcher gleich beim Niederschreiben Mehreres aus-
gestrichen und verbessert hat; Anderes ist später mit schwärzerer Tinte,
aber von derselben Hand , zugesetzt. Diese Correcturen sind jedoch in dem
vorstehenden Abdrucke nicht einzeln mitgetheilt, da die Zusätze cbeu nur
Verbesserungen, nicht eigentliche Varianten sind.
Der Name von Coperuicus findet sich in dem Schriftstücke nirgends vor ;
allein die Schriftzüge stimmen mit der durch die Copernicanischen Hriefe be-
kannten Handschrift des grossen Mannes vollständig liberum. Ueber die
innern Gründe, weshalb die Autorschaft dieser Klage des Ermländischen Ka-
pitels gegen den Hochmeister Albrecht dem Copernicus zuzuschreiben ist,
habe ich mich bei dem ersten Abdrucke in ra. ..Mittheilungen aus Schwedi-
schen Archiven und Bibliotheken" S. ff. verbreitet.
Digitized by Google
1t>
1. SCHRIFTEN VON CnPKKKKTH.
weltiglieh erobert, vnd habe» dy eynwoner von neugen zwoen
thumherrn geschworen vud also von kr. ma1 dienstleuthen dy ge-
melte stadt Melsach eyn zeit lanch gehalten bjss das dicselhig
abermals durch den hern ho. feyntlich vberfallcn auszgepucht.
In grünt verbrant vnd also anc allen eyd vnd holduug vnbesatzt
vml vnversorgt verlassen Derhalben dy tluunherrn darnach Im
kriege die stadt mitsamt dem gebiethe widerunime eyngenoinmen,
durch Ire amptleuthe vnd thumherrn dy vnderthane geregiret vnd
vndergchaltcn, gerichtet vnd alle oberkeit geübet, dy dörffer mit
dienstleuthen besetzt vnd vor vberfall des krigsvolks beschützt,
In der stadt melsach eyn freyen eyn vnd anspruch gehat, da
auch vielinal benachtet, das getreide Im felde vermittelst der
pawemn dienst vnd scharwerch abgegraset, Der vischereyen ge-
braucht vnd genossen In weiden honig auss den beuthen gebro-
chen vnd genommen ane alle Verhinderung Icdermenniges vnd
also geblieben biss zeum anstant, In welcher zeeit des anstands
her peter von donen hauptman zeum braunsberg sich des gebiets
vnd des selbigen regiments vnderfangen zu nachteil des wirdigen
capitels dem dy eynwoner der Stadt Melsach biss uft" itzigen tag
vnd nyemands anders mit eyde vnd holdung verhaftet.
Zeum andern ist dergleichen dy stadt Tolkemith mitsamt
dem gebiethe Im beyfride dem w. Capitel entwehliget vnd wiewol
dieselbige stadt von des hern hoe. krigsvolk Im abeezoge vou
elbing eyngenommen vnd geplündert haben doch halt darnach
ane alles schweren ane alle erbholdung ane alle ordentinge ader
Versorgung dy stadt vnbesatzt verlassen alleinc dy eynwoner vff
dreihundert mareh gebrautschatzt welche so dy burger dy zeit
aufzvrichten nicht vermochten, hat heinrieh doberitz der knechte
hauptman zweite burgermeister Im abeezuge mit sich gen brauns-
berg zeu geisel weggefnrt vnd die burger zu hantgelobde gedrun-
gen Ire burgermeister mit gcmelten Ub' mark zu freyen dem auch
kurtz darnach also gescheen Derhalben dieselbigen Tolkemitcr In
gehorsam vnd vndertenikeit des w. capitels sich gehalten ottch
Digitized by Google
-
DIE KLAGESCHRIFT (iEOBN 1>EN HOCHMEISTER. 17
keyne ander herschafft oder oberkeit erkannt sein ouch durch
des capitels anwalt eyncn tliumlierrn geregiret gespeiset vnd so
vil möglich geschützt, biss zu der zceit des anstandes In welcher
zceit ncnillich am sontag Misericordias domini her Caspar von
Schwalbach deutzs ordens gen Tolkemith gekommen vnd von eyn-
wonern eydespflicht erfurdert vnd dyselbigen In klener zcal nach
vilen wegern etzliche tage darnach genotdrenget zu schweren
Auch nach den heiligen pfingsttagen alle dorffer biss an dy fra-
wenburg zu schweren gedrungen Dyweil dan disz alles Im an-
standt vndt frieden gescheen vnd dy stadt durch dy brantschatzung
von feinden gefreyet, verhoffen sich dy thumhern vnd capitel daz sy
sich Irer furigen herschafft billich sullen anmaszen und geniessen.
Zeum dritten Nachdem dy dorffer Neukirch Carsaw vnd Kre-
besdorff ausz sunderlicher gäbe itziger kor Ma1 von polen der
kirchen Ermelant zu leenrecht verlegen vnd ctzliche Jare für des
kriges anfang Ire czinss dienst vnd pflicht gen der frawenburg
vnd nicht gen Tolkemit gethan, hat sich gemelter her Caspar
Schwalbach der selbigen mit der Stadt Tolkemit ane einigen fug
der billickeit auch Im fried vnd beistant vnderwunden welche
dorffer widerumme zu furdern vnd zu sich zu bringen gemcltes
Capitel sich vorhofft gute gcrechtickcit zu haben vnd das Im das
mit keiner bitterkeit solle gewegert werden.
Zcnm Vierden ob Bich vielleicht erfunde das dy stadt vnd
gebiethe Tolkemith vom hern ho. redlich erobert vnd dem orden
bleiben solthe des sich doch gcmeltes Capitel In keinen weg ver-
hofft, dyweil doch dy guther Codyn, Rebrig, Schedenberg vnd
dy mole Haselau Im selbigen tolkemitschcn gelegen etwan von
herren paul rusdorff hoemeister zu lehen verlegen vnd gehalten
vnd das Capitel solche guther mit allem recht durch einen vff-
richtigen kauf vom grossmechtigen hern Jorge von Baisen marien-
burgBchen woywoden mitsamt dem guth Baysen zu sich gebracht
vnd viel Jare In gcriglichen besitz gehalten hat gemelter her Caspar
Schwalbach dye selbigen guther mit keyuem recht dem Capitel
Digitized by Google
18
I. SCIIUIFTEN VON CWEKN1CUS.
entweldiget vnd sollen auch zu recht widerumme eyngereumeth
vnd abgetreten werden.
Zcum Vunfften beklagt sich das Capitel dergeleichen vou
gcnteltein guthe Bayscn Im wornieditschen gebiethe gelegen wel-
ches von anfang seyner anlegung allwege eyn frey lehnguth ge-
wessen vnd vom Capitel durch eynen kauff wie gemelth erlanget
In dem auch gedachter her Jorge von baiszeu nachmals eyn zu-
trith eyns widerkauflfs zu haben befunden das alles unangesehen
hat der her ho. dassclbige guth mit der Stadt Wormedith eygc-
uommen vnd biss zu disser zceit dem Capitel furgchalten dyweil
aber das Capitel erbotig alle dienst vnd pflicht szo Im da von zu
thuu eiget.Heinen f. g. oder weine zur zceit dy oberickeit geburen
wirt lautss der hantfest zeu leisten tröstet sich dassclbig Capitel
solche guther sollen Im widerumme cyngereumet werden.
Zcum Sechsten furdert dergleichen das W. Capitel dy guther
Eldithen vnd Clcynenberg Im Wornieditschen gebiethe gelegen dy
auch freie lehnguthcr allwege gewessen vnd zum teile durch
einen vffrichtigen kautf au gcmeltcs Capitel rechtlich gekomen
auch etzlichc Iure geriglich besessen Nu aber des besitzs durch
des herrn ho. anwalde entsatzt. verhofft sich widerumme solle zu
recht widererstattet werden mit angehofter erbitung aller pflicht
In masen vor augezeigt.
Zcum Siebenden Nachdem eyn anteil der molen Scholiteu
Im gutstetschen gebiethe gelegen ader da von acht march her-
liches czinses von desselbigen rechten erben dem Capitel erblich
vnd ewiglich verligen vnd übertreten, welchs auch dasselbige
Capitel viel Jare gebraucht vnd besessen dergleichen das dorff
hankendorff daselbest gelegen auch durch eynen kau IT vou den
rechten Erben an das Capitel gekomen hat sich der pfleger zur
gutstat mit keiuem schein der billickeit dieselbige gnther dem
Capitel furzuhalden vndernunnnen vnd sollen zu rechte demselbigeu
Capitel wie erbguther bleiben vnd cyngereumet werden das sieh
oeh geutzlieh will vertrösten.
Digitized by Google
DIE KLAGESCHRIFT OEUE.V DEN HOCHMEISTER.
19
Zcum Achten Das dorff Steiuberg Im allensteinschen gelegen
ist vom Capitel etwan dem thumliemi zur gutetat mit allen nutznug
verlegen mit diszem bescheide das sy etzliche begencknusz Jer-
lich halten vnd ander gotsdieust da von thuu sulleu dy auch Ire
vrkund cij //. wachs davon dem Capitel jar jerlich v)>erantwort,
dyweil uu disz dorff gemeltc thumheru zu genissen nicht gestattet
auch gemeltc pflicht gautz nachbleiben vud In kenen weg ge-
halten können werden darzcu auch dy selbig thumherrn den fein-
deu Im krige vndertenig worden, soll disz dorff widerummc zeu
hausz allensteiu dahin es aufengklich gehörig widerummc zusteu-
dig gefuuden werden dariune doch der pfleger zur gutstadt das
w. Capitel behindert vnd dy eynwouer des dorffs mit gewalt zu
uiiderhalten vnd zu genissen sich vndersteet.
Zcum nenndeu thut sich das Capitel erklagen das sy vorm
jare In der czeit szo dy keutelbriefe aufgegeben sein IX brife
etzlichen burgern zu Tolkemith dy dy zeeit dem capitel vnder-
tenig vff gewonliche czinsz haben verlegen dy auch krafft der-
selbigen der fischereyen gebraucht vud szo der czinstag ankom-
men hat her Caspar Schwalbach dicselbigen burger genotdrangt
Im den keutelczinsz abezulegen, vnaugesehen das dieselbige vi-
8cherey der keutel dem gebithe vnd oberickeit Tolckemith In
keynem weg zustendig oder verhaftet daneben hat auch viclgc-
melter Caspar Schwalbach das Capitel andere Irer gerechtickeit
szo sy auszcrhalb der herschaft Tolkemit mit eynem grossen garn
Im habe zu vischen mit allem rechte geuossen mitsamt dem czinsze
vnd aller nutzunge beraubet vnd dy fischer zu tolkemit Ime den
czinsz zu ueberreichen gedrungen, wicwol er sich sunst der
Wasser gerechtickeit nicht vndersteet welches erhobenen czinszes
widererstattung vnd das sulchs vortmehr nachbleibe thun dy
thumhem fleissig synnen.
Zuletzt bcelagt sich das Capitel das her peter von doneu
hauptman zcum braunsberg In dorffern des melsackischcn gebieths
dy heuszer vnd Scheunen lest abebrechen vnd in seine guther
Digitized by Google
20
I. SCHRIFTEN VON COI'ERNICL'8.
ader wo es Ime gefellig wegfuren zu merklichem abebruch vnd
Verwüstung der dorffer Dyweil nu der vertrag diszes anstandes
methe bringet das dy sacb den eyngenomnienen fleck zu erkent-
nisz der entschideshern soll ansteen vnd also In eyn Verfassung
gebracht will sich das Oapitel versehen das solche vbung her
petern nicht geczyme vnd bitten das er zu erstattung der gebewde
gehalden vnd In weither solche zu vben nicht ges tatet werde.
Diszer obangezeigt beschweren vnd artikel thun sich dy wir-
digen herren des Capitels zcu Ermelant zcu königlicher Irlcuch-
tickeit von Polen geschickten vnd hochwirdigcn reihen In diser
tagcfahrt zu graudentz versammelt kleglich beclagen mit ange-
hefter demutiger beth Ire genaden vnd herlickeiten wollen dar ob
mit dem hern hoemeister ader seiner f. gnaden geschickten der-
massen handeln vnd verschaffen das In dy steth vnd fleck szo
der kirchen Ermelant wider dy vortrege szo in diszem anstand
vffgericht auch sonst wider billickeit wy ob angezeigt abegedrun-
gen vnd furgehalten worden widerumme abegetreten vnd eynge-
reumeth darc/u ander gebreche szo auch angezeiget der billickeit
nach gewandelt werden das will dasselbigc Capitel czu Iren
genaden vnd h. mit Iren schuldigen pflichten zu verdienen nicht
nachlassen.
2. IHK DENKSCHRIFTEN ÜHKK IUE MÜNZE 21
2. Die Denkschriften über das preussisohe Münswesen.
a) Das Gutachten über die Verbesserung der
prenssischen Münze
dem prcussischcn Landtage auf der Tagfabrt zu Oraudenz
im März 1522 überreicht.*
"Muncze wyrdtt genennctt gcezeichcnnt (ioldtt, adir Sylher,
doinytc die gcldungc der koufflichenn adir vorkoufflichenn dinge***
* Abgedruckt aus dem Original-Reccss <les Danzigcr Stadtarchivs,
welcher die Verhandlungen des Preussischcn Landtags aus den Jahren 1515
-1523 enthält.
Bisher kannten wir den Inhalt des Copernicanischen Münz-Gutachtons
nur aus dem Abdrucke bei bchülz histurla leruin Prussicarum »S. 4M) — 182),
welchen auch Hiplcr in sein Spicilegium Copcrnicanura aufgenommen hat.
Schiita sagt selbst, er habe den Aufsatz des Copernious ,,von Wort zu Wort4
wiedergegeben und die Vorgleichung mit dem wlederaufgcfundeneu Originale
erweist die Richtigkeit Beiner Angabe. Schütz hat wirklich keine wesentlichen
Veränderungen vorgenommen, wohl aber den ganzen Aufsatz sprachlich und
orthographisch nach dem Schrift- und Sprachgebrauch e seinerZeit umgewandelt.
Ob wir in dem Landtags-Protokolle selbst eine diplomatisch treue
Abschrift des Copernicanischen Gutachtens besitzen, ist aus mehreren Grün-
den kaum anzunehmen; es scheint sich der Schreiber vielmehr mancherlei
sprachliche und jedenfalls auch orthographische Aenderungcn erlaubt zu
haben. Was jedoch dem Abschreiber angehört, ist gegenwärtig nicht zu be-
stimmen Ks ist deshalb der Abdruck ganz getreu nach dem Manuskripte ge-
nommen. Nur die Abkürzungen für die Bezeichnung der Münzon und MUnz-
werthe sind nicht beibehalten, um das Verständniss nicht unnüthigerweise
zu erschweren.
* * Den einzelnen Hauptabschnitten des Anfsatzcs sind — wohl schwer-
lich vom Verfasser selbst — in lateinischer Sprache Randbemerkungen beige-
fügt, in denen der Inhalt des Abschnittes abgegeben wird. Der Vollständig-
keit wegen sollen sie an den betreffenden Stellen unter dem Texte mitge-
theilt werden.
Neben der ersten Zeile Stehen die Worte m<meta quid sit deßnitur.
•••In dem Abdrucke bei Schütz ist das Wort dinge ausgefallen.
r
Digitized by Google
I
22 I. SCHRIFTEN VON COI'EUNRTS.
gcezalett werdenn, nach cinsatczunge eyncr Itzlichcnn genieync.
adir dersclbenn Regircr. Hieraus/- ist zcuuomerckcn , das cync
macsz ist die werdirunge. Nu ist von notenn, das eyne macsz
habe einen festen und bestendigen standtt. Dcnnc wo das nicht
gchaltcnn, folgett van notenn, das dye Ordnungc eyncs gemeynen
nutezes vorrucktt, ouch die kouffer und vorkouffer mannichfaltig
betrogenn werdenn, alsze wo die Ele, der Scheffel, adir Gewiclitt
nichtt eynen gewissem! stant behilde. Dyeser gestaltt wyrt vor-
standen eyne maesz der achtunge unnd werdyrnnge der munezc.
* Unnd wyewoll diesclbigc achtunge der muneze sich gründet
in die gtttc der Materie, das men nennet das kornn oder grann.
istt dach von notenn eynen underscheitt zeu vormerckenn der
wird unnd der achtunge, dann eyne Munezc mag groszer geachtett
werden, dann die Materye, darinne sie ist, und** widderumben.
Hiernebenn ist zeumerekenn dye Ursache der Munczcn
eynsatezunge, welche von notenn gewesen. Dann wyewoll cynn
iglich dinck mochte gewechselt* werdenn , an Gold und silber.
allcyne noch der Gewich tt, noch deme ausz gemeyner vorwyllunge
der menschen das Goldtt und Sylber allenthalben teuerbaer gc-
rechennt.
•"*• Doch dweyle es gantcz unbequeme gefunden, die Gewiclitt
allewege bey sich zeu haben und ouch die lauterheit des silbers
unnd goldes zeuerkenueu , ist von den menscheuu vor das beste
angeschenn und utfgesatezt, das eyne Munezc mit eynem gemc-
nem zeeiehenn zoltt geslagen werdenn, ausz welchem zeeichen
kundick zoldc seynn, das die Munezc rechttfertige teyle ynne
habe des goldes adirSylbers. unnd die statthaffrickeit des zeeichenns
den getrawen befeste.
• Aliud est t'alor mottete, alitui est ejrtittuUw.
Schütz hüt vor widderttmbvn noch eingeschaltet: also, wodurch das
gegensätzliche widderutttben allerdings schärfer hervorgehoben and der Ge-
danke verständlicher wird.
Qmre es ngnatum instUutnm sit.
Quare mottete signum imprimitur.
Digitized by Google
■
2. 1>!K ] >KN KSL'll RIFI'KN ÜHKK DIE Ml'NZL.
'Nu i»t zcuwysscnn , das die rechtfertige- und gleichmesige
aehtunge «1er Muncze ist, wenn sie gacr wenigk mynder golts
adir Silbers innc hatt, dan mit derselbigenn mochte gekoufft wer-
den , alze ncmclieh zu fyle do wynniger alze vor denn kosten,
unnd lonn der Munczc von notenn were nbcczuczyhcnn, dann das
zeciehenn zall der Matericnn ouch etezwas wird zeufugenn.
* * Dycsc aehtunge der Munczc mag dreyerley weisz vorruckt
werdenn. Zcum erstenn im graenn, zo alleync die Materie
fehcl*** hott, als neulich, wan in geburlicher wichtt der Munczen
dein Silber zeu fyl ertez zeugesateztt ist. Zcum anderenn, zo die
gewichtt fehel * * hott , wycwol der zeusatezt adir graen recht-
fertig istt. Zcum dritten, wclclis das irgestc ystt, szo die beden
fehel"**** beynander seyunt.
f Es kaun ouch die Münczc in vorachtunge kommeun aus der-
sclbigc umnesigen fylhcit, wo zo fyle Silbers vormuuezett wirdtt,
das das Hoc Silber von den leuten mehc dan gcwoulich bogert
wirdtt, dann dodurch nympt abc die aehtunge der Muncze, wen
ich mit derselbigenn nicht zo fyle Silbers kann kouffen, als syc
in sich sclbstt hott, unnd befinde als denne eynen groszeren nutcz,
das ich die Munczc smeltzc und tylge.
ff Hieentkcgen ist nodtt, das men nichtt mehr Munczc slae,
bis zo lange syc sich mit der wirde des Silbers vorglcichc.
fff Ouch wirdt die Muncze von jr seihst umwertt, zo sie ausz
langem gebrauch vernutezet ist. Des zccichcnn yst, Szo in der
Munczc etlicher macsz merklich wynniger silber befunden wyrdtt.
.7777 Dan 77777 zeu wandclen , szall die Munczc vormachett
' Que sit iust i ur dchtta extimoti» eri* signati.
' * Estinuiiio monete trifarie corrnmpitur.
Schütz feil. Schütz: scheel . ••••• Schütz feil.
Vilita» et lenipemio mattete utule nonnunquam trahat anginem.
•H- Vilitati monete ex cattta pralicta qualiter occurrendum.
Alia causa vilitati» monete.
TT"H* Remedium contra hanc vilt totem.
H+tt Schütz kommt dem Verständnisse zu Hülfe, indem er dan in da»
verwandelt.
Digitized by Google
24
I. Sl'IllüFTEN VON COI'KKNICI'S.
und vorncuett werdcnn. Wo tuen nu neuwc Muncze machen wyll,
ist von uotenn, " dyc aide gantcz zeuuorbientenn, unnd das
mann in dem Mnntzczbausse vor die alte Munczc neue gebe, denn
die syc hin eynbrengcn, und das nicht noch foriger achtunge der
alten Muncze, szunder noch der Wyrdc des sylbers, das in jr
hefundenn, unnd wo das nicht geschieht, wyrdtt die aide vorgiff-
ten die Achttbarickeit der neuen Muncze am zeweyerley Ursache.
* * Dann wo sie myt der neuen vormesschett, wirt der gebm -
liehen gewicht in der summe abbebrechenn . und wo denne ouch
die Muntcz in der fylheit zeu serc zeuiiympett, wirtt folgen das
vor hin ist gesagtt. Uber all erfindett sych der gross tc
g c b r c c h , und ein u n 1 c y d e 1 i c Ii e r 1 r t h u in , wo d c r L a u -
desherre adir die ttegirer der Lande, adir der ge-
meynen cynn gcwyn suchen ausz der Munczungc.
als nemlich, wan syc der forigenn unnd ganckbaren
Muntcze cyne neu ve Muntczc zeugeben , die im grann
adir im schrott unfulkommenen ist, unnd doch in
der achtunge mit der forigen vorgclcichett wirdtt.
Dann solichcr betreugett nicht allein dyc underta-
nenu, b szunder ouch sich selbst, in deine das er sich
freuwett eyncs zeeitlichcnn nutezes, der zeu macl
iyvrittgj*** yst und gacr kleynn,**** nicht anders dann ein
kariger Agckerman, der boszen szamen seett, do myt er denn
glitten spare, der wirt*"** widdcruniben melier, das er gesect
hott. Dis über vorwustett die wirdickeit der Muncze gleich wye
rathe, adir ander unnkrautt das getreyde. wclchs zo es überbaut
* Bei Schütz sind die Worte i*t von notten durch ein Veraehen aus-
gefallen und ist der Satz dadurch unverständlich geworden.
** Ratio duplex ante dictttrum.
* * * Schütz hat hier das Wort gering eingeschaltet , was zu billigen ist ,
irgend ein Wort dieser Bedeutung ist hier ausgefallen.
•••• Similitudo.
•••«• Schutz hat, um den Gedanken vorständlicher zu machen, hinter teirt
noch die Worte des bögen hinzugesetzt.
Digitized by Google
2. Dlli I > K N K M l I K I FT K N t'HKK IHK Mi NZK.
25
iiympt , iiiintl Spactt wirtt befundenn , mag es der Herre nicht
liderliehen bussenn adir abcwenndenn , ane eyne andere beswe-
ninge der underthane. ouch nicht ane seine ungclyinp, dwcyle er
dasselbigc geursachett.
* Nu wollen wir zcu meherem vorstcntnissc eyne anezeygungc,
und Exempel geben vonn unnscr preuscher Muncze, die bisher
myt fast fylenn gebrechenn ist wandelbaer wurden. Üicsclbig<?
Muncze ist genge unter diesen namen, alze Marek, Sehoett etc.
unnd under dcusclhigcn namen gebraucht [mettj" ouch den ge-
wichtt . eine marg lotige mach ein halb <#., und III scet machen
I uneze etc. Aber die mark ann der zcaell wirt gerechent u(f
LX Schillingen in der Muntcz. Szo wirt die preuschc muntcz ge-
braucht in schillingenn , Groschcun und heller. Es erfindet sich
aber, das, die nu Groschen genennet werdenn, vormals seint Schil-
linge gewesenn, unnd dcrselbigenn acht marg haben innc gehabtt
1 //. feyn Sylber, das seint zewe marg lotiges, welches sich ouch
ausz jrer Materye erfindett.
'^Dann jr graenn ist ausz der helffte Sylber und Koppfer,
unnd die8elbigenn VIII marg zcu LX in der zcaell, wegenn fyl na
zewe //., die sein gehesenn wurdenn neuwe Schillinge , und jrc
marke seint genennet ueuwe adir gutte marck. Dann doneben
seynnt gewesen andere aide Schillinge, unnd dcrsclbcun aide
marck, adir geringe marg, diese seint an der wich« mit den
neuwen eyntrechtick gewesen, aber noch der glitte underscheden
uff die helffte, das ist halb zo fyle werdtt, dann jr zeusatezt ist
gewestt allcyne noch dem firden teyll silber, und der XVI marg,
die 1111 gewogen, habenn iunc gehalten I //. feyn Sylber, das
seint zewe marg lotiges. Daer noch im vorwandelungc des stan-
• Declaratio predictornm et applicatio atl moncUim Urre nortre.
•* Um den corrumpirteu Text des Original - Reiesscs verständlich zu
machen, ist tuen hinzugefügt worden. Schütz hat deusclben Zweck dadurch
zu erreichen gesucht, das» er wird einschiebt.
* * • Hinc oritjo bonorum marcarum, quibu* adhttc utimur in libri* ctvttatts.
r
Digitized by Google
26
1. StilUIFTKN VON COI'EKNICUS.
des dieser lanndc, szo denn Steten zeugelossen Muntez zeu sloenn,
(ind Hie jrcm neuen priuilegio folge tetenn, hott das geltt zcuge-
nommcn an der fylheitt, nichtt aber ann der glitte. Dann do hott
nien angefangcnn, dem fiinfftenn teylc silbcr, IUI tcyle kopper
zcusatczt zcugebcnn, bis zo lange die tnarck lotigcs vor X niarck.
unnd eyn //. feynu silber vor XX niarck ist gekofftt wurdenn. Nach
deine aber neben der ncuwcnn Muntez ouch die alte eynns teyls
ist gegangenn. hott sichs erfolgett, das die forigenn neuwe Schil-
linge seint schöter wurden, zo das XXI1I1 utf eyne geringe marg
seint gerechent, dann I inarck der gemeynen neuweu gemuneze-
ten Schillinge in der zcael LX ist nicht filc besser gewesenn,
denn die XXIIII.* Dornoch aber zo dicsclbigenn schöter ouch
vorswunden, dorumben das sie noch jrcr achtunge auch in pom-
meren unnd in der marke angeneme unnd ganckbacr waren, hott
men vor gut angesehenn, syc widderumben inns landt zeuzeyhenn,
durch eyne satezunge adir erhohunge uff eynen groschenn, das
seint III Schillinge , welch ein grosz Irthnm gewesen, und nicht
fast rumlich sollich eynem trefflichenn Raedtt, gleich ob sie sich
jrenn eigenenn ubcls hettenn gefreuwet, und preusen nicht hett
mögen seynn ane die groschen szo sie doch nicht besser waren
dann XV heller, unnd ane dye sonst uberflusigk gnuck Muntez
in preusen wacr. Demcnoch seint die groschen ungeleich gewe-
senn denn dreyenn Schillinge an der gutte, im Vu*° adir \V*U
teyll. 8zo sie aber der irrigen satezunge noch gleich werdt ge-
aehtett seyn, haben sie erniddertt die wirditkeit der Schillinge,
unnd die gebrechliche achtunge des yormischtenn geldes mit der
glitte vorworren. Derhalbenn hott von tage zeu tage die achtunge
des geldes mehcr unnd merc abgenommen, nnnd dennoch hott
men von dem munezenn nicht wollenn abestellcnn, unnd zo die
kosten nichtt wolde ausztragenn, das man eyne glcichwirdigc
♦ Schütz hat des sichern Verständnisses wegen Am Wort SkbUr, wel
ches im Manuskripte fehlt, hier hinzugesetzt.
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBEU DIE MÜNZE.
27
Muntcze niyt der lorigen hette mögen slaenn, ist sye fuer und
fuer geringer wurden, alzo das sye auch der abesteygende ach-
tunge nicht genucksam. Dacrumbe zu die letezste Muntcze allwege
der forigenn an die gutte ungemesz gewordenn, hott aucli dye
letezte «tettlich die forigen achtunge zeustoret und auszgedrun-
genn, bisz zo lange die achtunge der Schillinge niyt^der glitte
der groschen sich hott vorgleichett, und das nu XII marck geringe
vor eyne marg lotigcs, unnd XX IUI niarck vor I //. Silbers wer-
denn gcguldenn. Dennoch ist keyn uffhorenn, wie wol sich die
Schillinge mit den groschen noch der achtunge vorgleichett, zo
folgenn nu noch neuwe groschen, die zeum wynnigesten am
schroet fehcl habenn, dann dieselbigen XXVI marg in der ge-
wicht II ff. haben I #. Sylber. Was ist nu anders zeuwartenn,
dann das men in kurezenn I //. Sylber vor XXVI margk , unnd
die marg lotiges vor VIII marg wirdt müssen geldenn, wo es nicht
vorkommen wyrdtt. Alzo trefflichem gebrechenn ist underwurffen
die preuss. Munczc, unnd do durch das ganeze lanndt. Alleyne
die golttsmedc nemen genys ausz des Landes schade und ab-
nemen , szo sye die glitte des geldes zeu sich brengenn. Dann
ausz dem häuften vorlcsenn sie die alte Muntcz, doraus sye das
Silber schedenn und vorkouffen, nemen stets widderumben ander
Muntcz meh silbers von unvorsteudigenn folek. Szo dann solliehc
alte Schillinge ganutcz undergangen, lesenn sye ausz die denen
negst seynn, gleich wie den waysen ausz den drespen. Es fur-
dert die nodtt, das diese gebrechen gereformirt werden, inn zcey-
ten , ehe das eynn grosser fall gesehitt , das zeum wynigesten
eynn //. silber uff XX mark, unnd die marg lotigcs uff X marck
wurde gebrochtt, unnd dassclbigc bestendick gehaltenn, noch ob-
angeezeigter weyszc. Nu wollen wir ein Exempel anezegen, wie
sollich reformationn geschecn mochte. Zeum erstenn, das nur
eyne stelle zeu Mlinczcn werde angesatezett, do die Muntcz nicht
im namen einer statt, atlir uff ir gebreech, beszunder des ganezen
Digitized by Google
28 I. SC'HKIKTEN VON (BOKERN IC US.
landen wurde geslagenn, nnnd das weytrc ane gcmeynen Kaadtt
unnd zculossz Lande unnd Stettc keyne neuwe Muntcz wurd auff-
gerichtt, das ouch durch ein hestendick decreet vorwaret wurd,
das ausz eynem //. feynes Sylbers nicht meh dann XX marg
wurdenn geslagen, in folgender weyszc. Zcum Schilling zoll men
nemen III //. kopper, unnd I //. fein Silber, wynniger eine halbe
unntcz, adir zo fyle es von notenn vor den kosten der Munczcr
allcyuc abeezuezihenn. Dis smelezc men in eynen klosz , und
men schrote dar ausz XX marg Schillinge, welche im kouffc
werden cynnbrengcnn 1 /f. Silbers, das scint II marg lotiges.
Daer ezn mocht men ouch slaenn Schitter von zeween //. koppfer,
und I //. wynniger eine halbe untcz Silbers, vor XX marg, in
XX IUI vor die marg geschrotett. Ouch mochtenn vor dye Schil-
linge halbe Schillinge gemunezett werdenn noch foriger rechnunge,
dor V vor I schoett ginge, unnd eyner vor III der itezigenn heller
gewechscltt wurde. Szo aber der Muntczslng angefangenn wurd,
muste der gebrauch der altcnn Muntcz gantcz vorboten und nid-
dergclegtt werdenn, und das men im Muntezhausc vor XIII mark
des aldenn geldcs. zeale X mark der neuen Schillinge adir IScho-
ter. Üiscnn schaden muste men cyn mol tragen, do myte ein
grosse frome und bestendiger nutcz zcuwuxsc unnd es zold genuck-
szam , das die Munce in XXV adir melier Jarcnn eyn mol vor-
neuett werde. Dis scy unns vonn der Mutcz zeu eyner beramunge
gesagtt, welch eynem Jcdcnn bas vorstendigenn zcutatcln adir
ezubessernn zoll nnderworflfcnn szeynn, in masenn sich ouch myt
der Zccidt neuwe feile bogebenn.
1510.
Das Landtags- Protokoll, aus welchem das vorstehend abgedruckte Münz-
Gutachten des Copernieus entnommen ist, beginnt mit den Worten ;
Digitized by Google
2. DIE I) KN K SCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE.
2H
Im Jare unnaers Herren tausetmt XXII ist durch Koe. Ma1 zcu Polen»
eyne gemeyne tagefart uff denn tag Montug nach Remiuiscere eyngesatcztt. Do-
selbigest hin in konicklichen namen seindt verordnet etr
Xurh sollichem vorgeben koe. maiestat geschickten seint in
dein mittel der rete dieser lande zcu preuszen die hochgelar-
ten, achtbarem» und tcirdigen herrn Xicolaus Koppernirk der
geistlichen rechte doctor unnd Magister Tydemannus (iisze
thumherrn des stifftes zcur Frauenburgk und des er wirdigen
in got raters und herrn Fabian, bischoffs zru Ermelandt ver-
ordnete und geschickte irschenen
Die Verhandlungen Uber die MHnz-Angelegenheit begannen erst aui vor-
letzten Tage der Woche. Der Einlei tungs-Passua des Protokolls lautet:
Freytags dornoch ist zwischen Kn. Ketenn aus der Cron und dieszen» Län-
dern* zw preussenn merkliche handlange furgenoinmett von wegen der ttiuutize,
do denne der herre bischoff ronn Lealauw fyle utul mannich faltige rede gehuf/U,
erczelende die geschicklickeytt zo woi der polynschen, littauschen als preusischenn
muntze anczyhende dye grosse teurbarkeit des syllters und wo men eyiie neue
muncze slaen solti, wolte die not /ordern
Der Mittheilung der Copernicanischcn Denkschrift über die Mliuze gehen
unmittelbar vorauf die nachstehenden Bemerkungen :
Vnd zo de mit die geschickten Thumher mit von derfrauen-
burg bey diesen handel Im Rate gewesen» do denne ermeldet
ist, das der Achtbare unnd Wirdtge Herre Nicolaus Copper-
nick sich ettwan mit hogem flegsse in dieser sachenn bekommret
vnd eyne aussatzunge gemacht, haben die Herrn Hcte begertt
das segne Wirde Inettn dieselbige gunsticklichenn wollt myte-
taylen vnd der sachenn zw gutt nicht vorbergen. Darinne sich
seyne Wirde gutwillick hett finden lossenn l'nnd ist in kegen-
wertickeit Kor Rete gelesen wurden.
Eximius ac malte eruditionis vir Xicolaus Copernicus sequentem mttdum
eudetuli motietam ad peiieionem Consiliariorum harum terrarum olim elaltoraftat
in proximis istis Comiciis autem addicione quadam facta absolrit. Vtinam Uli,
quorum interest, huic negotio tandem Colophonem adderent , ne hoc malo terra
prutena funditus perderetur.
Muncze wyrdtt genennett geczciclienntt Gohltt ailir Sylber
doniyte die gelduuge etc. etc
Digitized by Google
30
I. SCHRIFTEN VON COPKKNIGTS.
b) Di« Denkschrift Ober das preussisehe Münzwesen
in lateinischer Sprache.
Vorbemerkung.
Die nachstehend abgedruckt« Denkschrift des Coperuicua Uber d:i«
Preussisehe Münzweseu ist eine spätere Ucberarbcitung des dem Preussischeu
Landtage im J. 1522 in deutscher Sprache initgetheilten Gutachtens. Au»
Form und Inhalt ersieht man, dass dieses in lateinischer Sprache al>gefasstc
Schriftstück für weitere Kreise berechnet war. Wie eng es sich in den
Grundgedanken an das deutsche Outachten anschliesst, bedarf keiner Aus-
führung; die Einleitung ist fast wörtlich Ubersetzt.
Auch die lateinische Denkschrift ist uns nicht von der Hand des Co-
pernicus selbst erhalten, sondern dnreh eine gleichzeitige Abschrift, welche
gegenwärtig in dem Geh. Archive zu Königsberg aufbewahrt wird. Sie ist
von einem langjährigen Amtegcuossen des Copernicus angefertigt, dem Dom-
herrn Felix Reich (f als Domcustos I. März 1539). Bisher hatte man ganz
irrthiimlich diese Copie dem Sekretair des Bischofs zugeschrieben (zuletzt
noch üipler, welcher den Namen „Valentin Stcipnick" hinzufügt.) Abgesehen
von dem — unten mitgotheilten — Vermerke auf dem Titelblatte lässt sich
die Handschrift, von welcher die Copie gofertigt ist, aus beglaubigter Schrift
als die des Domherrn Reich mit Bestimmtheit nachweisen.
Reich war oftmals in den Jahren 1528 — 1530 (in Gemeinschaft mit
Copernicus) von Bischof und Capitel zu den Prcussischcn Landtagen de-
putirt worden, um die verwirrten MUnzangelegenheiten der Lande Preussen
ordnen zu helfen. Für diesen Zweig seiner amtlichen Thätigkeit hatte er
sich nun eine Sammlung verschiedener auf die preussisehe Milnzfragc bezüg-
licher Documentc angelegt. Unter ihnen nimmt die Denkschrift des Coper-
nicus die erste Stelle ein. An dieselbe schliesst sich in dem Reich'schen
Con volutc zunächst ein Aufsatz Uber das Münzwesen, welchen der Sekretair
des Königs von Polen Jostus Ludovicus Decius im J. 1520 verfasst hatte
(von F. Reich mit der Aufschrift versehen: Josti Ludowiei Deeii de mottet*
cussione racio.) Es folgen dann drei Copieen aus der herzoglichen Kanzelei
und zwar a) „Antwort den Rethen Kgl. M* zu Polen der vmtdz halber
geben Duntzik am 17. tag Maij 1526." b) ein Bericht Uber die Verhandlungen
in dor MUnzsachc auf dem Landtage zu Rastenburg (von Reich registrirt
als »Decreta atmiciorum prineipi* de moneta 1527 Rastenburg .*) c) eine In-
struction in der MUnzsachc für die Gesaudten des Herzogs bei dem Polni
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 31
sehen Könige datirt 5. November 1 520. — An diese Schriftstücke hatte Reich
ferner die Copie eines Briefes angeheftet, welcher von ihm bezeichnet ist
als „Epistola ad Ludowicum Dettum Ciuem Cracoviensem de monete reatitu-
Uqhc per Vomiliunoa prustie.' - Den Sehl uns des Convoluts macht ein
Bogen Concept von F. Reich geschrieben und stark alterirt, überschrieben
and registrirt .. Vereinigung mit den mutitzherren wie die prewsche mmitz sul
geschlagen teerdenf datirt Thom Düiinerstags nach S. Maria Magdaleneu Tag
!<>2s. {abge<lntckt bei Lengnich Gesch. d. Preuss. Lande I, doc. nr. 21 und
zwar unter Beobachtung der sämrotlicheu Correcturen, Zusätze und Abstriche
des Reich sehen Conccptes). — Auf der Rückseite des Titelblattes (ebenso auf
dem letzten Blatte) finden sich aus dem Fraueuburger Capitels-Archive noch
einige auf die Münzfragc bezügliche Notizen.
Die Vorderseite des Titelblattes enthält die Aufschrift .Monete eudende
ratw." Darunter stehen die Worte per Nicola.. ; dieso siud jedoch durchstricheu
und die Stelle, wo der Name von Copernicus gestanden, ist durch Insekten fräs»
entfernt. Ausserdem findet sich auf dem Titelblatte noch folgender Vermerk,
welcher nachmals (alier nicht viel später) durchstrichen worden ist
hec de Mtmetu Collectanea
dentur poxt mortem meum
d. Xicalao Voppernic »i quid fort* reliwi *uis
prodesae pitterint
felix reich scripait
1538.
Auguati 18.
Octftbria 18.
Der in dem vorstehend bezeichneten Convolute enthaltene Aufsatz von
Copernicus ist ganz von einer Hand geschrieben und von derselben Hand
mit Correcturen, Zusätzen und Tilgungeu versehen. Dass auch sie von Coper-
nicus herrühren, dürfte wohl kaum einem Zweifel unterliegen; sie sind mit
der Freiheit gemacht, wie sio nur dem Autor selbst zustehen konnte. Man
hat deshalb auch, durch die Aehnlichkeit der Schriftzügo verleitet, bisher
allgemein geglaubt, dass die Verbesserungen der Reich'schen Abschrift von
Copernicus eigenhändig hinzugefügt seien.
Was die Zeit der Abfassung der Copernicanischen Denkschrift betrifft,
so wird man nicht fehl gehen, wenn man sie in die Jahre 1520— 1529 setzt.
Die letzte Redaction — wie sie aus den mit anderer Tinte geschriebenen
Correcturen ersichtlich ist — muss jedenfalls vor September 1521) gescheheu
■ein. Dies geht aussor Auderm aus einem neuern archivalischen Funde her-
vor, es ist nämlich in dem Königsberger Geh. Archive eine vor dorn Herbste
Ii29 genau nach dor Reich'sehen Abschrift gefertigte Copie des Copernicani-
sclieu Gutachtens aufgefunden. Ein kurzer Bericht hierüber wird au dieser
Stelle nicht zu umgehen sein.
Digitized by Google
H2
I. SCHRIFTEN* VON COPKRNICl'S.
«
Das Köuigsb. Archiv bewahrt einen Folianten, iu welchem der Kanzler
des Herzog» Albrecht (Dr. Fried. Fischen die seinerseits gesammelten Schrift-
stücke über die Preußische Münze suis den Jahren 1V>»> — 152« zu einem
Bande vereinigt hat Dort sind zum grossen Theil diesell>en Schriftstücke
copirt, welche das Reich'sche Cotivolut enthält ; Fol. 41 ff. findet sich nun
auch die lateinische Denkschrift des Copernicus in einer Copie,
welche entweder nach dem Original , oder nach der Reich'schen Abschrift
gemacht .sein imtss, da sie den Text mit genauer Beachtung der in dem
Keich'schen Manuskripte später hinzugefügten Correctnren wiedergiebt. Auch
sind in dem Königsberger Folianten die dem Frauenburger Capitelsarchive
entnommenen Auszüge abgeschrieben, welche sich auf der Rückseite des
Titels, wie auf der Aussenseite des letzten Blattes, in dein Reich sehen Con-
volute vorfinden. Wenn hieraus die Abhängigkeit des Königsberger Manu-
skripts von einem Fraueuburger Schriftstücke deutlich erhellet, so gewinnt
man wiederum durch jene Abschrift ein sicheres Moment für die Bestimmung
der Zeit, vor welcher Copernicus seine Gedanken Uber die Verbesserung der
Preusaischen Münze in lateinischer Sprache niedergeschrieben haben muss.
Wir wissen nämlich, dass der Kanzler Fischer, welcher die Köuigsberger
Sammlung angelegt hat, im September des Jahres 152« gestorben ist
Die Sammlung der Schriftstücke über das preussische MUnzwesen, welche
von dem Domherrn Reich angelegt war, erhielt nach seinem Tode, wie er es
bestimmt hatte, der Überlebende Freund und Landsmann Der schriftliche
Nachlass von Copernicus wanderte zunächst in das Capitels-Archiv und ward
später bei den Kriegen zwischen Schweden und Polen im 17. Jahrhunderte
zum Theil nach Schweden entführt. Von dort wurdo im Jahre IT«b unter
andern Reliquien des grossen Mannes auch seine Denkschrift über das Müuz-
wesen nach Preussen zurückgesandt und befindet sich seit jeuer Zeit in dem
Geh. Archive zu Königsberg.
Von diesom Manuskripte fertigte Faber im J. 1 Sit» für die Bibliothek
des Warschauer Lyceums eine officielle Abschrift. Nach derselben erfolgte
der erste Abdruck von Bentkowski im Pamietnik Warszawski , welchem
auch eine Polnische Uebersetzung beigefügt ist. Bentkowskis Abdruck wie
Uebersetzung sind in die Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus
aufgenommen. — Eine französische Uebersetzung hat Wolowski zu Paris
erscheinen lassen als Anhang zu seiner Schrift „Traite de la monnaie de
Nicole Oresme.'-
Nach dem Königsberger Manuskripte ist der Abdruck bei Hipler Spicil.
Copern. p. Ibö ff. besorgt, woselbst auch die ursprünglichen Lesarten ange-
geben werden.
Dem nachstehenden Abdrucke ist selbstverständlich gleichfalls das
Königsberger Mannskript und zwar in seiner letzten Ueberarbeitung su Grande
gelegt. Die übrigen Abweichungen vou dem ursprünglichen Texte sind nicht
Digitized by Google
1
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE.
33
besonders angegeben, weil sie an sich unwesentlich und vom Verfasser selbst
verändert sind. ,
Die Orthographie wie Interpunktion des Manuskripts ist bei-
behalten, weil eine rsdioale Aenderung erforderlich gewesen wäre ; nur die
fast durchweg ausgelassenen Punkte au Ende der Perioden sind hinzugefügt
Die Abbreviaturen des Schriftstückes sind aufgelöst
Monete Cudende ratio
per Nicolanm Copemicnm.
Quamquam innumere pestes sunt, quibus regna, principatns
et respubliec decrescere solent, hec tarnen quatuor iineo iudicio)
potissime sunt, discordia, mortalitas , terre sterilitas et monete
vilitas : Tria prima adeo euidentia sunt, vt nemo ita esse nesciat,
sed quartum qnod ad monetam attinet a paucis et non nisi cor-
datissimis consideratur : quia non vno impetu simul, sed panlatim
et oeculta quadam ratione respnblicas encrtit.
Est autem Moneta anmm vel argentum signatum, qoa precia
emptibilium vcndibiliumqne rerum* numerantur secundum cuiusuis
reipubliee vel gnbernantis ipsam institutum. Est ergo moneta tan-
quam mensura quedam communis estimationum : Oportet autem
id quod mensura esse debet firmum semper ac statum seruare
modum, Alioquin necesse est confundi Ordinationen» reipublice,
Ementes quoque et vendentes multipliciter defraudari quemadmo-
dum si vlna, modius, pondusve certam quantitatem non seruet.
Hanc igitur mensuram, estimationem puto ipsius monete que etsi
in bonitate materie fundetur, oportet tarnen valorem ab estimatione
discerni: i>otest enim pluris estimari moneta quam eins qua con-
stat materia et e conuerso.
IL .1
Digitized by Google
34 I. SCHRIFTEN VON COPEHNICU8.
Cansa vero constttutionis monete necessaria est: quamvis
enim solo pondere auri et argenti rerum commutatio fieri potuis-
set, ex quo communi hominuro consensu aurum et argentum vbi-
que in pretio habeatur, sed tarnen propter multam incommoditatem
aiferendorum Semper ponderam, quodque non statim auri et argenti
sinceritas deprehendatnr ab omnibus, institutum est publico sigillo
monetam signari, quo significetur iustam auri vel argenti quanti-
tatem inesse, et fides adhibeatur autoritati.
Solet etiam monete et maxime argentee es commisceri propter
duas, vt exi8timo, causas, videlicet quo minus exposita sit insi-
diis expilantium et conflantium ipsum quod futurum esset, si ex
syncero argento constaret ; secunda, quod massa argenti in minutas
partes et scrupulog nu minor um fracta retineat, cum ere admixto
convenientem magnitudinem : potest superaddi et tertia . ne scilicet
continuo vsu detrita cicius pereat sed fuleitamento eris diuturnior
perseueret.
Justa autem et equa monete estimatie est, quando paulo mi-
nus auri vel argenti continet quam pro ipsa ematur : vtpote quan-
tum pro expensis dumtaxat monetariorum oportuerit deduei:
Debet enim Signum ipsi materic aliquam addere dignitateiu.
Vilescit hec vt plurimum propter nimiam multitudincm , vt-
pote si tanta argenti copia in monetam transierit, quoadusque
argenti massa ab hominibus magis quam moneta desideretur:
perit nempe hoc modo dignitas monete, quando per ipsam tantum
argenti non licet emere, quantum ipsa pecunia continet. »enciatur-
que maior profectus eliquando argentum iu monete destruetionem :
Cuius remedium est non amplius monetam eudere donec se ipsam
coeqauerit, reddaturque carior argento.
Valor quoque multis modis deprauatur, vel propter defectum
materie solum , quando scilicet sub eodem pondere monete plus
quam oportet eris commiscetur argento: vel propter defectum
ponderis, quamvis iustam habeat eris cum argento admixtionem:
vel quod pessimum e»rt propter vtrumque simul. Deficit etiam
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 35
vitro valor ac longo vsu deteritur: propter quod solum instaurari
ac innouari debet. Cuius Signum est, Si argentnm in moneta in
notabili quantitate minus reperitar quam pro ipsa emptnm, In
quo merito penuria monete intelligitur.
Premissis generaliter de moneta expositis speciatim ad prus-
sianam descendamus ostendentes primum, quomodo in tantam leui-
tatem peruenerit. Transit autem sub nominibus marcharum scoto-
rnm etc. et sunt sub eisdem nominibus etiam pondera. Nam
marcha ponderis, est libra media, At marcha numeri constat
solidis LXu,,rque omnia vulgo nota sunt: Verum ne equiuocatio
numeri et ponderis obscuritatem pariat, vbicumque deinceps marcha
uominabitur, de numero intelligatur ; Nomine vero libre pondus
duarum marcharum, pro selibra vero marcbam ponderis accipe.
Inuenimns igitur in antiquis recessibus ac litterarum muni-
mentis, quod sub magistratu Conradi de Jungingen, hoc est pro-
xime ante bellum Tannebergense, emebatur selibra, id est
marcha argenti puri, marchis pruthenicalibus duabus et scotis VIII
quando videlicet tribus partibus argenti puri quarta pars eris ad-
miscebatur, et ex libra dimidia eins masse solidos CXII faciebant
Quibus tertia pars adiecta et sunt solidi XXXVII et tertia pars
unius solidi, facit totam summam solidorum CXLVIIII et duorum
d. pendentem libre vnius bessern duas tercias hoc est scotos, sci-
licet argenti XXXII que procul dubio tres partes (et sunt libra
media argenti puri) continebit. Sed iam dictum est pretium eins
fuisse solidos CXL in selibras Reliqnum vero quod in IX solidi«
et tertia deerat estimatio monete supplenit Erat itaque eins esti-
matio cum valore convenienter continuata.
Huius generis nummismata sunt Vinrici, Ulrici et Conradi,
que interdum reperiuntur adhuc in Thesauris: Deinde post cladiaij
prussie et bellum supradictum cepit detrimentum reipublice iu 4mm
niagis ac magis in moneta apparere: Nam Henrici solidi a^peeit
quidem similes supradictis, non amplius reperiuntur habere mui»
tres quintas argenti : Crescebatque error hic donec inuen* «nin*
Digitized by Google
36 i. arHRiFTKX von copkuxici ä.
ceptum est tribus partibtiK cri» qnartam argenti miRccri , vt iam
non argenti moneta. sed enprea reetiiiR diccretur. ponduR tarnen
retinebat solidornm CXII in selibra : Cum autem rainime conveniat
nonam ac bonam monetam introdncere antiqna viliore remanente,
qnanto hic magis erratum est vetere mcliorc remanente viliorem
nonam introdncendo qne non Rolum infecit antiquain sed vt ita
dicam expugnavit Cui errori dum sub magistratu Michaelis Ros-
dorff obviare vellent ae monetam in pristinum meliorem Rtatum redu-
cere Cudcbant uouor solidoR quo« nunc grosROR vocamus : sed cum
antiqui vilioreR non vidercntnr sine iaetvra aboleri posse vna cum
nouis insigni errore pcrmanRcrunt Transibantquc duo Rolidi antiqni
pro vno uouo, factnmquc tunc est. quod dnplex marcha plebi in-
gereretur nouorum videlieet Rolidornm et antiquorum i Horum mareba
noua siuc bona horum vera antiqna siue lcuis, Rolidorum vtrobi-
(|ue scxaginta Oboli vero in suo vru manebant Ita vt pro solido
autiquo sex dumtaxat eommutarentur pro nouo vero XII. Nani ab
initio duodceim obolomm fuisse Rolidum facile eoniici potefit: Sicnt
cnim quindenum numeruin vnlgo mandel vocamuR Ita in plerisque
gcrmanie temR vox illa Schilling pro duodenario numero durat.
PerReueravit autem nouorum Rolidorum appellatio vRque ad me-
moriam noRtram : qnomodo demum groRRi facti Rint inferinR dicaui.
Nouorum igitur Rolidorum marcbc VIII per flexaginta, libram
vnam puri argenti continebant : quod ex eorum compoRitione sa-
tiR apparet Constant enim ex dimidio eriR et altera medietnte
argenti et eorum marchc VIII per LX. pendent prope libras duaR
Antiqui vero pondere vt dictum eRt parcR illis valore ex dimidio
Cum eniin qnartam Rolummodo partem argenti haberent, marchc
XVI c libra argenti puri venicbant. pendenteR quadruplum PoRtea
vero mutato Rtatu patrie cum cinitaribuR esset endendi mo-
netam conecssa ]K>testa8 ipseque nouum exequerentur priuilegium
creuit pecunia multitudine non autem bonitatc Cepitqne quatnor
partibus eris quinta argenti in nolidiß antiquis misceri donec
marcbc XX argenti libra eommutarentur Sicque noui illi solidi
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE.
H7
cum iam meliorcs essent plus quam duplo solidis receutihus facti
sunt scoti vt iam XXIIII pro marcha leui computarentur : periit
ergo quinta pars honitatis moncte in marcha Postea vero quam
cuanescerent noui solidi iam seoti facti co quod eciam per Mar-
chiam essent aeeepti placuit eos grossorum estimatione reuocarc,
hoc est sub solidi8 tribus. maximo errore et tanto procerum con-
. silio prorsus indigno perindc ac si prussia siue ilh's esse non
posset quamuis non essent meliores denariis quindeciin tunc eur-
rentis monete vbi iam multitudo eciam premebat estimationem
ipsius Dissidebant ergo grossi cum solidi* in quinta vel sexta
parte minus valentes a constituto et fallaci ac iniqua extimatione
detrahehant dignitati solidorum Oportebat fortassis iuiuriam sie
vindicari quam solidi grossis prius intulerant coegerantque eos
scotos tieri Sed vc tibi Prussia que tuo pro dolor interitu male
administratc reipublice peuas pendis Igitur estimatione simnl et
valore pecunie. passim euancscentibns a fabrieatione tarnen mo-
nete plane ecssatum non est et expensis non suppetentibus qui-
bus equiualeiis priori uideretur |K)8terior semi)er priori peior su-
perimlucta est que bonitatem preeedentis oppressit et extrasit
quoad solidorum estimatio cum valore grossoruin proporcionaliter
eonveniret et marche XXIIII leues pro vna libra cederent argenti
Debuerant autem iamtandem saltem reliquie tantille dignitatis
monetc permansisse : ex quo de eius instauratioue meditatum non
est Sed que tautisper inoleuit eonsuetndo siue liecneia adulterandi
expilaudi et inficiendi monetam cessare non potuit nee in hnnc
diem cessat. Nam qualis postea prodierit et in quo statu nunc
sit pudet ac dolet diecre In tantam enim vilitatem hodie collapsa
est vt XXX marclic vnam libram argenti vix contineant. Quid
autem restat si non succurratur nisi vt deineeps prussia, auro et
argento vacua, monetam mere cupream habeat Vndc peregrina-
rum mercium invectiones omnesque negociationes breui sint per-
iture Quis onim externorum mercatorum merces suas moneta
cuprea commntarc volet Quis denique nostratium in peregrinis
Digitized by Google
38
I. 8CHHIFTKN VON COPERNICUS.
oris cadcm moneta cxoticas merces comparare potent Hanc tarnen
ingentcm reipublice prussiane cladeni hi quorum interest con-
tempti despiciunt et dulcissimam »ibi patriam cui post pietatem
in deum nedum ofKcii plurimnm scd cciam ipsam vitam debent
in dies magis ac magis supina negligencia miserabiliter labi ac
pcriri sinunt.
Cum ergo tantis viciis labor et prussiana moneta et per cam
tota patria soli aurificcs et hi qui bonitatem metalli callent eius
crumnis fruuntur Colligunt enim ex mixta pecunia antiquam ex
qua eliquatum argentum vendunt, plus Semper argenti cum mo-
neta mixta ab imperito vnlgo reeipientes: at postquam antiqui
illi solidi iam penitus cuanescant, eliguntur proximo meliores rc-
licto pecuniarum aceruo detcriori Hine illa vulgaris et per])etua
querimonia Aurum argentum, annonam familic mercedem opino um
operam et quiequid in humanis vsibus est solitnm transcendere
precium sed oscitantes non expendimus omnium rerum charitatem
ex vtilitate monete prouenire : Crescunt enim ac decrescunt omnia
ad monete conditionem : presertim aurum et argentum, que non erc
vel cupro sed auro et argento appreciamus, Nam aurum et argen-
tum dieimus esse tanquam basim monete cui ineubat eius estimatio.
At contendet fortasse aliquis exilem monetam vsibus huma-
nis coramodiorem esse : nempe subuenientem pau pertat i hominum,
reddentem leui pretio annonam et cetera vitc mortalium neecssa-
ria facilius snppcditantem per bonam autem monetam omnia cha-
riora reddi, colonos ac censu annuo oneratos preter solitum gra-
uari. Laudabunt hanc sentenciam spe lucrj priuati quibus hactenus
permissa est eudendi monetam facultas nec fortassis mercatores
et opifices quibus nihil propterea perit eam improbabunt quando
quidem ad auri valorem merces et res suas vendunt et quo moneta
est exilior eo maiori pecuniarum numero eas commntant Verum
si communem vtilitatem respicient negare vtique non poterunt
prestantem monetam non modo reipnblice verum eciam sibi ac
omnium hominum ordinijsalutarcm, exiguam vero perniciosam esse:
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 39
Qnod cum mnltis rationibus satis perspicuum sit, eciam ipsa ex-
periencia reram magistra, verum esse discimus: Videmus quippe
eas terra« potissimum florere qne bonam monetam habent, de-
crescere antem et perire qne deteriore vtuntur: floruit nimirum
et prnssia tunc qnando vna marcha prathenicalis duohus florenis
vngaricis emebatur et qnando vt premissum est dne marche pru-
thenice et VIII scoti selibra id est marcha argenti pnri commu-
tabatnr Interim vero vilescente in dies magis ac magis moneta
decrescit et patria nostra atque hac peste et aliis calamitatibus
vsqne ad vltimum pene funus perducta est Constat preterea
ipsa loca qne bona moneta vtuntur artibns et opificibus egregiis
neenon et rerum affluencia poliere Ac contra vbi vilis moneta
in vsii est ignauia desidia ac resupinato ocio tarn bonarnm artium
quam ingeniorum culturam negligi atque omnium eciam rerum
abnndantiam interire: Nondum memoriam hominum excessit fru-
raenta et annonam minori pecuniarnm numero in prnssia empta
fuisse cum adhuc bona moneta vteretur Nunc antem ea vilescente
omnium rerum que ad victum et humanuni vsum pertinent pre-
cinm ascendere experimur Ex quo perspieuum esse postest leuem
monetam desidiam magis alere quam paupertati hominum subue-
nire Nec magnopere monete exaltatio censualee grauare poterit
qui se plus 8olito suo dominio pendere videantur fruetus terre
pecora et id genus rerum suarum maiori eciam pretio sunt vendi-
turi Reciprocum enim dandi accipiendiquä vicissitudinem propor-
cionata monete mensura compensahit.
Si igitnr calamitosam hactenus pmssiam monete restanratione
Iam tandem aliqnando restitnerc placet Cauenda imprimis crit
confusio cx varietate diuerearum officinarum in qnibus endenda
est proveniens: Multiplicitas enim vniformitatem impedit maioris-
que negocii est plures officinas in officio rectitudinis conseruari
quam vnam. * Duo igitnr ad summum designentur loca vnus in
* Bei der zweiten Redaction der Denkschrift sind folgende Sätze weg-
Digitized by Google
10 I. SCHKIKTKN VON COI'EKNICTS.
tems regic maiestatis Alter in ditione principis. In primo cudatnr
moneta qne ex vno latere iuBignÜB regalibus ex altem terrarum
prussie signetnr In seennda antem officina ex vno latere in-
signiis regÜB Ex altera vero numniismate principis signernr Vt
vtraque moneta imperio regio subsit et suc maiestatis mandato in
veu tocins regni sit et accepta Que res ad animorum eoncilia-
Honem et negociationnm communionem non parnm ponderis e*t
habitnra.
Opere precium autem erit qnod he due monete vnius sint
grani valoris et cxtimationis et vigili cura primatnm rcipnbliec
inxta Ordinationen! nnnc instituendam perpetno persenerent Et
qnod principcs vtrinque nihil lncri ex monete cussione senciant,
sed tantnm dnmtaxat eris addatur et ipsa extimatio valorem ex-
cedat vt impendiornm iactura sarciri possit et conflandi monetam
adimatnr occaflio.
Vt item huius nostri temporis confusionem quam commixtis
none monete cum antiqua peperit deinceps non incidamus neces-
8arium videtnr vt exorta noua, vetns aboleatur ae prarsus inter-
eat et inxta proportionem valoris sui in officinis pro noua com-
mutetur Alioqnin inanis erit renonande monete opera. et eonfusio
posterior fortassis peior priore Infieiet enim denuo antiqua nouc
monete dignitatem: mixta eqnidem reddet summam a insto pon-
dere deficientem et niminm multiplicatam sequetur que dieta est
snperiuB ineommoditas Cui si quis adhue obviandum arbitretnr per
hoc videlicet vt remanentia vetera nummigmata tanti minoris esti-
mentur comparatione noue monete quantum eorum valor deterior
est aut exilior Sed hoc sine magno errore fieri non poterit Tanta
«
gelassen : Conduceret itaque vttum et commune»! es*e in tota prussia ofjieinum
monetarium in qua omnis generis moneta ex vno latere uummisnmte »tue in-
signiis terra rum prussie signetur ita et nuperne roronam »aper eminentem habeat
vt ex hoc regni superioritatetn recognoncat Ex altern vero latere ducis prussie
insigne pre se /erat Corona regni ineumhente.
Quod si renitente principe prussie Jieri non pnsset eo qnod proprium o fji-
einum habere contenderet duo ad sunnnum de&tgnentur loca.
Digitized by Google
2. DIE DKNK80HR1PI"EN ÜBER DIE MÜNZE. 11
enim est nunc tnm grossorum et solidorum tum eeiam denariorom
multiplex diuersitas vt singulu nummismata iuxta eoiiditionem va-
loris 8iii estimari et ab invicein discerni vix possint Quo fit vt
imlucta monete varietas confusionem generarct inextricabilein ac
negociantibus et contrahentibus labores molestias atque alia in-
eomnioda äußeret itaque melius Kemper erit veterem monetam in
reparatione recentis penitus abolere Oportebit enim tantillum dam-
num Hemel equanimiter pari si modo damnum dici possit vnde
vberior fructns et vtilitas magis constans nascitur ae respublica
inerementum sumit.
Monetam vero prussianam in primam illam dignitatem erigerc
difticillimum est et post tantum casum forte impossibilc. tum quc-
uis eius reparatio res sit non parai negocii pro hornni tarnen tem-
jHirum conditione commode renovari posse videtur vt «altem ad
XX marebas libra argenti redeat liac ratione Pro solidis suman-
tnr eris libre tres. argenti vero puri libra vna minus vncia media
vel quantum pro expensis detrahendum sit: Confletur massa ex
qua marche XX fiant que in emptione valebunt libram vnam;
Id est duas marchas argenti : Eadem ratione eciam fieri possint
seoti seu grossi et oboli prout pluciierit.
De argenti ad aurum eomparatioiie.
Superius dietum est aurum et argentum esse basim in qua
residet bonitas monete Et que de moneta argenti exposita sunt
possunt ctiam pro maiori parte ad auream referri Reliquum est
vt ex transnerso auri et argenti eommutandi rationem expouamus
Primum igitur inuestigare oportet que sit ratio appreciationis
meri auri ad argentum merum siue purum ut de geuere in speeie
et a simplicibus ad coni])osita descendamus Porro cadein est ratio
auri et argenti informium que siguatorum in eodem gradu ac
rnrsus eadem ratio auri signati ad informe que argenti signati a<l
argentum informe sub eodem gradu mixtionis et pondere Puris-
Digitized by Google
42 I. SCHRIFTEN VON OOPEBNICUS.
simum antem an mm quod apud nos signatum reperitnr sunt flo-
rcni vngarici hü namqne niraiam habent admixtionis et tantum
forte qnantum oportuerat pro expensis deduci in monetarii* vnde
rite commutantur pro mero anro sub eodem pondere dignitate
sipüi supplente defectum florenorum: Sequitur ergo eandem esse
rationem argenti puri informis ad anrum puram informe et eius-
dem argenti ad florenos vngaricos ponderibus non mutatis At flo-
reni vngarici CX iusti et equalis ponderis per grana videlicet
LXXII inplent libram vnam 'libram scmper intelligo que continct
marchas duas ponderis.) Hoc argumento inuenimus commnniter
apud omnes gentes libram vnam auri puri tantum valere quantum
argenti puri libre XII. Inuenimus tarnen et XI libras olim pro
vna auri, quam ob causam ab antiquo constitutum esse videtur
vt aurei vngarici X appendant libre partem vndecimam: quod si
sub eo pondere idem precium hodie duraret, expeditam haberemus
conformitatem monete polonice et pruthenice seenndum expositam
rationem : factis enim XX marcis circitcr ex libra vna argenti
prouenirent ad amvssim pro anreo marchc duc, loco XL grosso-
rum polonicalinm Sed postea quam vsu reeeptum sit vt XII partes
argenti sint pro vna auri, dissidet pondns cum pretio vt X aurei
vngaricales redimant libram vnam argenti et vndecimam partem
libre* Si igitur cx libra argenti et cius vndeeima parte fiant marchc
viginti erunt polona et prussiana monete, recta rationc coequate
grossns ad grossum et marchc due pruthenice pro anreo vngari-
cali Sed precium argenti crit in selibras singula« marchc VIII et
solidi X aut circitcr.
Verum si vtique vilitas monete et patrie intcritus placeat ac
ardua nimis videbitur tantilla restitutio et adeqimtio vismii<|ue
fuerit vt XV grossi polonici maneant pro marcha et pro anreo
vngaricali marchc due seoti XM Id quoque iam dicris modis non
magno negotio fict si marche XXIIII ex argenti libra tiant Ita
sanc contigit nuper quando adhur marche XII precium essent in
singulas selibfas argenti et pro tanta pei nnia florcnuH vngaricus
Digitized by Google
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 43
commutabatur. Hec gracia exempli et pro manuductione dicta sunt
Nara infiniti sunt modi constitutionis monete nec est possibile ex-
plicare omnes sed communis consensus matura deliberatione po-
tent hoc vel illud definire prout accommodatissimum vidcbitur
reipubtice. Quod si moneta ad florenum vngaricum recte se ha-
buerit et erratum non fuerit facile eciam alii floreni iuxta con-
tinenciam auri et argenti ad illorum comparationem taxabnntur.
Hcc de monete reparatione dixisse sufficiat vt dumtaxat in-
telligatur quibus modis ceciderit dignitas eius et quomodo reduci
possit quod ex supradictis perspicuum esse spero.
Epilogus rcductionis monete.
Circa reparationem et consernationem monete hec eonsi-
deranda videntur.
Primum ne absque maturo procerum consilio et vnanimi
decreto moneta nouetur.
Secundum vt vnus dumtaxat locus ofticinc monetarie si
fieri potest deputetur vbi non vnius ciuitatis nomine sed tocius
terre cum ipsius insigniis fieret hnius sentencie efficaciam moneta
polonica demonstrat que propter hoc solum retinet estimationem
suam in tanta terrarum amplitudine.
Tertium vt in publicatione noue monete interdicatur et
aboleatur antiqua.
Quartum vt inviolabiliter et immutabiliter perpetno obscr-
uetur quod XX marche dumtaxat et non amplius fiant ex libra
vna pari argenti: dempta eo quod pro expensis opificii deduci
oportet: Ita nempe prussiana moneta proporcionabitur polonice,
vt viginti grosse prussiani simul ac polonici marcham pruthenicam
constituant.
Qu in tum vt caueatur a nimia monete multitudinc.
8 ext um vt in omni specie sua simul prodeat moneta hoc
est vt scoti siue grossi, solidi, et oboli pariter eudantur.
De admixtione vero quanta esse debeat : an grosse et solidi
Digitized by Google
11
I. SCHRIFTEN VON ( Ol'KRNK lS.
haut an cciaui denarii argentei qui fertonem vel niarcbam niediam
aut eciam integram valeant, in placito est coriiin quoruni interest :
nisi vt modus sit Et ita decernatur vt in futurum perpetuo nianeat.
De obolis quoque ratio babenda est. quoniam omnino parum
nunc valent Ita vt integra niarclia vix suprn vnius grossi argen-
tum contineat.
Postrema autem difficultas oritur ex contractibus et obliga-
tionibus ante et post innouationem inonete facti» In quibus mudum
inveuire oportet ne contrahentes niniium grauentur. Quemadmo-
duni pristinis temporibus factum est vt patet ex bis que in altero
latere • huius folii descripta sunt.
* Auf <ler Rückseite de» Blattes folgt eine Abschrift des MUnz-Edictcs
vom Jahre NIS, welches in der Warschauer Auajrabe nur in einer polnischen
Ucborsetzuug mitgcthcilt ist, ohne dass zugleich angegeben wäre, e« »ei das
Original, wie selbstverständlich in deutscher Sprache geschrieben. Es
inusstc dies hier hervorgehoben werden, weil Unkuudige *oust leicht zu irri-
gen Schlüssen verleitet werden könnten.
Der Anfang dieses Dokumentes lautet :
Uisse nachgeschrieben l'erramung dess gantzen Landen
ist airsgangen von Marienburg am Sontag
nach aller Heiligen tag UIH.
Ztan ertten Wen Zinser mit guUem alten gefde gekaicß nein rar III .Taren
als vor der Satzung die rerratnet war anno A* f / rf Martini die mtt gul-
tem netten geUle beza/t irerden <xler mit de* yefdx teirde, u. *. ir.
Digitized by Google
Uebersetznngen ans dem Griechischen.
1. Die Briefe des Theophylactus Simocatta.
Vorbemerkung.
Auf den nachstehenden Blättern kommt das interessanteste Zeugnis»
für die humanistischen Studien von Copernicus zum Abdrucke. Um dem
Leser ein selbstständiges Urtheil über den Werth dieser Erstlingsarbeit
des grossen Astronomen zu ermöglichen, ist der griechische Text, wie
ihn die von Aldus (Venedig 1491)' besorgte Ausgabe der 'Krt-oXai
3ta<poptov 'iiXo30'^«ov. ^r/ropeuv. ooept^euv bietet, der lateinischen Ueber-
setzung gegenübergestellt. Es wird sich bei der Vergleichung freilich
ergeben, dass Copernicus nicht genau nach der Aldina übersetzt hat.
Allein abgesehen davon, dass die Aldina der älteste Abdruck des grie-
chischen Textes ist und dem Copernicus neben seinem Manuskripte vor-
gelegen haben kann, muss das Manuskript des Copernicus auch an
vielen Stellen mit dem Texte der Aldina übereingestimmt haben. Wo
diese Uebereinstiinmung im Gegensatze zu den uns bekannten Manu-
skripten und den spätem Ausgaben besonders hervortritt, wird in den
Anmerkungen hervorgehoben; ebenso sind dort die wesentlichen Ab-
weichungen der Uebersetzung von der Aldina verzeichnet.
Für den griechischen Text ist die Orthographie und Interpunktion
der Aldina nicht beibehalten. Ganz abgesehen davon, dass beide von
Digitized by Google
4<i
I. SCHRIFTEN VON COPERNICU8.
dem heutigen Gebrauche ganz abweichen, finden sich in der Aldina,
— wie es bei allen ersten Drucken der Fall ist — viele Fehler.
Es sind dies nicht nur Verstösse gegen die Accentregeln und die In-
terpunktion, sondern oft stehen einzelne Buchstaben, wie ganze Silben
an falscher Stelle ; bald sind Worte auseinandergerissen , bald wieder
in sinnentstellender Weise zusammengeschoben. — Die Interpunktion
ist aus der Ausgabe von Boissonade übernommen. *
Auch die Copernicanische Uebersctzung ist nicht mit diplomati-
scher Treue wiedergegeben ; vielmehr ist hinsichtlich der Orthographie
und Interpunktion in derselben Weise verfahren, wie bei dem Abdrucke
aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestium. Die Veröffent-
lichung der vorliegenden Schrift ist zwar durch Gopernicus erfolgt;
allein es ist kaum anzunehmen, dass er selbst den Druck Uberwacht
habe. Zudem lägst sich bei einem Druckwerke jener Zeit schwer un-
terscheiden, ob die Interpunktion, wie die orthographische Behandlung
der Sprache, der Eigenart des Schriftstellers angehöre, oder der Will-
kür und Nachlässigkeit des Setzers. In der Gopernicanischen Ueber-
setzung der Briefe des Theophylactus sind Interpunktion und Ortho-
graphie mit der grössten Willkür behandelt. Durch Wiedergabe der
sinnentstellenden und verwirrenden Fehler würden aber dem eigent-
lichen Zwecke des Abdruckes Hindernisse in den Weg gestellt, deren
Beseitigung vorzugsweise Pflicht des Herausgebers zu sein scheint.
Diese hellenistische Studie des Gopernicus bietet ohnehin dem Verständ-
nisse schon hinreichend Schwierigkeiten, so dass ihre Vermehrung recht
unnöthig wäre.
Wer aus irgend einem Grunde einen diplomatisch treuen Abdruck
einzusehen wünscht, findet denselben in Hipler's Spicitegium Coperni-
canum p. 74 ff. Der Abdruck in der Warschauer Ausgabe ist incorrect,
die Herausgeber haben sich mannigfache Aenderungen gestattet; auf
die wichtigsten derselben wird in den Anmerkungen hingewiesen werden.
* Theophylacti Siinocattac Quaestiones physicas et epistolas ad codd.
recenBiiit versione Kimedonciana et notis instruxit Io. Franc. Boissonade
Parians MDCCCXXXV.
Digitized by Google
1. DIE BRIEFE DES TIIEOPHYL ACTUS SIMOCATTA.
Theophylacti Scholastici Himocati
epistolae morales rurales et amatoriae
interpretatione latina.
CARMEN
Laarentii Corvini, regiae urbis Vratislaviae notarii, quo valed
Prutcnos describitque, quantum sibi voluptatis attulcrint
sequentes Theophylacti epistolae, et quam dulcis sit a
natali solo extorri in patriani reditus.
Prussia, quam stellis iulgentibus Arcades ursae,
Cumque boote vident locida plaustra, vale;
Quae oereale solum, piscosa flnenta sinusque
Vitiferos colles et pecudum aber habe«.
Atque ubi Hyperborei perfunderis aequoris aestu,
Heliadum lacrimas succina cara legis.
Nec propriis contenta, aliis tibi pluris ab oris
Per mare, per terras adcumulantur opes.
Inter Prutenas Thorun insignior urbes
Felici auspicio terque quaterque vale.
Tu tue, signiferum dum bis sol aureus arcuni
Circuit, innumera cnm bonitate foves.
Sit tuus incoluini felix cum plebe senatus,
Jucundam vitam civis et omnis agat,
Cuius pro meriti8 et pro bonitatis honore
Quando abs me nequeat gratia digna dari.
Attainen aeternum mihi decantabere, muro8
Istula dum praeterlabitur amne tuos.
Prosequitur te rite nepos Atlantis amico
Sidere, perlepidos quod pari« alma viros.
Quos inter Lucas, magna gravi täte verendus.
Praesul et antistes religione nitet;
1*% 1. SCHRIFTEN VON (OPERNItTS.
Varmiii cui scrvit Prutenae portio terrae
Magna ruI> iin|)crio rite beata sno.
Huic vir rioctus ädert. Aeneac nr fiduR AehateR,
Hoc opuR ex Gracco in verba Latina trahenR.
Qui celercm lunae cursum alternosqne meatuR
Fratris euin profugiR tractat et aRtra globiR,
Mirandum OmnipotentiR opuR, rernmque lateuteR
Caii8a8 Reit miriR quaerere principÜR.
Omitto pleroRque alinR. nam vector habeniR
LaxiiiR immissiR non remoratnr equoR.
Hunc agitare leveR patriae praeduleiR amore
Ingenti couiux, iusserat Ann« rotaa.
Propterea Thorun itemmque iterumqne valeto.
Sitque tuiR Remper rebus adanctnR bonos.
Hinc j>er odorati nemoriR pineta. per altoR
Lucor, per valles, per iuga multa vehor;
Oppida perque tuo rex SigiRmunde potenti
Subiecta imperio regna per ampla feror.
Haec spatiosa tribus dimetior arva diebus;
Sie propero patriae laetus adirc donioR.
Ista uiolesta lieet via sit, sed lectio Graii
Sola Süuoeati perbreve fecit iter.
Doncc Sarmaticae venio ad confinia terrae,
Quae vagus a nostris separat amnis agris.
Ainnis arenosus per scirpea saxa volutus
Somniferum fraetis murmur adauget aquiR.
Hie gurguRtioli tenuissima tecta subimus
Pauperis et fessos rite fovemus eqnos.
CaseolaR nnbis, quos nucea fiscina nondum
Piene sicoarat, prodiga portat änus.
Sed poRtquam humoris nihil haee cerealis haberet.
Finitimo arentem gurgite pono sitim.
Haurit et Anna envis argentea flumina palinis.
Digitized by Google
I . DIE BRIKFE DKK TH BO PH Yl ACTI S HIMOt'ATTA. 49
Qua sunt Kleaiacuin lambere visu Holum,
Atque ait: hiberni rata buui me pocula ninsti
Potasse, usqne adco est dulcis in ore latex.
Quarta ubi lux oritur, miti nos Slesia tracrn
Aeris et coelo dexteriorc capit.
Hic coniux dudum optata tellure potita
Cum tali patriam voce salutat humum.
Salve terra, salus mea, vota et gaudia, quae me
Infantein magna sedulitate foves!
Suscipc Prutenae redeuntem a limite terrae.
Et solita gnatae dexteritatc fave.
Scilicct extorris memori te semper habcbani
Pectore , dulce fuit commeroinissc tui !
Si mihi velifero serviret Prussia portu,
Et daret adductas caerula puppis opes,
Si, velut indoctae carus mihi saepe maritus
Dixerat. auriferas funderet Hermus aquas,
Aut mihi Caucaseis flueret de montibus aurum.
Imbre quod effuso Colchica regna legunt:
Tu mihi, cara parens, es longe optatior, et te
Quod pluris faeiam vivit in orbe nihil!
Haee postquam cdiderat, dilectos laeta penates
Promisso ad solidam munere poscit opem.
Hinc cgo: et o superi, mitissima numina! dixi.
Haec telluB quorum sub ditione viget,
Diva quoquc Hedwigis, cuius sub principe quondam
Slesia. nunc coeli regia tota iacct,
Efficite, ut salvos Rex omnipotentis olympi
Nos servet patrio rcstituatque lari!
Dum loquor. apparent montis nimbosa sequacis
Culraina et in summo turris opaca iugo. *
* Mo,,* „eqiuLT nonnt Corvinus den Zobtcn, weil er d«m Rois.?iu|(>u
•»
Digitized by Google
50 1. SCHRIFTEN VON COPEBNICIS.
Paulatim ostentat ae Vratislavia celsis
Moenibus ad Phoebes usquc levata globum.
Hnic gaudente gradu inagiiae auccedimua urbi.
Lux ubi in Hesperias prona recessit aquaa.
Et poatquam chari reduces gratantur amici,
Posthabitae petimus dulcia tecta domua.
Hic ubi aeptenos Olafia piacifer orbes
Vereat et illisis suave susurrat aquis;
Hacc mihi tecta piua multos illacsa per anno*
Coniuge cum cara donet habere Dcua.
Exul in arcteis alius sibi lucra procellis
Quaerat, et ad Calpen fluctuet Herculeam.
Naviget ardcntis post torrida brachia Cancri.
Et loca libratae post siribunda plagae,
Pergat ad insignein stellis radiantibus aram
Spectet et australis sigua sepulta poli.
Ignotoque prius iactatus in aequore nobis
Rugosum opposito ducat ab orbe piper,
Multaque possideat peregrinis iugera terris.
Congreget ut multas divcs et exul opcs.
Sit mihi lenta domi requica, ardensque faminus
Atque alimenta meam depositura famem.
Dulcius est parvo in patria dominarier arvo
Quam centum externam vertere bobna humum.
Utque Simocati sapientis epistola in auras
Prodeat, impressis est patefacta modis.
Prima docet mores, rus altera, tertia amorcs,
Sic opus altcrna tcxitur usquc vice,
Unde velut riguo varios de germine florea
Virtutuin poterit lector habere decus.
gleichsam nachfolgt. — Auf dem Zobten stand bis l.VW ein Thurm Vgl.
FIHdcner Rio- et Bibliographia Silesiaca p :t:>2.
Digitized by Google
2. UIE HRiKKK l>KS TIIKOPHYLACTI S SIMOC'ATTA. f>t
Ad
Reverendissünum Dominum Lucam Episcopum Varmiensem
Nicolai Coppemici Epistola.
Peroptime vidctur mihi, reverendissiinc domine ac nostrae
patriae pater. moralcs, rustieanas et amatorias epistolas Tlieo-
pliylactuin seolasticum eoordin.iyisse.
Hie Haue consideraiiH , quotl varietas prae ceteris dcleetare
soleat, quod qnidem diversa iugcniu diversis rebus ohlecteutur.
siquidem aliis gravia, aliis lcvia, scvera aliis, uouuullis fabulosa
plaeent. et singuli singulis gaudcnt: levia gravibus, et lasciva
sevcris ita comniiscuit , ut quisque lecturns in Iiis, tamquaui in
hortalo quodam, ex floseulorum varietate, quod magis plaeet,
coüigere possit. Iu his vero ouinibus tantam utilitatem constituir,
ut uon epistolae , sed legcs potius et praecepta iustitutionis hu-
manae vitae appareant: mauifesto brevitatis earum argumenta,
quas ex diversis auctoribus brevissimas et fecundissimas eollegit.
De niuralibus quidein et rustioanis non facile quis forte dubitabit ;
amatoriae autem etsi lasciviam ex titulci practeudere videantur,
attainen, qucmadmodum amaritudo pharinaeoruui dulcibus a me-
diiis contemperari solet, ut assumcntibus gratior fiat, ita prope-
luoduiu et ipsae castigatae sunt, ut uon minus moralium uomen
sortiri debuissent. Quae cum ita sint, iniquum putans, quod aolis
Graecis legerentur, et Latinis uon essent communiores , eas pro
virili parte Latino sermone intcrpretari curavi. Tibi autem reve-
rendissimc domine, munusculum hoc dedico, sed bcneficentiae tuae
miuime comparaudum, quum omnis huiusmodi higenioli mei labor
vel frmtus tuus esse merito censeatur, si verum est, sieut utique
est. quod etiain Ovidius quondam ad Caesarein Gemianicum dixerat :
lugeuium vultu statque eaditque tuo.
Digitized by Google
■
52 I. SCHRIFTEN VON COPERNlCTS.
THE OPH YL ACTI
Schola8tici Simocati' Epistolae
Morales, Rurales et Amatoriac, iuterpretatione hitina.
< »
1. Moralis. Critias Plotino.
Musicum animal cicada. Aurqra lucentc 1 cantare ineipit ; sed
multo resonantior et secundum sui naturam loquaeior hora meri-
diaua pereipitur, utpote solaribus inebriata radiis. Tcretisat2
igitur resonans et arborem aram, agrum theatrum faciens viatori-
bus musicam repraesentat. Cantare igitur nos quoque virtutes
tuas nrgemur. His siquidem excitamur et adraodum inecndiinus
in laudationem tuam. Dudum eniiu in sordida vita morientes ex
littei-is tuis ad virtutes nos resuscitasti. Ita sim Critias; Plotinus '
vel extra eorpns philosophatur in terris, vel philosophia incorpo-
rata cum honiinibus nt homo versatur.
2. Kuralis. Dorcon Moschoui.
Dux gregis admirabilis mihi aries periit, et gregali ducatu
privatum est pecus. Ingens luo malum et put» aliquid sueecusere
* Copcrnicus hat den Namen St>x<Jr.aTo;, wie ihu die Aldina und die spä-
tem Ausgaben bieten , beibehalten , während Ronat nach dem Vorgange von
Fabricius (bibl. Gr. Lib. V, c. 5, p. 2SI.. die Form Simocattcs (oder Simocattaj
die gebräuchliclic geworden ist. Die letztere Schreibung stützt sich beson-
ders auf Suidas, der an den meisten Stellen, wo er unsers .Schriftstellers
Erwähnung thut, ihn Stpoxarr,; nennt. Das Nähere hierüber findet mau iu
der Ausgabe des Theophylactus von ßoissonade (Paris ls35) p. 168.
1 Copernicufl übersetzt r,f>i; <pav£vro; durch Aurora hicente, indem er
hier ^po; mit 7,05; verwechselt. Das« nur ein Versehen die Schuld trägt, er-
sehen wir aus dem 71. Briefe, wo dieselben Worte tjpo; ?av£vro; durch im-
minente rere wiedergegeben werden.
2 Um die OnomatopiÜe festzuhalten, hnt Copernicns den Stamm des
Griechischen Wortes TtpsT^eiv zu einer neuen Wortbildung benutzt. Aus
Digitized by Google
«KiWAAKTnr F.nimiAAl.
53
W EOI>T A A KTOT
ixoAArrikov Tor iimukatuv einetoaai
IW1KAI AlTOlklkAI KT AI PIK AI.
a. ua ki'itia? iivjtinq.
t> tett«; o uo'joixo;, ^po; cpavsvxo^, nj; jxs/.moia; arap/iT'X'-
fooixtoTEpo; oe rot; <x3fi.33t xal tt,v '^uotv AaXmspoc mpa jxsar^ißpti;
7>»u^UiTai , axTivmv mnzzp vjXtaxiov jxsÖoaxojuvo;. Tspen'Cei y°uv o
usawoo^, ßrjpa to Ssvopov iroioujAevo? , Usarpov tov otypov, xat rot;
o&trat; ttjV jiouaixr^v eiuösi'xvoTat. TAoai youv xai 7)jaeT; xa; aa; aps-
erstYOfisÖa* exfrxArooai y*P Cfu^upooot rpo; efxoluuov ra
öjxixEpa. HaXat Y*f» vsxpiuOsvta? 7,u.a; to> puitwöst ßup ex ttov atov
7paji}iaT<uv rcpo? ap*TT(v e^uytoaas. Outu> YevotjiYjv b Kpirtas HXiotI-
vo;' r4 3«u{iato; exto; <piÄ030<pei b eVi y*J?> f) <fiXo3o<p(a ifojiaTtüÖEioa
jux avOptoTrtov mc avQpwTto; avaoTpEcpsxai.
AH*. AOPKüN MUSXQN1.
O ra^'ipyo; reov TrpoßaTOJV, b 6aojiaaTo; u.01 xpib? airoX«o).E . xot?
roijAivTtxr,; ftfeiiovia; /T,psu£t ta OpEfijxara- Kaxov ti -szovOajuv
iU>nw>lbvn Grunde hat sich Cimedoncius in seiner Uebersetzung ein neues Wort
Tnmnt gebildet ihm von Boissonade I. I. p. 11 1 als „verbum iuauditunr vor-
gehalten.)
'.\ Die Aidina hat durch eine irrige Interpunktion, indem sie erst hinter
lka»Tt-*o; das Scheidezeichen setzt, den Satz ganz unverständlich gemacht.
Copernicus hat mit Recht, diese Interpunktion verworfen, obwohl auch durch
«•ine Uebcrsetzuug der Sinu noch nicht klar hervortritt. Cimedoncius sucht
tlurch eine Umschreibung den Gedanken klarer zu machen, indem er freier
übersetzt . «Itu, qui Critias eram, /actus sum Plotinus, qui cel extra corpus
phil<>t»phatur etc."
Vielleicht hat Boissonade Kecht, wonn er raeint (1. I. p. 220), es soi das
Wort ID.amvo« zu wiederholen und die richtige Lesart also: o&rw fevo{u.TjV £
Kprrio« ID.nrrivo; ID.ro-rno; fdp etc. ., Vtiiutm sie et ilie ego Critias Jiam Pioti-
MK«.' HtAinus enun cei extra corpus philonophutur etc. -
Digitized by Google
51 I. WHKIFTEN VON roi'KKNlCUS.
mihi Pana : non enim alveariorum priniitiis ipsum houoravi. Qua-
propter ad civitatem pergo infcstuni placaturus, et rivilms narraho
sacvitiam haue dieens: »propter mellitnm Pan mci gregis duceni
pcrdidit.«
3. Amatoria. Thcano Eurydieac.
Naturalis tibi ornatus abscessit et rugarum imminet reverentia '.
Tu vero ohsignare 5 veritatem eonaris superindueto oruatu aniatorcs
deludensß. Obedi tempori vetula: non enim plaeent in autunino
prata floribus. Mcmorare7 et mortis : huie enim appropinqutiBti.
et ex ea neeessitate modcfttiam exercere eogita. Nam et Rcnce-
tutem et iuventutem iniuria affieis. Haue quidem promittens
mentita e», illam vero acquisita adulterasti.
4. Moralis. Evagoras Antipatro.
Horus artifex praepositus ftüt marinae illuvioni \ et littorihu»
niarinos aestns refrenabat". Erat autem arena quaedam interiecta
eontinenti et mari. Non ergo proeessit mare iniuriando terrae
vieinac. Scd in sui ipsius furibundum aestum revertens magnum
quidem continenti retraxit insultum. Horm» 10 igitnr. o Antipater,
4 Copernicus hat, wenngleich tu freierer Uebersetzung. den Sinn glück-
lich wiedergegeben Ciinedoncius Ubersetzt ..virittu rugis est fade?. Die Geu-
fer Uebersotzung ..«</ ruyas yropint/iutt eloquentia"
5 Copemicus hat hier dem obsignnrr eine eigenthüroliche Bedeutung
untergelegt, die es sonst nicht hat ; rapa/aparretv hat eher eine dem obrignare
entgegengesetzte Bedeutung. Cimedonicus giebt es durch ßngere wieder, die
Genfer Uebersotzung durch obtettrure.
fi Die Atdina hat, wie die meisten Codices, £xtp*uXlC*>v>oa, welches Wort
jedoch dem Gedanken, den Theophylaetus ausdrucken will, nicht entspricht.
Copernicus Ubersetzt dem Sinne entsprechend delnden*: Boissonade hat au»
einem seiner Manuskripte statt tapauXlCovisi die Lesart fitix^vni in den Text
übernommen .
7 Copemicus hat »ich , da wohl kaum anzunehmen ist , dass memomrt
durch einen Druckfehler statt mementn gesetzt sei, ein Deponens memoruri =r
menutr es«e gebildet.
H In der Uebersotzung der Worte opo-j; o ÖTjj.toyf.70; %ax t«{> ttaXarrU«
hu-ilve* xXioouvi liegt ein Verstoss gegen die Griechische Sprache und Gram-
Digitized by Google
HNHDVAAKTOV Filim» VAI. 55
(•i-j'orov Kai ?• jxoi ooxtäb yatairat'vatv tov llava ou 701p ral; h'jjl-
jfrwv aurov anap/ai; erijAr^ajisv. A10 irpo; astu x«>pa> tov opft'Xov
rp£iߣ»j3ojA*vo;. Kai rol; itoXtrai; rr(v a7njv2tav oi^yTjaojiat, cprjaa;*
• ota jAsXtTTourav ö Ilav toü :roi}ivtou jioo tov f,Y£{AOva oioiXaasv».
Y'. KT. 6KANÜ KVP1A1KH.
M rpoaixo; 30i xosjto; ;rap<|>/r(xs, xat puTt'doiv £YpS Tj curpsTTSia'
r> oi /aparrstv sri)(£ipci; rrv aXrjlhtav. Irt-XasTtp xoajim tou; £pa-
ira; «rpaoXt'oo?«. rUtUapysi ypovm, YPa^'ov' ou 7*P separat; 01
Ai'.jwMvs; ev {ASTOfttoptp rot; avözar MsptvT^o xat Oavaroo- toutcji yap
tYstrvt'aaa;* xat ato^posuVijv i% ava^xr,; arxslv eriTrjosus. Kat Y'jP'**
«otxsi; xat veorr^a ■ r^v uiv y«P MtaYTr^0!1^ ^^•J/S'joa» , to oe
«xTTjjiivr^ evoQeo^a;.
o\ HB. EVAtt)PAi ANTinATPQ. '
Tlpou; o OT(jjtwjpYo? xat rq> ÖaXarrti» oisra^ato xXuomvt, xat tot;
. it-(iaXot; to TriXaYtov xeyaXtvwTat psiUpov , xat' '|<a}ijxo; ti; stc! u-ixpa
r^stpq» xat OaXassTj {urai'yjxiov ou y*P *StxEtv rt ÖaXarra njv YS^ova
YT,v ^uYxgxaipTjTat' raXivöpojisl os 7;po; sauTO to pstOpov jxatvojuvov,
{i'YaX^v arstXrjoav Tfl X^P3<P tV ß?o5ov "Üpou; rotYapouv, w Ävrt-
otatik vor, wie er auffallender in der Copernicaniscben Ucbcrsctsung nicht
wieder vorkommt! Den Accusativ eines doch nicht selten vorkommenden
Wortes hat Copernicus in wunderlicher Weise zu einem Eigennamen umge-
bildet Um nun bei diesem Irrthumc irgend einen Sinn in den Satz hinein-
zulegen, hat er dann ferner den Aoristus Modii ÄuTctfcrco zu einer Passivform
stempeln müssen!
'.♦ Die Aldina liest xtyv)Avmxn, welcher Lesart Cimedoncius (..cohibetuir)
gefolgt ist ; in die Übrigen Ausgaben ist jedoch die Lesart xey?X(vnxc aufge-
nommen, nach weicher auch Copernicus Ubersetzt hat.
lo In dor Originalausgabe der Copernicanischen Ucbersetzung steht Ho-
rum, weiches auch die Warschauer Ausgabe beibehalten hat. Dass hier ein
■ »ffen barer Druckfehler vorliegt, ist an sich unzweifelhaft, wird aber noch
durch die Vergieiehung mit dem 25. Briefe ausser allen Zweifel gestellt.
An beiden Stelion musste Copernicus Übrigens, um seinen ^Horwr- in die
Construktion des Satzes irgendwie hineinzupassen, die Imperativform vofxo-
fttret ignoriren, er nahm vo^oW-rti als 3. Person Praes. und übersetzte es
dann durch das Perfcctum ! [ .legem dictavit und ep. 25 ,,%em Udit u)
Digitfeed by Google
5«
I. Sf'HKIPTKN VON COPKRNKT.V
furori tuo legem dictavit. nc manum irac ministram facias. Igitnr
conphilosopbari manibus ctiam linguam consummatac virtutis est
mons altissimus. Si vcro hanc scrvarc non potcs, iurgiis ipsum
furorem consolarc. si canibus latrantibus assimilari volcs. Sir
cnim iratum nrnrc ultcrius spuma ac procclla irae opera non
ostendit.
5. Ruralis. Aegirus Platano.
Malos ämice vicinos Geranos" habcraus; immortale helhim
circa pracdium habcnt. Ncquc cnim patribus nostris pacisceban-
tür, ncquc post illos bellum nobiscum dissolverunt ; atqui saepc
ipsos primitiis mcssis honoravimus, scd ctiam aliquam agelli partem
quasi offcnso dco'2 ipsis infestis dedimus. Scd indigna ipsis, nt
contigit. dona,;*. Quaproptcr omnes hinc discedimus. Magis cnim
conducit nobis saxa colcre, quam campos et colles inhabitarc in-
festos habentibus vicinos.
H. Amatoria. Erato Tcrpsithcae.
Pretiosam tibi imaginem pinxissc Callicratem aiunt. Ipsa vcro
pictura non Terpsithcam significarc videtur, sed per veraces Par-
rhasii tabulas Lacaenam Helenam : ideoque et arti et naturae
praeiudicasti , hanc quidem reprehendens , illam vero deeipiens.
1 1 ^Ep^vou; hat Copernicus als Nomen proprium gefasst. Die Lexica der
damaligen Zeit fuhren fipa^o; mit der Bedeutung gru* auf. Der Irrthum des
Uebersetzers ist nur dadurch zu erklären, das» die Manuskripte und die Al-
dina die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreiben ; frei-
lich bleibt dann immer noch auffallend, dass Copernicus das Femininum des
Artikels (tcU repivou;; Ubersehen hat.
12 Die Lesarten schwanken nur zwischen ÄpfoLfa; Ät&v und optica dcd>.
Die Uebersetzung dos Copernicus ist weder mit der einen noch mit der an-
dern in Uebereinstimraung zu bringen. Copernicus scheint 5pja; (welches hier
gleichbedeutend mit t!usv>; ist) irgendwie mit fyjr, in Verbindung gobracht
zu haben , indem er die Worte »»strep «Sp^oß* Um durch „quam affemm Hmf
Ubersetzt.
J.1 Wenn die Uebersetzung der Worte 'AU' oim -aiiiaipL« td &*pa n«p'
Digitized by Google
ftFJ*VAAKTi»V F.limnAAl.
57
r«rp£, T<n 3<p vojiOÖirsi Oujim, omr(p2Tiv ystpa tt^ opyr,; \x*t ^o'.'jojas-
vo;. To piv oov -jou.<ptXo30<p£iv Tai; /.sp?'* t^v 7X<oTTav svteXoik
«p£TT,; opo; axporato;" st os prt xaöxr^ xpaTStv oto; te Et, o^ps-Jt tov
Oojiov '^j/'T"»"«'61' st' X03'v oXaxfooatv soixsvai ßsßtioXipai. Oot«o 73p
xat yraXs7:atvoi>3a fJaXarra QKppoü Trspalrspu) xat aaXoo ta tt,; opiW
o-jx evoei'xvurai.
s. AI P Airapoi F1AATANQ.
Kaxa; yEiTova? , w 'f *Xo; , Ta; yspavoog xsxTTjfisfya. IIoXsjaov
aWvaTov itcpt to y^oiov s/oooiv. Oots yap toi; raTpar. Tot; toaste—
pot; ETjrst'aavTO, oute tou jast exei'voüc tjjxTv tov ttoXeuov äiEXosavco"
xitTot airap/al; toü Öspiou-ou iroXXaxt; auTa; stijit^ojxsv aXXa xat
aolpav too 7^0(00 Tiva. »u37rsp op^aSa Oew, toral; a/aptaTOt; osowxa-
juv. AXX' oox atSiotfia T«i ömpa 7rap' sxstvoi;, tu; eoixe. Tor;apoov
a-avrs; Tiiiv evTsüÖsv a7;atp(u(isv. IlsTpa; 70p rjjxtv 7£top7sTv ooja^o-
pwTspov tj rsofa xat fijXo<poos ot'xsiv j^aXsirou; xEXTTjuivot; tou; 751-
Tova?.
KT. EPATÖTEPVIHEA.
Tov zpoaouv KoXXtxparr(v stxova 30t 7£7pa<psvai <paat\ TrjV oi 7pa-
?r,v 00 Tsp^tUsav otpai ot(Xoov, aXXa tt,v Aaxatvav' EXevr4v, vat jia tou;
a«{*stiosi; Uappast'oo zt'vaxa;. To^apoov xat tt(v «/vr,v xal TV
3tv T,SixT,xa;, tt,v jisv evoßptaaoa, tt,v os ao^iaapivTj * ^soaaaOat 701p
txxtvit« . <b; £oix£ unverständlich erscheint , so erwäge man zunächst , dass
Copcmicus durch das Missverständniss des Wortes ?£paNo; den Sinn des gan-
zen Briefes nicht erkennen konnte. Ucbrigcns stimmen die andern Inter-
preten in der Auffassung der Stelle nicht Uberein , in welcher wegen ihrer
Unklarheit auch die Lesart schwankend ist; statt ixeivot; , wie die Aldina
und 11. Stephanus liest, hat ein Thoil der Manuskripte, denen Hoissonade
gefolgt ist, die Lesart ixekat«
H Stephanus übersetzt: dotm tum exorant; höh ridentur illix diyiia, qmic
ejt'/rent : Cimedoncius : qtuic dornt, 11t n'detitr. nihilominus tarnen höh profiriunt.
Boissonade, der die Stelle weitläuftigcr l>ehandelt hat, verwirft beide Ucber-
•etzungen und giebt den Gedanken des Thcopliylactu» wieder durch die Ue-
bersetzung ~*ed dornt /<«//«, nt ridetur, digiumtnr rn vn ntia ; tmllam Um dornt
Digitized by Google
5S
I. SC HRIFTKN VON CIOPKRNICUS.
Kallers enim Parrliasii tabula» oocgisti, et quae tibi minimc ad-
sunt, tabulis commutasti tanquam naturac corrigcns crrores. et
inultam eius incrtiam ostcndcns. Ego autem et picturain11 lando,
mm onim tuac dcformitatis esse pictor perhibuit; et natnrae
Kapientiam admiror, pessimal animac pnlcliritudinetn corporis non
confidentcni.
7. Moral'is. »Sosipater Terpandro.
Eqnahus lex est et, quemadmodnm mihi videtur, valde ratio-
nabilis. Lando enim apnd eas magnam benevolentiam. Sed quac-
nam ipsis lex est.' Fullnm eqninum si nutrice eareiitem viderint
et longc matrem abesse, quaelibet pullum ipsnm fovct. Non enim
naturac suac obliviscuntur et fovcnt unanimitcr nequiequam acgre
ferentes quasi nepotem habcntcs atquc gcrmanum. Hanc quidcm
ipsis intelligentiam natura tribuit; non enim Solonis lege coactae
sunt. Nunc igitur sermonem ad tc convertam. Nepotem tnnm
fratcrnum despicis de ianna ad ianuam circumenntem, miserrima
vestc indutum. Brntis sanc irrationabilior tibi sensns est. Cancs
alienos nutris; ita enim adulatorcs, qui apud te sunt, rcctins
nominaverim. Fidelissimi enim videntnr esse, donec de tuis nu-
triantnr, o miser. Latrant autem omnino et te erapulam ctiam
nuper eructantcs. Adulatomm enim gcnus memorativum est malt
et bcncfieiorum obliviosissimum. Tandem igitur nepotem ipsum
fove. Terpandcr. Sin autem, poenitentiam habebis hostem in-
su pcrabileni lacrimis naturac suum exaeuentem gladium.
S. Ruralis. Daphnou Myroni.
Quousquc cflbdics agcllnm et pluvialcm absorbebis aquam.
o miser? An forte ctiam famc pucros meos deficere propter sieci-
talem maehinaberis i Tuns quidem circumstagnat agcr. mens
autem aquac etiam naturam ignorat. Intcrrogentur, obsecro, nu-
bes, si soli Mironi dimittant aquas. Vir invidns magnum malum.
N Coperntcus hat hier jp^ei»; mit verwechselt.
Digitized by Google
HKiMPVAAKTnr KHISTOA AI
59
rr^v Happa3too ti/vytv i^iy/.m'xt. xat T<i -po30vra 30' fiiaro'Xt'Xa'.
toi ^ 7rtvx;».v, rusrep t« rr(; 'fo3£<o; xaJ./vto-tCoosa 3<pa).;ia-a xa? iro/.-
/.TjV sxstvr,? tt]v axs/viav 0£txvoo»J3a * oi xat too YP^'f 2«k lit*:~
v*Tu atjit' 00 y*P ™i> a|iop'ft'a; £tvat '»«Yparj-o; 7,v£3)(£to xat
TTji 'fuoso>; t^v ropiav -a^aojxaxa xaxt'sn) «J^/fl siojxaTo; EuzpErcEtav
•IT, 7U3TE'j3a3aV.
;'. IIB. lüllllATPOl TKI'IIANAI'Q.
N'j|xo; £3Tt Tai; trczot;, «5; jioi 00x21, xat {ia>>a 3'i'fo; airatviu
vap £7<o to -apt raora; Xt'av tptAooropYov. VUXa Tt; 0 vdao; aoTat; .
Tt,v o-oiiaCiov tirrov otav avÖaa tt,; ftps^ajAevr,; Osaaotvru , xat roppw
rro'j *r(v Tcxoüoov, ota sofijtatW tt,v tou Y£VVTljJLQtT0'? • ^pwai Tt *;svvt-
xov 00 7<ip tt^ eauTÄv Eiu/avfoavovTat ^usEtu;, xat zepiÖctÄ-oosa' to
uovcoOev xaT oooiv öos/apai'vsosat , <t>3;t£p rj^ova sove/y) te xat *,'vrj-
31a. Kai 9031; jüv tauxat; outu> 'fpovstv • 00 Y*f» ioXtovo; T^vaYxass
vöjxo;. VUto^ctcuoo» tov X070V rpo? 3S. Tov aoEAstöouv ozspopa;
'»\ipav £x fJtipa; ajistßovTa, aMtcuxaTov Tpi,iwviov ajATrE/ojxEvov • tcov
aÄ07«>v ovTto; aXo^tuTSpov 301 to 9povT(Iua. Küva; aXAoTptoo; siti'Csis'
ootwi y*{> ^spt 3£ xoAaxa; sircaiv oixatoTEpov sovoosTaTot y*P
Etvat 30t oofcotm pi^P1* ^rou T0*» 30^ EJrsvTpo<ftt>3iv , <o öet'Xato; !
oÄaxTr]3003i oi itavTqK xat 3s, ert tt,; xpauraAT,; tt,? evaYXO? epEOY0"
jiEvor xoXaxtuv yap 'fJ3t; xat |ivt(jiovixov zpo; xaxt'av , xat Ttüv aya-
»*«>v soaTrtArjTrov. 'lk|*e zote 3ov aoeAstooüv iKpt'Oatae, Tap-avops-
5t oe ur,. tt// irpovotav axaTaY«>vt3Tov £Ssic zoXsjttov. toi; oa/poo«:
Tf; ^'J3iw? tt(v £a'jrr; axovrjsasav jxa^atpav.
r/. ArP. AAOXÖN MVPS2N1
Me^pt Tivo<; iirtxoXavgl; to y^iov, xat tc. xaToji^pf^av ootup
£rtppo<pr|3£i;, «o ost'Aaio; : r4 ta^a xot jxa't Xi|a«ott£iv too; zaioa: 01a
to xatay/iiov }Ar(yava ; to -iov aiv yif» riptXijiva'sTai YVil0v * ™ $
T,}iiTspov xat 9031V t4yvot432v -ioaTo;. HpwTaVjiusav spo; Ostiv at v;-
flpeAat si jiov«j> Trf> Aa<pvtuvt a'fiä3i to oOn>p. 'Avr(p Efft'cplfovo; p^Y*
^Rigitized by Google
HO I. SCHRIFTEN VON COPKRNH.TK.
Si vero vieiimm etiam esse contingat, inexorabile est infortunium
et morte vix sopiendum.
9. Amatoria. Enripa Dexierati.
Prima Novcmbris 15 venire ad nos promisisti et defrandasti
pacta Dexicrate«. Meus vero languebat amore animiiH et lanipa-
dis instar praecordia exarscrant, erumpebantqiic qnotidie lacriniae,
et timm qnotidie somniabam adventnm et iannarnm strepitns
gemper mihi existimatio pracsentiae tnae fnit. Tu vero Dexicrates
cnm altera amorem partieipas et tc semper nova delcctant. Nam
desidiosorum animi vclocissimo fastidio deiiei consueverunt. Est
perfidnm quid pecunia u\ desiderinm et amor. Tangcris et ipne
qnandoqnc, passorum enim ininriam calamitate« in ipsos iniurian-
tes saepe redundant.
I a Zu den Worten ivaTTj ^iKvovTi; 'Avftec^pt&vo; ist ein Scholion erhalten toj
dr.pOUvj. — Cimedoncius übersetzt wörtlich: wl IX deninenti* AnthexUriom*
Copernicus hat die Griechische Bezeichnung des Datums nicht beibehalten
wollen , er seheint dieselbe vielmehr nach dem Gebrauche seiner Zeit umge-
staltet zu haben. Wenigstens lässt sich doch kaum annehmen, er habe will-
kürlich irgend einen beliebigen Tag gewählt.
Ob Copernicus nun das Datum des Theophylactus richtig Ubertragen
hat, wäre an sich gewiss ganz gleichgültig. Allein bei der Stellung des Co-
pernicus zur Chronologie erscheint es von Wichtigkeit, hier einige Momente
für die Beurtheilung seiner Uebcrsetzung der Zeitbestimmung ivi-q «pdwovro;
'AvthoT^fittfivo; anzuführen.
Die Reihenfolge, welche Copernicus den Griechischen Monaten nach
Theodoras Gaza gegeben, hat er selbst auf einem Vorsetzblatte zu dem Lexi-
kon des Chrestouius eingezeichnet. Vgl. Meine Mittheiluugen aus Schwedi-
schen Archiven und Bibliotheken S. 12.
Jene eigenhändige Aufzeichnung des Copernicus , welcher zugleich die
Bilder des Thierkreiees beigefügt sind, lautet :
7 8 11
g a »v
K.x'/?'>jj.ßiuo*» MeTafeiTvnDV Bor^jiOMtwv
J\ nf
MitljmxTTjpmjM ll-jwe'Wiv AvOeoT^ptroN
Ilosetocwv ri[jLTj).(«>v hX'.t:jop,o).ta>v.
Darunter befindet sich mit der ausdrücklichen Bemerkung das» sie ,ex
Digitized by Google
HF.ltOTAAKTnV KIlirmAAl.
fil
xaxov " £i os xal to 7£(twv £tvat x£x»Vr]pu>Tai , a7tapa(Tr(Tov to ousto-
X^jia xat ÖavaTcp 1x071; ?rao30{isvov.
G'. KT. KVIMIlll AKHIkPATKI.
'KvanQ 'ffltvovTo; 'AvÖS3TT,piu»vo; SKavTjxstv TTpo; r^ac er^*' 721X0»,
xat oti'^osat xa; sovfafjxas, As^xpare?. *Kjioi ös xat aTTf/JaXtuOr^av
ai ^pfivt; tu» IptoTi, xal SaXoü öi'xtjv to Trsptorspviov 6/7:59X07 torau
'ATrsxorra^iCov öi xaO' fjpipav Ta oaxpoa' xal tt,v 3t,v uWiporoXoov
srravooov. 0 06 tujv Ouptuv ^090; asi jxot <pavTa3ta tt(; 37,; ~apou3i'a;
S7SV2TO. -ti 0£, AsfctxpaTs;, |a£To/st£osi; £9 itspa tov £ptuta, xat 301
to Uvov a£t TifittoTSpov - Ttw 701p Ta/t3T(u xopip at tcov paOtiutuv '}o/at
oouXa7o>7£t30at £iu>0a3iv. 'ArtsTov ti /prju.a iroOo; xal epwTs;. IJXu;-
^37; xal auTo; -ote' tu>v 7<ip aotxoouivmv al 3ou/jo&al £7:1 tou; aoi-
xrjsavTa; jxrrajiai'voosiv.
tw» Hf>'-wr,f>> l'i*iu entnommen sei . nachstellende Notiz von der Hand des
Copernicus . ..Wimieiises antium u sohtirio etttiuo auspicutitur dro to'j i*t~<i\x-
^xio>vo;. tixtattn üb cyHiHoctio atitumntilt siniti et (Si eci et a rennt arahes et du-
nuureni
Mit der von Co|>ernicu8 hier angenommenen Reihenfolge der griechischen
Monate stimmen auch die handschriftlichen Verbesserungen, welche derselbe
bei den einzelnen Monatsnamen im Chrestonius hinzugefügt hat, wenn die
Uebcrsetzung des Lexikographen mit seiner Ansicht nicht übereinstimmte.
So hatte Chrestonius den Mouvj/ufo als Januar, den Hap-^Xtaiv als Februar
bezeichnet, Copernicus veränderte dies in Martius und Aprili«. Die Namen
der Monate Ib-a-jE-Wr/ und Tfosttoetüv ferner hat Copernicus an den betreffen-
den Stellen im Lexikon hinzugeschriebeu und sie durch eine C'orrectur als
Oester und Dezember bezeichnet ; (zuerst hatte er die beiden angeführten
Monate als Anyugtun und November aufgeführt.)
Diese Schwankungen in der Feststellung der Griechischen Monatsnamen
dürfen uns bei Copernicus nicht auffallen Bekanntlich sind nach Theodoras
Gaza noch verschiedene andere Reihenfolgen vorgeschlagen, in denen nament-
lich auch dem Monate ävilerrr^tow eine ganz andere Stelle angewiesen ist. Es
ist daher, selbst wenn Theophylactus wirklich «las attische Jahr seiner Zei;-
bezeiehnung zu Gründe gelegt haben sollte, aus den verschiedensten Gründen
mtsAlieh, durch Dtvination seine Angabe errathen und eine Ucbertragung in
unsern Kalender versuchen zu wollen.
IG Copernicus hat die Worte ir.\v&* -\ substantivisch genommen Da-
durch war er gezwungen /f-r(act durch pentuiu zu übersetzen, welcher He-jriff
hier nicht erwartet wurde, und weder durch das Vorhergehende, noch Fol-
gende motivirt ist.
ti2 I. SCHRIFTEN VON COPEBN1CTS.
10. Moralis. Hermagoras Sosipatro.
Nimis ingenerose audio te paupertatem dolere et maledicere
divitiis tanquam illegitimis existentibus apnd hoinincs, et aliis
appreheusihilcm faeile snaruui possessioncm esse, aliis vero inappre-
uensibilem , quasi invisaui in hoc hominibus naturani. Si enini
solis splcndor hominibus aequalis et ignis eopia omnibus est
promptissima'7, cur tandem, inquis, natura auriun hominibus tarn
abditum fecit et tarn amicabile donum snb luna degentibus ab-
stulit, per quod maxima mala hominibus oriuntur? Ego autem
latum risum tuis afluudo doginatibus. ipsam enim naturae laudem
vitnperii materiam fccisti , et banc cum noctua deplorasti : cae-
citatis enim causam illa putat circumspcctabilcm solis claritatcm.
LItiliter auri fame tenetur humanuin genus Sosipater. Hinc enim
artes vitae introduetae sunt, et eivitates habitatac et contractu um
taeilituB. Et si summatim dicere opus est: omni ornatu privata
tuisset terrena conversatio, nisi aurum homines instruxisset sese
mntuo iudigere. Non enim nauta navigasset, neque viator itcr
arripuisset, non aratorem bovem rusticus habuisset. neque seeptris
rcgnli8 imperii fuisset reverentia, non prineipibus et praepositis ls
obedientiam praestitissent . neque Imperator exercitum duxisset.
Si vero arcauum etiain sermonem vis diseere. virtutnm et vitioruni
habenas aurum praebet, et examinatiir desiderium auimi per
ipsum et aemulus est Celtici fluvii: adulteratae enim virtutis et
malitiac deprehensor est certissimus.
11. Kuralis. Callistachy s Cyparissoni.
Sterilium ac immitium arborum genus Simichidas prideiu
conflagravit; talem enim sententiam iuutilibus dcccrncbat arbori-
1
IT Iu «ler Copernicanischcn UebersotzuitK ist der Satz xit roTijx&v
ärotow ir-A-i fj-üfxia Anzufallen. Derselbe Hndut sich in oJluu Maunskriptcu
wie Ausfallen Das* er von Copernicu» auüKclaascn ist. dHrfte sonach nur
einem Verseilen zuzuschreiben »ein.
I> Ob -p,iyt[.'A'. von TheophylactuM iu einer besoudem, uux uubekannteii,
Bedeutung gehriimht ist . oder ob eine Verstümmelung des Wortes vorliegt,
Digitized by Google
«EtfcHAAKTnV KIII2TMAAI.
i. HG. EPMA10PA2 2U2MATPU.
• ■
Atav a*;cvv<o: axr4xoa 3* t^v z'vi'av ooupssOat , xal xaxt'&tv tov
sAoutov, <o? ovTa zapa toTc avfjpturot; avwjxaXov , rot; uiv E'fixT^v,
toT; oi o\>3i-3txTov ttjv iaoTou raps/opsvov xty}3»v, insRap jilasxaiWjsav
tootw toi; av'Jptoirot; ttt-v -sustv. Ki yap ijXiVj Äajx-rjOovs; rot;
avtyicuTrou im'sr,; xat zopo; aybovta rol; oXot; IstI -po/etpoTaTr, . xai
roTajwov petQpa j(stjia^f»u)v T2 xat asvvdmv a~a3tv 23t1v £<ju0pi3Ta , rt
OTT«, £9^;, TOV £pU30V 7) 903t; OUTOi; OUT/jXplßo^flSVOV TOU avOpMKTOt;
oiIGäto, xat rptXovetxov oiiupov toi; u~o ssXijvTjV a;r2V2iu.s . oV ou fii-
yt3Ta xaxa toi; avOpu>;rot; 'fotTiostv: 'Eyw os TrXaTuv ys'XmTa Ttov
3u»v xolti/Iw 00 ,'jianov • auTov yap tov tt(; ^osstu: i';:aivov utrofjsr.v
•J/oyou rreitotT^at, xat raurov zirovOa; r& yXa-jxt • aoT^'a; yap atTiov
ixz(vTt ooxsT T<i; rspt^avsl; fjAtou 5xXajA«{/S';. AostTäXiu; Xijjlojttii /p'J-
300 to av(Jp«J-2tov yivo;, Xto3tzaTps. 'KvtsuOsv yap xat Ts/vat Tip ^t'tp
it3T^)T,3av, xai ToAst; »pxt3'>T(3av, xal 3uvaAAayjAaTtov sotiapsta • sf
oä oet 3uXXt^ot4v iiTTSiv, 7ta3r4; 2oxo3jita; ssTSpr^o av to rrsptyätov Iv-
oWTYjjia, si jit^ ypu3o; Toii; av'Jp«J7roo; aXArjAtuv 2*10*21; 2T2XT>;vaTo •
00 y«ip av TcXcoT^p evaoTt'XXgTo , 00/ oöotropo; evi^opzusTO , oix apo-
TT|poi ßoov oi ystopyoovTs; exexTTjVTo, oti ßotoiAtxTj; r^ysjAOvta; sitpes-
oetisTo 3xr4rrpa, oux ap/ai; ~po3<popot; to ottt^xoov 2x2x03117^0. 00
3TpaTT(yo; e^jiayoiysi to srpaTsufia • et os xat a«o^f>r4Tov Aoyov Öl-
tet; jia'lstv , apsTYj; xai xax(a; o ^puso; Ta; T4vta; 7TS7Tt3T2UTar xat
,3a3av^sTat 2923t; tyujrfi ^ at>Too, xal t«o K.2ATixtp iroTap<i> isrtv
«pajitAXo;- vof^ou yap apeTf,« xal xaxta? eXsyx^? *^tv aXr/j^TaTo^.
ta . ArP. KAAAiri'AXV^ KVIIAPI^ÜM.
io>v axaprtov xai av^fiiptuv oivopwv tt4v 'fusiv 0 l'ijii^toa; yliU
so'j iviitp7j32- TotauT7jv yäp ttjV xaTaötxr^v toi; aTetesfopTjToi; ityrr
i«t ungewiss Copeinicn» hat aus ((ein Zusammenhange dein Worte eine
)Ki**cnd<? Boüentung untergelegt; ähnlich Ciincdoncius, der rjw^sipot; durch
turuliri* übersetzt. Die Ueberaetzung von Uoissonade passt gar nicht in den
Oedanken . er sa»?t in einer AnmerktiUK -*« nur est Ulu samt, »nh, enmt rp>t-
^'ifio«; ah -A r.'/'.rwi -rttav c um in od 1 *. «'•
igitized by Google
«4
I. SL'HMFTKN VON OOPKHNICTS.
bus. Sed omnivoracis ignis natura iinpetum habuit innnodestuin,
et agri vicini pracdiuin repente consumpsit. Hic vero bipcnnem
abiiciens et ligonem ad civitatem perrexit, causidicum accepturus
patronuiii, et Simichidain in ius vocavit. Hoc et ego, Cyparisson,
contra te parabo, nisi apibus tuis mandaveris abstinere pratis
meis et didiceris alienis mcatil)U8 uon habere aditum iustuni.
12. Amatoria. Melpomcne Praximillac,y.
In publica via 20 conveuticula tibicen21 Chrysogona constituit :
fortasse ctiain delectare putat meos amatores et ait mcretricula
ine de ea re valde molestari. Ego autem non inagni pendo factum
hoc : exaininant enini amatores meos quicunquc sunt Chrysogonae
mores. Sed csto mihi, obsecro, infaliaeis responsionis apcrtissimus
nuntius, et Lacaenac dicito : Maximas tibi gratias Chrysogona hac
causa debemus, tua enini deformitate venustiora ostendunt nostra,
quum etiam graculo non apparente corvus pracstantibus avibus
counumcretur.
■
13. Moralis. Ariston Niciae.
Cupidissimum disceudi animal aiunt elephantcm et huma-
uarum doetrinarum dtecipulum valde idoneum ; non enim corporis
stupeuda inoles in ipso, quantum disciplinae ornamentum cele-
H> Die Aldina hat, abweichend von den Übrigen Ausgaben statt llpi£t-
pi'O.r, die Lesart flpaStnOXt aufgenommen , welche wir auch in der Coperni-
canisehen Uebersetznng Huden. Boissonade weist bei dieser Abweichung
der Aldina darauf hin, dass in den griechischen Manuskripten die Vokale i,
und x bei ihrem Gleiehklange häufig im Auslaute verwechselt sind.
An diese Bemerkung Boissonade' s sei hier die Notiz geknüpft, dass in
derselben Weise auch in der Copernicanischen L'cbersetzung die Endung der
Fraueu-Namen jjanz willkürlich behandelt und bald e bald i gewählt ist, z. B.
Vhnjd (ep. IN lpnipilc (ep. IS, Rhodope (ep. 21) U. a.
Ob diese Ungleichheit Schuld des üebersetzers oder de» Druckers ist,
läsBt sich ebensowenig, wie lici den andern orthographischen Willkiirlieh-
keiteu. bestimmen Es schien deshalb gerathen , in der vorliegenden Text-
Digitized by Google
eEowAAKTor F.mrroAAi. 05
«tsaro oevopot;. ' H ob too icajAf a^oo ropo; 9031; tt,v op^v zfysv
axoXa3rov, xal too aYpoo YSi'tovo; a<pvu> to ytopt'ov a7iu)Xs33v. U os,
TTjV oupOepav s^pel; xal tijv ötxsXXav, rcpo; aoTo /«>pst prjTopa Xt/J*)-
jxsvo; aujijia^ov * xal tu> £io.i)£{Öa oVxaoTT|ptov ooYxsxpoTT,Tat. Tooto
xa^a», KuTcxpi33(uv, xata 300 oxeoa>pr]3ou.at, st jat, rat; 3aT; jieXtrrai;
^poTraEsta; tu»v sj^äv X£tu.u>vcov dreyssGat • xal {taGr^ aXXoTptot;
sopoi; jir, xsxrr^Öat rposoöov oStxov.
16'. ET. MEAnOMENH IIPAEIMEAAH.
' Erl to Ascuxoptov Ta; oiaTpißa; *j aoXijTpl; XpoooYovTj Treiroi'^Tat •
Ta^a icoo xal Tipustv oisxai too; &U.00; Ipasrd;. Kai rpijolv ijjAa; to
ropvtotov a^av 003vaa3)rsT£7v &rl Ttp iTpaYu.aTi. 'Ey<ü 31 00 irspl iroXXoo
rsro^jiai to rparrofuvov • too; y*P ipaord; owolot ovtz; TOY/dvoosi
zpo; t,u£; Ta rr,; Xpo^o^ovr^ ßaaavtosisv tjÖt,. 'AXXa ^svoo jaoi, itpo;
Os«ov, a^soooo; airoxpiastu; oa<feaTaTo; a^^EXo;, xal t^ Aaxai'v^j <ppd-
30V* «MsYi'sra; 30t ^dptTa; toutoo y2 2v*xa, XposoYOVTj, ofsiXojicv •
<Tt *fl ajioptpt'a ssjAvowpa osi^Gr^osTat Ta TjjisTspa' irrst xal xoXotoo
«{ir4 ffavivTo; xal xopa$ toi; eoitps^estv xaTaXoYtsÖr^sTat opvtstv.»
17'. HB. AP11T12N MKIA.
<PtXou.aQe3TaTov Cwov rpasl tov IX£<pavTa xal ayOptorsttuv ötoaY-
jxaOrjTTjV eztoiEtov. Oo y«P ö too omu.aTo; 07x0; (Jaufia3To;
rap' auTtM, 030V 0 tt,; -atosta; xosiao; TSTi^Tai. Kai TaoTa uiv
Ausgabe , ohne alle Rücksicht auf das Original, auch hier eine Gleichmäßig-
keit festzuhalten.
20 Cm »einen Lesern das Verständniss zu erleichtern, hat Copernicus
hier eine freiere Ucbersetzung gewählt und die Worte ir.i t4 \eo>x6ptov durch
Jm ria public*- Übersetzt. Dadurch hat er dem Gedanken jedoch einen Sinn
gegeben, der in den Worten de» Schriftstellern vielleicht nicht liegen soll.
Aus einem ähnlichen Grunde verwirft auch BoiMSouadc dir, Ucbersetzung des
Cimedoncius „ Ad Leocnrium more« traxit" etc. , indem er sich der Genfer
Uebersctzuug anschlicsst : Lcworium hubitattnnrm tihiritta Cfirt/-
togtmt mttituit."
21 Copernicus hat sich hier eine Abweichung vom Sprachgebrauche er-
laubt, er hat Übtet» als vox communis augesehen und als Femininum ge-
braucht
ll 5
r
Digitized by Google
G6 !. SCHRIFTEN VON COPERNlCrS.
bratnr. Et haec qnidem pueri Indorum perhibent. Ego antem
Niciam admiratus sum brutis animantibus irrationabiliorem intel-
lectam habentem. Existens enim doeri viri filius, paternas cru-
ditiones suppeditasti 22. At circa eubos et palaestras plurimum
vitae otium contrivisti ; et nobilitatis generc jactas te. Si igitur
filius Hermagori vis vocari , revertere tandem ad illins vitara ;
bonum enim quamvis in scnio sapientiac et prudentiae aderit23,
secundum quod etiam Piatoni videtur. Si vero a vitiis transferri
renuis et te filium Hermagori pronuntias, scire te volo sacrile-
gum paternac 8ei>ultnrac factum esse; tua enim malitia virtutes
illins contumcliis afficis.
14. Hnralis. Myronides Damalto.
Universum gregem pucr tuus devastavit, et mulctrale Semper
iiuplens lacte pedester24 ad platanos pergit. et torum faciens
secure discumbit, et delieatam vitam amplectitnr. Postea fistulam
adferens suave canticum somnuni admodum invitans adiicit et
rarales praevaricatur 25 consuetudincs. Pabula2'' eo malo dis-
traxit, et ad circumvcntioncm emptoris ignavus est27. Quin
etiam fimos2* levi vendidit prctio miser. Etiam Myronidi iniu-
22 Die Bedeutung de» Wortes nuppcditarc als intensiv um von suppeto
für diese Stelle verwerfend hat Copernicus in wortgetreuem Anschluss an
das Griechische £*).e).dxTtxa; die Ableitung von dem Wurzelworte .peir ange-
nommen und mppetlitare in der Bedeutung von conteimmre, protcrere, concui-
rare gebraucht.
23 Die Warschauer Ausgabe hat quemvis in quamris verändert, was nur
zu billigen ist. Aber auch nach dieser Verbesserung bleibt der Satz, selbst
bei Vergleichung mit dem Griechischen Texte, schwer verständlich. Varianteu
giebt es nicht, ausser dass statt i; ^p«; auch iv ^pa gelesen wird. Viel-
leicht hat Copernicus, indem er das 5k» übersah, den Sinn des Satzes etwa
so verstanden : tum enim bonum sapientiae et prudentiae tibi, quamvis ia
senio, aderit.
24 peJester kann zwar — und vielleicht nicht nur in Verbindung mit
wrm» und ähnlichen Worten — als gleichbedeutend mit vulgaris, humilis ge-
braucht werden ; allein >.«d:k>Mtt); hat eine noch weiter gehende Bedeutung,
die durch pedester nicht ausgedrückt werden kann.
Digitized by Google
WK0<1>VAAKT0V EMSTOAAI.
07
-aloe; TT*pt0puXXoÜ3tv 'Ivowv sytu ot toü Ntxtou T2Üaop.axa tujv aXo-
7<uv *«Jtov e/ovto; tov Xoyi3|aov aXoYairepov. 'lVapywv yap *at; avopo;
3o*5i3Too. Ta -arpwa exXsXaxnxa; , Trspt os xu6oo; xat -aXatsrpa;
r7,v toi» 43to»» 3/oX^v xaravaXtosa; , xal Y*Yova» ~sp«; eoyevsta; tu*>
yivst. Ki Totv-jv Trat; axoöV.v ' Kpu-ayopou eÖiXsi;, o^s ttots rpb; tov
exitvoo jii'ov eT:avr4x£- dyaObv ^ap otuj xav e; YWa* «o^w ts xal
fpövr^i; rap^, xafoa ooxst xat tw IlXaTam. Ki os twv TraXat xa-
xwv 0'j3ava3/x-it; juOiaravat xat raToa oaurov 'Epuayopou x^purrst;,
rju&opu/o; toOi too -aTptpou Tacpoo Ytvojttvo;* Tfj 3^ 701p xaxta Ta;
ixzvtrj'j ao-ra; xa{Jo6pt'*si;.
10'. AIT. MYFüNIAHl AAMAAS2.
To -otjivtov arav 0 30; sX'jjxijvaro zat;. To xt33u6tov ast ~lrr
(.«uaa; to'j yäXaxTo;, £Vt ta; -Xatavoy; b Xcutioout^; /«>pst, xat , 37t-
cäoa Trotha;, ajjisptjxvto; avaTrsTtrwxc, xat tov aopoot'aiTov j3tov asra-
lz~u. KtTa tt,v 3i>ptyya xoutsajASvo; , u>3rrsp e^tSstTrvtov <p07(v t/4v
tutap-tav TtpoCaXXsTat , xat too; aypotxtxot); Ttapa/apaTTXt (j£3u.oo;.
Ta ok ()piuuaTa t^os xaxst32 0U3T:apTat, xai -pb; gfooov ssrtv soa-
Xcu?a. Nat or, xat to-j; ovOou; sutuvio; öta7rtTipa3X*t b ostXato;, xat
2-r» praeraricari hat nicht die Bedeutung von rapayoparrtiv , wird auch
nicht mit dem Accuaativ verbunden. — Ciiuedunciiw hat ebenso irrtliüinlich
;*pr/4pir:it durch efjinyit übersetzt, was Boissonade in effrimjit oder </i/>«-
jfit umgewandelt wissen will.
2t» Cupi-micus hat »piiiua in einer Bedeutung genommen, welche in der
.Vhriftspraclie wühl kaum vorkommt. Die — von («riechen selbst verfaasteu
— Lexik» »einer Zeit geben aber neben pecu« auch die Bedeutung nutrimen-
Uim an und Copernicus hat, vielleicht aus Verzweiflung Uber den ihm unver-
ständlichen Satz, zu der seiteueren Bedeutung gegriffen.
27 Die Worte -.frt xixu« hat Copernicus nicht verstanden und xaxetse
»I» t'ine Beugungsform von xixfa angesehen.
Den Schlusssatz scheint Copernicus gleichfalls gar nicht verstanden zu
bal*rn ; vs ist kaum zu errathen, wie er auf die l'ebersetzuug „rl ad rirrnm-
r€htumrn, emjtton» iymtrua «*<•' gekommen ist.
2> Den uugewühulichen Piurulis ßmm scheint sich C<»|>ernicus durch das
«iriethinche to-j; '"A)vjz veranlasst gebildet zu haben.
5*
Digitized by Google
68
I. SCTIRIFTEN VON COPERXICT8.
riari non erubeRcit cpulatnR heri vindemiam splendide M. Caricae
enim erant mihi et locustae obRonia. I» autem magnificuR iuvenis
earicaa pturimas deTora vit. et locustas miror quomodo absorbuerit,
. faex30 quoque dehiscebat. et quandam eius partem post satieta-
tem portare domum neglexit*'. Coneedat mihi residuum agro-
riiiD; magiR enim eligendnm est longinqua mala tolerare, quam
occultum hoßtem domi nntrire.
15. Amatoria. Atalanta Corinnae.
In palacRtra etiam Augiam vidi, Corinna. Id autem speeta-
culum neqne Rcrmo effabitur, ncque pictoruin manuR imitabuntur.
Erat enim iuvenis robustus, erectuR, circa pectoralia densus;
oculi eiuR sient capreoli; facies eiuR non fnrore rubens neque
languidior teneritate. Red virilis et manRuetuR simnl. Color eiuR
corporiR neque feminino albescebat. neqne nigredine obscurabatur.
CacRarieR autem molli quandoque temeritate innndabat, et caeru-
leum hora tranquillitatis rcpracRcntabat mare, quando ad vicinam
terram teneriR undis plieatur. missuniui tempeRtatiR barbarum
furorem ; malac antem neque multum rubicundae, (muliebrö enim
hoc , neque rursus pallore indecentein triatitiaiu prae Re ferebant.
At vero naRUR valde eleganter erat tornatuR, et magnum artificioRae
naturae magiRterium arguebat. Oleum vero innnetum ROÜ8 Rpecie
radiabat. et RplendoriR reverberatione tanquam marmoreiR radÜR
palaeRtrain exhilarabat. Suspiria ducebam animo. Corinna, et
2\i Die- Worte des griechischen Textes etortav :w Tprfiwt sind von den
Interpreten verschieden aufgefasst und Übersetzt worden Boissonade nimmt
mit dem Verfasser der Genfer Uebcrsetzung Tp;jTt?; als Nomen proprium und
Ubersetzt demzufolge: henterno dir spfendido coiicivio Trygiam deeipiebam.
Andere wiederum haben rp^tn; als appcllativum genommen. So übersetzt
Ciuterionctus : abnnrpin rinn luru/enta. Copernicus theilt die letztere Auffassung,
hat die Schwierigkeiten aber noch dadurch vennehrt, dass er vindrmia in der
selbst bei Dichtern selten vorkommenden Bedeutung rinum gebraucht #hat.
:»0 In der Original- Ausgabe lautet die Stelle sex quoque drhiteebat. Dass
hier ein Druckfehler vorliegt, ist ganz unzweifelhaft; aber dazu kommt noch
ein Missverständnis» des Textes.
Digitized by Google
ftFAKDVAAK loV Killen »A AI.
M'jpcBvt'^TjV aoixu>v oi»/. aiayovsrat cton'mv /Oh rov lip'jy.nv Xau;rcpto;-
»r/ao£< y*P V [aoi xai axpi'Ss; ra etya. 0 oi OsaTtssto; oöroai v*a-
vta; tiov fs^a&ov ra -XsTora sx6i^p«wx£, xai rot; axpt'oa; oox oto oc«o;
eUppo^aev (o oi Tp^ia; exe/r)vei;f xai u.otpav Tiva $T£i |xjta xopov
xout'Cs^ai oixaoc. \\7a7m jj.o» Xowrov tiov aYp«"v 0 KXsivt'a;1 twv y«P
-opp<u xaxrov aip£7«>T£pov eanv iviyziUn: rt itoX£|iiov 01x01 Tpetpsiv
xpjTrrojAevov.
«*. ET. ATAWNTH KHIMNMI.
1
Kv t$ raXatsrpa rov AuYsi'av rs'Jcajxat , kopivva ■ ttjV oi Oiav
o'jtt Xoyo; ix'^paasuv, out£ *<uYpa?ou /stps; |Atjjir]aatvro. THv ^ap 0
vsavta; syaOevr;;, opOto;, to TCspirrepviov Xäsioc ■ ot oi 0? OaXo.ot 00p-
xäoo; aotfji- to oi ßXe|i|ia olts Oyjiio ^omjsopsvov , otns jiaXaxnm-
pov ttq 'jYpoTTjTi, aXX' avopstov xai trpäov ou-oo* rt oi ypoia too 3«j-
jiaro; oute -po; to tojXoTrpETri; iXsuxai'vsTo , o'jts rpo; to o.sXavT£pov
xaTtTxtaTro ' ^ oi Opi£ Tjpsu.a k<o; iwsxojAOtivs ooXotTjTi xai xuavi-
*oi>3av oüpa y«Xt]vt,; , tt^v ÖciXassav stxovt'sTo , ots xai tT|V '-zi^va
/ipaov ä:raX«i irspiTTU33£Tai pst'fjpw, to uavwbö*; tgo xXoo<ovo; xai
|iap€apov icapsaoaaa • at oi rcapsiai outs xaT'puOpoi (» uvatxtuos; Yap) »
ooTe -aXiv wypoTT(Ti tt,v ORpsirstav eKS3?uYva*ov • 7; oi ptv Xtav 3E-
uviö; ETSTOpvsuTO , xai -oXX^v r?); o^jAioupYoo züiuo; ttjv eirtTTT]jir(v
a^VjXeYX2 70 ^ eXaiov iitiyzo\uvw r,XiOEio<o; 7T£p».r]3TparT2 , xai Tal;
aapjxapuYat; tiov ixXauv^tov tt,v iraXai'sTpav axTt'vtov otx^v r^Xat^s.
lÜTTOv'Ja, Koptvva, tt,v 'J/u/tv, xai optu-uTSpa; 77(; aXyTjOovo; at3Öavo-
Die Warschauer Herausgeber haben w/ in *«/ verwandelt. Diese Con-
jectur scheint jciiocli weniger annchnibar, als die in den Text aufgenommene
Veränderung de» w/ in faejr. S schreibt Cupernicus ganx ähnlich dem / und
das einfache e tritt bei ihm fast immer für den Diphtong ac ein. Freilich
iBiiH» C^opernicus dann immer noch faex als Subiect aufgefasst haben ; auch
bleibt das tlehinrebai schwer erklärbar.
Ciuiedoucius übersetzt fecatum rem est ex/umstunif die (ienfer Uebereetzung,
welcher Hoissonade selbstverständlich beipflichtet: ,.Tn/gtu* vero inhiabiit."
M Wahrscheinlich ist vor uctilexit die Ncgatioi^ausgefallcn , nur durch
Hmzufüguug derselben würde der Sinn von r/ret annähernd wiedergege-
ben sein
Digitized by Google
70 I. HCHKIPTKN VON COI'KKNICIS.
acutiores nun« sentio dolores ; amatoriam enira passionem divulgarc
muliebre gciuts verceundatur.
10. Moralis. Gorgias Aristidi.
Mutuatus laetabaris, requisitus tristaris, et obviam creditori-
bus vcuieiis tiuiorc obstupeseis. tanquam truecs quosdain terrores
incidere existimans, et eircumspicis trivia et portas respicis, dc-
elinare cupiens creditorum iram. qiiemadmodum in magna procella
perielitati naufragin in p(»rtuni cont'ugere annehmt. Ad hacc nialo
nialum adiieis; mutuatus enim ab aliis debituni aliis reddis. Ita
faeiunt qui propter timorem mortis sc ipsos praeeipitant. In mu-
tuando autem multifarium lioiniuibus malum coiitigit, et fabulosae
hydrae pullulationibus saevius est, secundum omnem cogitatio-
nem '2 cave mutuari. Ita enim solares radios liberc eircumspieies
et patentem ubique acrem valde leviter respirabis.
17. Kuralis. T.oplion Pediadi.
Pereat M Leueippus ! Malam enim nobis oeeupationem 34 nu-
trivit eirea terminum Collis. Mc at(pie »Sostratnm in ins voeavit.
Leueippus autem oinnium inentes eorrupit et aurcum eoneupivit
videre tribunal, tantus avaritiae aflVetus inielieem oeeupavit. Hoe
etiam Sostratus intelligcns auro vietoriam emit et muneribns
guttur Leueippi obturavit. Virgo iustitia eorrupta est, et aurum
liominibus vietoriam pensat; aequilibrans iudieium periit. Munera
enim magis quam Jus aestimantur.
32 Bei tv T'i?; ?*vT?3(<au; bat Copernieus diu Worte ürvov ausgelassen
und dem Gedanken einen ganz fremden Sinn untergelegt. Cimedoncius über-
setzt: »e rel in smnnin tibi foenerationeiti inuigiiwrin.
33 Die seltener vorkommende KcdcnHart jat, tweo wpn; hat Copernieus
richtig wiedergegelwn. Boissonadc umschreibt dieselbe durch die Wendungen
wc diu rirat, nc verlen&in annum uUimjut, »rd wim* ar male furcai.
31 Copernieus scheint, indem er dun bildlichen Ausdruck wohl nicht
Digitized by Google
8K0OTAAKT0V F.llirrOAAI. 71
u/u epnmxov y*P BirjY^saaUai 7ra0o; to 7'jvaixstov ?i>Xov afo/t.'-
V6TOI.
ic. HB. 101TIA1* APirmAH.
Aavet'ö^svo; '/eY^Oa; ' £t37:paTTO|ji£vo; avta , xa! ouvavttuv toi;
oaviiarat; xaTai:XrTTTj to> 'fo6q>, u>3-£p Oijpt'ot; Tt3t '.po6£poT; £VTOY/a-
vsiv öoxtuv • xat 7i£pt3xo:c£t; Ta; Tptoooo; xat rcpo; Ta; 3Toa; aNpopa;,
tou; oavstarac OeparcsuEiv yXi/ojasvo; , ma-sp ot vaoTtXXoji£vot ev jjls-
-;aXi» Ttji xXooom Xtjiivo; TOY/avstv opr,ovTat. 'AXXa xat xaxij> to
xaxov ertvEjxst; • oav£t'o|A£vo; 70p ~*p' aXXtov , aXXoi; aTtootom; to
ttfpXrjpa, TauTov ti ttokov toi; öta ',po6ov OavaTOü xaTaxp7||AVt!^ou9iv iau-
too;. "Kinos to oavst*s30a» zoXos/toe; toi; avOptozoi; S3Tt xaxov,
xal ttj; jhjÖixtj; oopa; rot; auTojiaTot; YSVVTj!Aa3lv *3T' /aXsrturspov,
xav Tat; xafT Girvov 'iavTastai; soXaooü to oavst'sjOai' ooTto 7ap
sXrjOspto; Ta; TjXtaxa; a/Ttva; -poaSXe^si; xat tov uiwp 77jv ««pa Xt'av
Trpos^vm; avarvsu3£ta;.
ATP. AU«PUX I1EAIAAII.
Mtj ixoito »opa; ö As'jxt-jro; xaxov 73p t,|Mv £Tp£'f£ to /top tov
fajptOV JT£p! TOV OpOV TOO Xo'ftOtO'J. ' KjiOl xat l\o3TpaT»l» 3'JV£X£Xpd-
ttjto otxaaTTjptov • o 5i Asoxiitko; oXa; Ta; 'fpiva; ot£'ff<apTo, xat /po-
svjv to otxa^Tyjptov Osasa^Oat topsysTo • toioutov <ptXo/pu3ov rata;
xaT«t/2 tov oÖ3TT|Vov. TorjTo xat lu>3TpaTo; esiYvoo; , /p'>3';> ttjv vt-
x^v «ivr^aTO, xat tov Xataov Tot; otopot; too Asuxtinrou £~£6'J3£V. II
napOsvo; Ai'xt) ots'fOapTat, xat /p'J3o; toi; av6pto~ot; to vtxav TaXav-
TfiiTflti * t( Y»p t3Öpporro; xpt'31; a-oXtoX£ • ötupa 70p jiaXXov rt to ot-
xatov a;ioRt?Tov.
heil »ehalten wollte, 8r(pt<iv durch nrrupatinncm wiedergegebcu zu haben —
Am ähnlichem («runde sicherlich hatte er im 16. Briefe ttijpfoi; durch termre*
übersetzt.
:\h Opcrnieus hat die Forin '>ü?ftao?o verkannt, und, indem er diese« für
ein Tempus des Medium gehalten, den Accusativ tfpivi; als einfaches Objekt
angesehen.
Digitized by Google
72 I. SCHRIFTEN VON COFERNICrs.
18. Amatoria. Erotylus Hypsipylae.
Concitantur etiam palmae amore naturali, et femineas mascula
coneupineit, et pleetitur amore maseulina eoma femineam amplee-
tens. ,Si vero longe femina abcst segmenta feminae tollentes man
applieant et qnodam eommcnto resuscitant eius amoreft. Si igitur
venire ad nos oeius non potes, aniorem meum eonsolare per pie~
turani. et tabula sive pictura imaginationis tuae praebeat mihi
speeulationem. Sufficit enim etiam opinione nimium aniantes
fallere.
19. Moralin. Diogenes Chrysae.
Divitiarum te rustodeni, non dominum pecuniarum esse dieo;
talem enim tibi mores tili »ententiam pronuntiavcrunt. Boni enim
alicuius particeps esse impias non dccet animas. Terram igitnr
defode. et anrum eondito miser; non enim tuae, sed apud te divitiac
esse creduntur. Phrygium Midam aemularis siticns divitias, qui
quasi funibus auro strangularis.
20. Ruralis. Chloazon Meeoni.
Sorba, Mecon, heri dilcetae misi. Illa vero tramam abieeit,
et a textura statim surrcxit, reeipicnsquc dona porcis distribuit.
Et legatnm quasi indignum nuntium dimisit. Ego autcm lugeo;
horribilior enim amor infestat nos indignante puella offendens.
Caeei sunt et fortuna et enpidines ; hi quidcm dolores, illa autem
felicitates temere et ut eontingit praebens.
21. Amatoria. Perdieeas Rhodopac.
Dissone cantas et contristas. non dcleetas amatores. Tragoe-
diam enim immisees. non earmen aliquod deleetabile auditoribus,
et flent amatores eontristati. Castigant enim ipsos cantica tna
adversus lasciviam, neque blandam aliquam fecisti melodiam.
Paree igitur obseero nobis rontristatis. Non enim tibieen. sed lamen-
Digitized by Google
eElKM'AAKTor KlimoAAl
73
tr/. ET. KPÖTVAOI VWITAH.
'0pYti>3t xat ^ot'vixs; iptov '^u3'x»;>, xai -ou ftr/so; to app^v i'f t's-
rat • xai -EpixupToüxai ö 3j>P*iv r<ji i'pwTt, xat tfl xoja^ tt(v Ep«o|iivrjv
Tr&oarr/ixETat • et 02 xat iroppto ro W,Au too appsvo; E3?t, «{^va; £x rr(;
for/sta; apajxEvot rep appsvi irepia—oyo», xat 30'it3txari ».J/u7aY«oYou3i
rourou röv epfota. Et rotvuv iravrj/civ (Järrov ooy oi'a te si irpoc
T4jj.a;, zaprjopet pot ota C">7pafo»j tov epui-7, xai -tva£»v 7; vpot'f^
'favrasta; ttj; ar,; itapE/ETto jao». Oeav Ixavr, ^ap xat 00 x7,3t; to-j; a\av
Epwvra; aocptsaaOat.
tO'. H«. AIOI'KNHI XPVÜH.
IIäoutou «je ratjitav, ou os3-ott(v xpr^aTtov Eivat f t){ai " Toia'jTT|V
•;ap tt,v xaraoix^v oi 30t xata 300 rpoT,v£Yxav rpo-ot • a*j aOo»j 701p »is-
te/eiv rtvo; ra; avost'oo; ou Ösju; «^u^a;. KaTopuTTE rotvuv tt(v yt4v,
xat tov ypuaov zspi'f poupEt, TpiooÖXvs ' 00 7<ip 30;, aAXa zapa 00t o
-Xoüro; stvat -srtVrsuTat. Too <I>p</]fo; y*P Mtöoo tt4v xaxtav Ct,Aiu-
aa;, Xijxwrrtov rXooTsI;, ppdyot; «osirsp ypusot; aza-^ojisvo;.
/. AIP. X AOAZüN MHKüNI.
'Aypaoa; /Öe;, Mrjxtuv, TtETrojx^ai Tfl TrodouaivT, • t4 0* tt4v xpd-
xt,v a-Eppt^s xat tt4; tsroupYta; s-jOo; sSavi'sraTo, xal Xaßousa ra ou>pa
rot; £ot'pot; oUveijae, xai tov irpEoßtv <o; a7rat3tov aYysXov Odette p^aro.
' E;'«> oi xXato * tpoOEpo; 70p "Eptu; rjfxa; aotxst , arpEroü; xdpr4; ßta-
'ouevo;. Tu'fXtoTTOOst TuyTj xat "EptuTs;, ot jiiv ra; aX'j^oova; , rt Iz
tt4v Euoatpoviav sixt, xat «>; e~uys ^apsyopEvr,.
xa. ET. 1IEPAIKKA2 POAUIIII.
"Aoei; apousw;, xat Xo-st;, 00 "EpTTEi;, too; ipasta; * TpaY«potav
Yap avajitYvuEt;, oii OsXxrrjptov «pS^v rot; axoooost. Kai oaxpüoo3tv
oi epajrai avitopevot * otoeppova? ^ap auroo; avri aoyvwv 3<i 8i3a-
3xoo3iv asjiaTa • 00 y«P £rcaV'«7ov rr(v jiEXmotav rs-ot'y(3ai. <1)£t3at
rotvuv, i:po; ()8a»v, ävttofiEvwv r,ji<ov ou y*P auXr^pl; , a'XXa 'ip^vr]-
Digitized by Google
74 I. SCHKIFTKN VON OOI'EKNICUS.
tairix speetatoribuK esse vidcris. Et cera aurcs oppilabimuB
oiiincs, sirenarum enim potins quam lugcntium muHariun audito-
res crimus.
22. Moral is. AntistlicnoR Perieli.
riiilippi filius Alexander iu prosperitatibus neqnaquam ob-
eaeeabatur , sed sapienter advertebat fortunae superbiam , quod
magnis honoribus ineonsiderantes incsearc soleat'7. Fropter hoe
vidcns in bellis vicissitndine eadenteni Darium , pallio hostem
ipsuni eontexit virtntis siniul ae fortunae nobilitatcm ostcndcns.
Hinc KiibditiiK ille Alexandruni obiurgavit, et erat eulpa regi
pietas. Igitur Alexander tanquam philosophus timebat fortunae in—
eertitudinem. Quaproptcr plurihus ipsuni victoria salutantibus :
O Jupiter! inquit, mixtum est :* aliquod etiam optimis rebus infor-
tunium. Ha eavebat in suminum fortunae allusiones prndentissi-
mus Alexander. Si igitur fortunae eonvertibilis naturam ignora-
visti . eito experientiam videbis magistram Si autem nitro
eaeentia* , saeviores tibi ultiones introduces muletarum et seien-
tiae poenis requisitus4".
'2'.\. Uuralis. Astachyon Miloni.
Agrnm cicutis expurga, meas enim laesit 41 apes; non praebe,
obseero. negotia viro agricolae. nulluni utique mihi fueum tribnisti.
:»> Das allerdings seltene Wort opiMn'mus haben die Warschauer Heraus
geber ohue Grund iu ohttmibimus verändert.
(Jopernicus hat entweder eine von dein uns bekannten Texte abwei-
chende Lesart vor sieh gehabt oder eine ganz freie — ungenaue — lieber
setziing gewählt. — Die Verbesserung des .^ponh in ..qmir . wie sie die War
schauer Ausgabt! bietet, ist zwar sprachlich richtiger, aber nicht geboten.
C'opcrnicus hat in die Conjugationsform nicht erkannt und dadurch
der Anrede an Zeus einen Sinn untergelegt, der in den Zusammenhang
nicht passt.
•\*J Den Satz xoti if,; Yvustro; e?et; rpcaß'jTtpi za (11^1**71 bat C'opernicus
sicherlich aus Versehen weggelassen ; wenigstens findet er sich in allen Aus
gaben, wie in sämintlichen. uns bekannten Manuskripten.
40 Cimcdoncius Ubersetzt: „percalorum et itfnoranttae mhituru* mutetam,
Digitized by Google
«KOcPVAAKTOV KIIIY.TOAAI. 75
Tpta, toi; ÖeaTai; sivat öoxet;. Kai xr4pu> Ta »ora kovts; e^pdgot-
jiev, et jAeXtpotav asxijoeta;. IstpTjVtov yap rt Moo3«bv öoopouivtuv
axoo3at|iev.
x6\ IIB. ANT11BKNH2 IIKIMKKAI.
0 <I>t/t*iT7roo i:at; 'AXeüavopo; iirt Tal; sÖToyi'ai; oooau.it>; etstu-
9«uto, aXX' e^iAoao'f si ra tt(; to^; 903r]u.aTa ui^Tai; s'V-prjjAt'at; oox
ettu'Jin; oeXeaCeoÖai. Ata rot tooto ev too iroXeo-oo poirfj BeaiotjAe-
vo; iceirrtoxöra AapsTov, t^ /XajAoot tov EyÖpov ireptfoxerev, otpsrr,; xat
to/*,; evostxvojASvo; eo'/avstav. KvteoOsv eXoiöopst tov 'AXiSavopov to
omr]xoov, xat r,v E7xXT(u.a tu) jkotXct tj eossßEta. '0 uiv oov 'AXi^av-
opo;, ars or, 91X0-3090; tov, eosooi'xet to tt); to/t^;, to; iotxsv , aor,-
Xov 010 xat itXetoTwv ao-<j> dvyEXo'evTtuv 09' Sv eoroyr^dTtov, £97; •
«12 Zeo, jit'cov ti toi; a'^aOot; xat SosTo/r^a >\ Ootoj; eoXaßstTo T«i;
ei; axpov eoe&ta; su^povssraTa b 'AXsSav&po;. Kt piv oov yetTvuusav
Tai; Tpoiral; tt,v 9031V T^vor^a;, ja7(t 00 1:0X0 tt(v -Etpav o-J/Ei oV
odsxaXov, xat ttj; yvuJ3£io; ?;£i; icpeaooTepa ra jA70r]|Aara ■ et oi -0-
9X«»TT£i; extüv, /aXemoTipa; tt,; itoivt,; iirttso;^ , 7tXrlu.}teXrl}iaTiov xai
• vu>3£u»; £t3itpaTTo;i£vo; oi'xa;.
xy\ AI P. A1TAXVJ2N MIAL'M.
Töv äypov too xtuvstoo exxdfJape* tä; ijia; yap eXo(irJvu> jisXtrra;.
Mfj xape/e, -po; Oetbv , itpayu.aTa a'vopt yciopytp. Ouoiv xr^viov
indem er -rWjaca; iu orfvcuseuj; verwandelt. Auch Boissonade billigt diene
Conjectur, ohne sie jedoch io dun Text aufzunehmen.
Copernieus hat pwcew; wörtlich übersetzt, ohne sieh darum zu ktiuuneru,
ob und welchen Sinn seine Uebersetzung giebt. Die Warschauer Herausgeber
haben da» von ihm gewählte „srimtiac in ,,rtmnrietitiaeu verwandelt. Allein
diese (.'onjectur ist durch die Bedeutung von ptwoct»; nicht gerechtfertigt und
macht den Gedanken Überdies nicht verständlicher.
Bei C'opernicus ist der Schlusssatz des 22. Briefes noch dadurch unver-
ständlicher geworden, das» er muleta trrthttiulich in der Bedeutung von
fttcciUtm gebraucht hat.
41 Die Form £).*jjjlt,vo> scheint C'opernicus nicht erkannt zu hatten. Kr
übersetzt es durch die .'J Person, unbekümmert daruui. auf wenn sieh dieselbe
beziehen soll.
J^ffigitized by Google
7«
I. SCHRIFTEN VON COPERN1CCS.
Cur ita praeter rationem viernum roolestas, pe8sime. Nisi a
malitia hae cessaveris. imnuMlestiam tnam iannis meis'insrribam,
et virinis iniuriam niahifestaho , ut te omnes tanquam mal um
qtif Miriam abominahilc fngiant.
21. Amatnria. Telesilla Laidi.
Neque metalliri venas auri investigantes, neque puteonini
fossores aqnarnni oenlos virlere quaerentes et abscondita terrae,
tarn diligenter artem snam exercent, quam ego, quae universam
pervagata 8iim eivitatem. si alicubi Agesilaum videre lieuisset.
Convivium enim ipsi feeisse Maenadam Leucippam intellexi.
Iiuprtnosum flumen aeeessit mihi, et dolor erumpentibns turgeseit
lacrimis; propter quod tragoediae ero merrenaria, non enim orien-
tem amplins solem videbo. Ita Medea et Phaedra ero crudelior.
» •
25. Moralis. Sosipater Axior'ho.
Fratrem te nuper sepelivisse ahmt, et in planetum inconsola-
bilem valde molestari. Quomodo te sapientem virum admirer, tarn
vehementer a passionibus devictum. Sommis qnidem est apud nos
mors vulgaris, eonsneto quidem longior. 8ed ad futurum diem brc-
vissimns. In brevem peregrinationem seeesserunt a nobis mortui,
non in longam Separationen!. Contentus esto disiunctione unionem
statiin expeetans. Ne affeceris animam eonenpiseenria eorporali:
enm etiam Plotino virleretur quod esset in pudendo eorporc : adeocon-
tristabat philosophum 1km* mortale tegmentnm. Siste hactenii8 mihi
laerimas ; horus tristitiae legem tulit 42. Prudentia passiones enrato.
Mediens esto tui ipsius : verbum nahes medicinale. sine ira atque
tristitia oblivionem malorum omni um. Nunqnam artifex opus sunm
ex meliori in peius refert. Mortnis mortua linqnamus. Magiiis
•
42 Uobcr die wunderliche Uebersetzung der Worte op«wc vojioHi-ret int
bereit» zum 4. Briefe S. 54 Anm. s und S. 55 Anin. lo; gesprochen.
Digitized by Google
BEOOTAAKTOr F.niSTOAAI. 77
T,utv huvr^oyoLi;. Tt OT4Ta yaAssrat'vst; a'Xoyux; tcu yetTovt ; Et \irt tt4;
xaxta; aitoarai'r,;, rajA7rovr4p£ , tt(v 37jv axoXast'av toi; ajiau erctypa-
«^aiui Qopats, xal toi; yetTost TV «Sutav svßsiEaijxi, Tva 3£ ravte;
w37rsp Tt xaxov Suaavt^Tov aWpao&atvro.
x8'. ET. TEAKV1AAA AA1AI.
Ours 9>i6a; xposou i*£TaAAoopYol avt^veuovts;, oot£ ?f>£u>pu£Oi Ta
tt4; 7ij; aps6oot9u)VTs; a:roppT4Ta, 6'f OaAjxoo; oöaTwv avaCrjToovTec Osa-
saaftat, outui irept tt4v sautwv S3ro'jöaxoi3i t£/vt4v, to; eyto t*jv toAiv
esxivöaAaßt'ov airasav, et so-j tov 'AyTjatAaov t4v jis ÖeasasOat. I lo—
rov yap aoTui ireitotijxevat tt4v jiatvaÖa AeoxwnrTjv axrjxoa • xat pay~
oato; 3xt4itto; f4{itv eveoijjiTjse , xal to zafoo; dirapYjopYjTa 'fAsyfiai'vet
}j.oi odxpoa. At6 Tr4; Tpaycpota; suveptOo; saojiat * oo y&P dvt'ayovTa
Äotrov ijAtov ^sa30|uf>a* outo> xal Mrjfci'a; xal <t>atopas ^oßsototipa
» . HB. IQviPATPüv AHlüXQ.
Tov aoeA^ov evayyo; « Öd^at <pa3t, xat Atav srcl Ttp rd6et drca-
pr^opTjTa ous^popslv. Kai ki»; 32 ^tXoao^ov avopa Oayjiaoatjxt , erl
TO30-JT0V URO TO'J 7rd0ot>£ 0773pVtXtU|JL£VOV ; 'J~VO; 'j'äp Tt? £3TIV o Tzap
^jitv repi^poXXou^uvo; ÖavotTo; , too jjiv sovijftou; tootoü jxaxpoTapo;,
rpo; 0£ tt4v piAAoosav rjuipav ppayoraTo; * eVt pixpav a?roör4}xi'av ot
TfiDvrjxoT*; i3raXT43av. Üux int ::oAt> TooTtov r4}üv o /u»pt3}io;- xap-
Tip/j30v rr4v otd'eo£iv • ava[A£tvov aufot; tt4v Svtootv. Mr4 «aö^j; Tt '.pi-
Xo3u>fiaToo ^o/yj; • erat xat [Iaiütivo; £oox£t atV/ovojxevm oti ev swjxaTt
£tT4' OUT«o; SAorSl TOV '.piA030<pOV TO 0vT(TOV TOOTO Ä£pl3XT]vtOV. -TTj-
30V JJL01 {ii/pl TO'JTO'J TO OOtXp'JOV ' OpOO? VO|JLoO£T£l T^ AurTj ' <^pOVT(3Sl
to raOo; bfiparsosov • taTpo; yivoo 3«ot«|> * s/£t; ao**ov to 'f äp;xaxov
Oox ex xpetTTovo; £~t to y.£tpov -apayei 7:ots o OT^toupvo; t« -otrj-
uara. ToT; Ovt4toi; Ta {JvT4Ta xaTaAet^tojxsv jisyaXat; yap xr4At3tv sv-
f»aoe to 43a3tAt/ov tt4; xaT«3TU£T«t. 'I.yw tt4v yevestv t4 tov
igitized by Google
7ft I. SClfttlFTEX VON COPERXICCS.
enini hie probris vita 13 praestantissimum animi opus atticitur.
Equidem nativitatem magis quam mortem deflerem. Illa enim
flcndi prinoipinm est, hace autem lucrimarum solurio. Tgnorantia
trepidos nos efticit. et mortem cavemus. non quia mala »it. sed
quia a mortalibus ignoratur. Nullus enim nobis scientiam eius
retulit, haue protinus acctisas. Nou sis igitur Niobae aemulus,
ne forte cxistimeris et tu lapidi humauam tribuisse naturam.
20. Amatoria. Cecropis Dexieratis.
Magnetcm la])idem terrnm amarc aiunt. et tanto magis vivere
narrant, quanto magis amato conjungitur. Postqnam enim lapis
eoninge separatur. eontinuo moritur, et actione sua destituitur.
Huinsmodi nunc aft'eetus, Dexieratcs, etiam inanimatis rebus in-
sunt. Ego autem (juid tantoperc aflectem praesentia tua dcrelieta.
(lit'Hcilius puto diei 41 quam pati. Ita eontristem eontristantes me.
et fiam eupidinis iaeulum scintilla45 marinae spumae aestuusior.
27. Ruralis. Tlicristron SpironH«.
Ad Aetnam Sieiliae montem discedimus. valedieentes Atticac.
Nunquam enim intelieiorem vidi terra in ad ineremeuta fruetuum ;
pro piris inyrtos, pro hordeo bederam nobis produxit17. Proindc
primis mihi nou cretis seminibus nunquam denuo ingratae laxabo
43 In den Manuskripten , wie in den Ausgaben , findet »ich kein Wort,
welches durch rita hätte wiedergegeben werden können ; es scheint dieses
Wort also nur zur Erklärung hinzugi'filgt zu sein. Alleiu es bleibt unklar,
welchen Sinn durch diese LHuzufilgung Copcrnicus dem .Satze hat unterle-
gen wollen.
•14 Der Grund, weswegen Copernicus tfpaoat durch daß Passivuni über-
setzt hat, ist nicht ersichtlich; auch ist kaum anzunehmen, dasa ('opernicus
etwa, durch das folgeude pati verleitet, «öV/ als DcjHJuens gebraucht habe.
45 d'fpo&fato; ist in der Uebersetzung von ('opernicus ausgefallen.
Die Schhissworte des Hriefes haben den Iuterpreteu viel zu schaffen ge-
macht und für a<i).aT?r(; , das man mit tf /o-jö; in keine Beziehung bringen
konnte, sind verschiedene Conjektuivn vorgeschlagen, ('opernicus hat, die
Digitized by Google
• 0EO6YAAKTOT KniSTOAAl. 79
ftavcrrov päXXov oaxposaifu* xo uiv yap oaxpomv apx^J» to os täv
avteovrcov xaTaXoot;. A*]fvoia iteptScSt; T(tia; dTrspYaCsTat, xai Öavarov
soXa6oo}t£Öa, 00/ ort xaxov, dXX' oti toi; dv&puKtot; rjvo^tat. Ou 70p
Tt; nrjv yvwsiv a\pfl'pr(Tat, tootoo xaTT^opsi ^poyetpoTaia. Mt ^evoto
toivov Ntoßfl eifdjuXXo;, tva jat] roo ßo^; xaoTo; Xt'ftu» T7jv dv-
&p<orst'av <poatv a'jxst'Csattat.
x^\ KT. KKKPÖTlv AEEIKPATE1.
Tr4v {layvtTiv Xfttov epav too ator^poo <pa3t, xat tooto Cfjv itto-
pousi TT|V Xt&ov, 030V t<?> aptojiivtp xat aovsaTiv. 'Orojvt'xa >J
Oo; too 0510^01) /(opt^Tai, ;rapaoTtxa vexpoorai xat ttjv saoTr,; evep-
Ystav aroTtl>8T9ti * TotaoTat rpoazdltetai , AsfctxpaTs; , xat toi; d<]/oyot;
EYYi'vovTai. 'K70J 5s ti av itdDoijM, 'ft'XTars, ircl Toaoorov aVoXtp-ra-
vouevT| tt,; rifi svoTjjAta;: otuai to ^pdaai too -attslv yaXazturspov.
Ootoi Xunjaatfii too; XoirrJoavTa; xat ßiXo; ?svoiprjV toi; eputat
3rivfrf(p atppoötoto? OaXdm;; cpXoYo; 'fXoYtoöeorspo;.
xC\ ArP. 6EPIE2PUN VRKIPÜN1.
'Erl TTjV ATtvijv to 1'txsXixov opo; aTrat'pojisv , sferovTs; yatpstv
t^ 'Arrixg • ou7c«>tcots y*P ooaru/ayripav YV *F^» ewooaiv xaprc«>v
s«>pdxap£v • dvTt 7ropcov jxo^ptva;, dvTt xpiD&v xittov Tjp.iv d-£xor4a£-
xat aXu>; Xtpoo pot usirX^ptoTat. Ata toi tooto tu»v rpwrtov jiot
pr, sx'ioivTwv 3irspjiaTa>v, oox dv aoOt; t$ aYvwpovi xaTaßdXXotpr 00
wörtliche Bedeutung von <pX6« verlassend, den Sinn der Griechischen Worte
wiedergegeben, wofern man annehmen darf, das» Copernicus — wie sonst
nicht selten wohl iu treffender Weise — auch hier den Dativus {„marüme
Mpuma*-) statt des Ablativus der Vergleichung gesetzt hat.
•Iti In der Originalausgabe der Copernicanischen Uebersetzung ist der
26. und 27. Brief umgestellt. Diese Umstellung, die sich in keinem Mann-
skripte und ebensowenig in einer der Ausgaben vorfindet, ist also uur einem
Versehen zuzuschreiben. In der Warschauer Ausgabe, wie selbstverständlich
bei flipler a. a. 0., ist die Copernicauische Reihenfolge beibehalten.
47 Der Satz xai Vj XtjjLO-i pot r.t-'t.tfttu-n ist von Copernicus nicht
abersetzt. Die vor diesem Satze in der Mehrzahl der Manuskripte wie Aus-
gaben stehenden Worte t, oc oittüt, y.e«^, welche von Copernicus gleichfalls
nicht übersetzt sind, fehlen auch in der Aldina.
80
I. SCHRIFTEN VON < Ol'KRNlCUS.
terrae. Non potcst rusticus famem atque militem sustinere hostem,
neque nautae posaunt contra veutos ae fulniina bellarc.
28. Moralis. Heraclides Antistheni.
Nondum iraeundia mihi descendisti, Antisthenes, venim etiam
difficilis es nobis et sub spccic mansuctorum verborum tristitiam
abscondis, tanquam in favilla scintillam ignis eondentes. Expurga
residuam eordis tristitiam, id enim nostri sermones iubent; alio-
quin rnari ctiaiu saevior cris. Sopit enim id ferocitatem et pracbet
navigantibus kumannm aspectum, quaudo oleo placant procellis
nimium saeviens.
29. Rnralis. Lachanon Peganoni.
Vcni ad me cras propter oleum »*. Introibo enim civitatem
conviva futurus4'\ carissime, siquidem Nymphis et Pani primitias
gregis dedicabo. Annuunt tandem nobis Dii ; mrflctrae mihi lacte
repletae sunt. Oves ubertim pepererunt, tripudiant capellae feli-
citatc admodum exultantes. Ccssavimus rontra paupertatem msili-
volam hestiam a<- diffieilem bellare, quae tilceris instar posses-
soribns implicatur. Malum est qnod valde familiariter se ingerit,
sccordiam faciens, contrintans, ad tristitiam inexorabilc, ad mocsti-
tiam rc])cntinum, insomnc, aerumnas amans, laboriosum, scelerum
inventivum. inglorium, eontemptibile. invidia earcns: nullus enim
vult tali malo obviare, noque si Orestis fnrore damnatus fnerit.
48 Einige Manuskripte haben statt der Worte -•><$; roV'.atov die Variaute
rpö; tö 5).hv »der «p,o toj X-xoS. — Sämmtliche Ausgaben haben jedoch die
Lesart r:po; to-j>.o»w aufgenommen, welche auch der Uebersetzung von Oper-
nicus zu Grunde liegt. Die Interpretation dieser Worte ist verschieden aus-
gefallen. Einigen ist die Bedeutung ganz unverständlich geblieben und hat C'i-
medoncius sie deshalb auch gar nicht Ubersetzt. Copernicus hat sich Uber die
Schwierigkeiten der Interpretation einfach dadurch hinweggeholfen , das» er
wörtlich »»»ersetzt hat , ohne sich um den Sinn zu kümmern Seiue Ueber-
setzung konnte schon deshalb nicht zutreffend sein, weil er -oo; nicht richtig
übersetzt hat. Die Genfer Uebersctzung hat sich ähnlich , wie Coperuicus,
zu helfen gesucht , indem hier die Griechischen Worte jranz wörtlich Hber-
Digitized by Google
«KiWAAKTny F.rilüTMAAl.
81
oovarat ysuip-yo; X».|xov xat 3TpaTiu>u)v s/etv itoXs;aiov • o«jts 02
^Wt,{>2; otot ti 2t3t ;rvsi>u.a3iv ajxa xat xspauvot; avTiuayssttai.
xr/. H8. HPAKAE1AEI2 ANTIGEN EI.
Our« |Aot tt; opyr; ucprjxa;, 'Avrtabsvs; • aM' sti ^aXsnatvsi;
7(jilv xat xpurTSt; ttv avt'av 7:p03T(vu>v pTju-aTujv 7:po3/T]u.aTt, u>37rsp 01
sv atOä>.Tj 3Kiv0rjpa ropo; Tafusuovrs;. 'Exxaftaps Xoi-ov ty,; xapota;
tt,v äott^v ' toüto yap ot rjjiSTapoi A0701 rpssSsuovTai ' st jik iirt , xat
OaXarrr,; a^visTspo; S3fl • xaTSuva^si yap exet'v/j tq ayptov xat 7:ap-
2/-Tat toi; -ÄioTTjpsiv o«J/iv <pwavOpu>-ov, or^vtxa :<j> sAau» *iXo'fp',-
vouvrat a-,av rot; xojxast yaXsirat'vousav.
xH'. AVV. AAXANSN IIHEANÜNI.
*llxs jiot zpo; rouXatov auptov • evör(ji.Tj3atjxt yap toü asTso; xai
oatTujjnuv £30(xat, c^uraTS. Ntfi^at; -jap xai tu» Ilavt Ta; a-ap^a;
to«j zotjivtou avafjrjxatpi * suvooüst yap 7(u.tv oOi -ots oi Osot'. Ta
xi33Ü6ta -£->//• ptotat jxot tou YaAa/To;- at apvs; suyovui; rsroxast •
7:£pt3xtpTtt»3tv ai aTys;, im tat; suToytsi; tornsp '^Öojuvai • 7:s~aü}j.sÜa
xsvta ua/ojuvot G'j3vöu(Jst7't(» Or4pt<» xat ou3xoa<o- 6t'xr,v SXxov»; toi;
xfixnjjxivoi; euirXixsTar ^iXo3uv740s; ssti xaxov, pabuu,Q7:oiov, xaT74'.ps;,
rpo; Xu^jv azapTjYopTjtov , rpo; ivtav ö;oj!«po7rov , aYporcvov , <&iÄoui-
piuvov, e-tW/fJov, xaxtuv £rp supsTtxov , aoo£ov , su/.otTas.pövyJTov . av--
rt'^fovov • oi *;ap ti; sOsÄst t/(/uout«> xaxw 3ivavrav , ouo' st ty,v
'Op£3Tou jiavi'av vo3siv xaraxptOstr,. IV^avrs; toi'vuv Ta tt,; rsvta;
tragen sind »retii mihi erat ad oleum", Hoissonade hilligt »lies«' Uebcrsetzung
^jttae, *i mm rat nitida, rat Htiltrm Jide/is ". Er fli^t erklärend IltllZU Ji uteri
yraeurtim Atttri u reim» itomunütuut Iura, ubi res remhaiit et tilu remlttare*
itulmntr algo //»/ «u- »/««//tr ud illum Juri jiui te/n, ubi oleum jirosiat reiuiie
4M Diu Ucbersetzung k\v>x Worte unwi^w* ecoaat durch lonrifu futurim
paa»t hier nicht. (MruedonriuN iibt*r»ctzt richtig „vouririum prarl»elnr , «tb^lfich
freilich ökt-j}x<ü<< in der Unleiituu^ von .. Gastgeber" kaum znliUsig ist Viel-
leicht iut iihrigen» hier die richtige Lesart eoo ;xot dann ist, ohne die ge-
wöhnliche Bedeutung von ohitjuimv zu iinderu , der erforderliehe Sinn der
Sudle vorhanden.
82
I. SCHRIFTEN VON COI'EKNICUft.
Relinquentes igitur panpertatcm paupertati in aliam sorteiu con-
8titucniur, cum animo ctiam audaciam eommutantes.
30. Amatoria. Rhodina Calliopae.
Amatorcs mihi detrahis mequc passim cavillaris, continentiam
mihi relaxatam fuissc viresecntiam corporis tlefraudanti. Tu vero
facinus tuum occultum esse putas. lmmaturos cnim ])artus evcllis.
o scelesta, et abortus fecisti, vivos couccptus in utero tuo acutis
phannacis %8uffocans, et affricana50 Medea ncfaudiores perpc-
travisti caedes. Illam cuim ad pucri necem pcrfidum coniupuin
induxit laudabilem certaminum commilitonem. Tu vero propter
pulchritudini8 speciem infinitas calamitatcs opcraris meretricula.
Desine tandem inhumanitatcm tuam occultare nostramque pieta-
tem defraudarc. abortu humanior apud nie partus est. Te autem
scire volo, terram ctiam a te offcnsam esse, et pueri necati poenas
non seguitcr a te exacturam.
•
31. Moralis. Hephaestion Thaleti.
Operosa51 avis pavo industriarum avium spectabilitatem sor-
titus est, magnum quid in pulchritudine scntiens. quo ctiam pul-
chritudinem ipsam superare vidctur ''2. PlumaR iptur ut comam
erigit, et spectabilcm aspicientibus pulchritudincm praebet, circula-
50 Was Copernicus sich bei dor Uebersetzung von yonixf^ durch ^ffrirana-
gedacht hat, ist schwer zu errathcn. Deshalb ist auch die Schreibung der
Original-Ausgabe ganz genau beibehalten, obgleich die Veränderung des ganz
unverständlichen „affricutuf in Africana, welche die Warschauer Herausgeber
vorgenommen haben, recht annehmbar erscheint; Copernicus kann nämlich
sicher wohl 'fotvtxyj; = 'fotvixix!5; statt tpovttfj; gelesen haben. Es bleibt dann
freilich immer noch unerklärlich, wie Copernicus die Medea zur Phönizierin,
oder Afrikanerin machen konnte.
51 In der Aldina sind, wie bereits hervorgehoben ist, die Eigennamen
nicht mit grossen Anfangsbuchstaben geschrieben. Dadurch allein wird es
erklärlich , dass Copernicus , an die Abstammung des Pfau aus Asien nicht
denkend. MrjSixiv und .\tyoa>«# mit jx^8ofjLat in Beziehung gebracht und durch
operosus, twltutrin* übersetzt hat. An dieser Etymologie hat Copernicus
Digitized by Google
HElMDYAAKTOr EfllZTUAAI.
83
t^ z.tvi^, e<p irepav tuTasTrjduitx&Oa At4£iv, jista rij«; ^o/r,; aiifityav-
ts; xal to cppovT^a.
X'. KT. POAINH KAAA1ÜNH.
'Krt tujv epa3TÜ>v 8ia3upsi; xal oxtoTrrst; T4jxa; to xal to, xsyau-
vu»30a{ jaot to sovtovov xal a^pt-yÄv tou 3iuu.aTo; otaTrat'Coosa • ao ös
tt4v 3T,v -avoupytav xsxpö'ffJai ooxst;. 'AT2Xs3'fopr(Ta yap Ta xoo'fo-
poojxiva dzoTira; , tu zafAfxtaps, xal Ta; äu6Xoj3£t; t4 to6; toxstoü;
atpsTa»T£pa; zs~oiV4aai, öpipotspoi; <papp.dxoi; Ta Ciooyovoojuva ev t^
3^ yasTpl Z£pt7:vtyoo3a ' xal tt4; cpovtxrj; Msosta; a^rtVÄ3T£poo; drsp-
yd^g tooc <povoo;. IlaiooxTovov dxsfvrjv eoioasxev dyvu»u-tov opoCoyo;
tt4v a?vsTT4v xal tcuv a'ywvcov tt(v 3ou.tia/ov • 06 os Sia tt(v tou xdX-
Äoo; su-peretav jiopfa; sop/^opd; arsp^aC^ , ropvt'Öiov. Ilaoaat ör4Ta
tt,v 3T4v aTravÜputRtav xaXurroosa , xal Tr,v ijjxsTipav £03£6aav ota-
»ai'Coo3a. «PtAavOpio-oTspov -ap' T^jiTv 0 toxeto; tt4; d{ji6Xu>3£u>;.
"lsbi oe xal 7T|V 8-1 30I y(aX£7ratvoo3av xal JtaiöoxTovfa; frotvd; ou j>a-
fjopoosav Et3irpaTT£3fJai.
W. HB. HOAiniüN 6AAHTI.
To MtjOixov opveov ö Tarn; xal twv Mr'otov tt(v u;r£po'Jrt'av x£xXt4-
pa»Tat, iiiya ti xal u-£poyxov er! Ttp xdUsi ^povtliv. Toutoo xal tt(v
Or'tetav lyrrasOat öoxst. To TtTEpov Toiyapoüv ota 3r4 xo(it,v dvt3Tr(3i
xal rsptrpavi3TaT0v Tt toi; opui3t xdXXo; «apikal, xal xuxXtxov
festgehalten , ungeachtet er sich doch hat Gewalt anthtin müssen , wenn er
den I'fau einen hervorragend arbeitsamen Vogel nannte.
">2 Die Worte roi/rov xvt -ip ör/.ciav TjrrdsUat ooxti sind verschieden ge-
floatet und übersetzt worden. Cimedoncius ; niVi </»/« re tarnen nwdextinr ridetur
r»«e paro fnemina" Die Genfer Ucbcrsctziing : rea re etiaut fnemitm inferior
e**e ridetur;'- Hoissonade endlich jjicbt folgende Interpretation: *a pulrhritu-
ditte foemmntn rtiatn rictam ur raptum cedere umori ridetur.''
Ganz abweichend von diesen Erklärungsversuchen ist die Copcrnicanische
üebersetzung , bei welcher sich wohl ein Versehen eingeschlichen hat, sei
es eiu Schreib- oder Druckfehler. Denn es scheint doch kaum glaublich,
daas Copernicus ttj* xd).).ct und rr(v tH/.ct?v durch eiu und dasselbe Wort
( putchritudinetn ) wiedergegeben haben sollte.
ti«
84
I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
remque efficiens figuram coelestem imitatur oroatum, et pennarum
oculis stellarum texturam cllfingit. Et haec quidem industriarum
avium est consuetudo bona cupientium. Non enim invident pro-
dentes omamentnm suum pictoribus. Tu vero tuis resides litteris
et virtutes tuas abscondis, et labores immanifestos dimittis, tanta
utilitate nos privates despiciens. Si igitur aliqua sit iuvidia in
contristando nos, irrationahilis est conatus, et promissioni tuae
longo alienus. Si vero pigritia causa inorae fuit, tunc viro rustico
comparatus es, qui multos sudores terrae niutuavit et in aestatis
vigore non colligit spicas.
32. Ruralis. Poas Ampelio.
Age consonantiam vetulam53 plangenius ; fluvius exultavit mala
nobis petulantia luxurians, totum agrum diluit, et novellas vitium
plantationes terribiliter submersit. Sed maior in hoc infelicitas
estT quod non vult iufaustus hinc rcccdere. Desiderat enim in
agro morari et de agro meo alveum fecit, fletu diguum videtur.
Pro vitibus pisces seremus, miseri. Quando fluvius voluerit, vena-
bimur; quando voluerit, fame afficiemur, et magnum quoddani
mihi donuin concessisse videtur. Utinam aestate minime nubibus
supplicaremuB imbrem squalentibus nobis concedi. Ita enim, quae
possidemus, nunquam perderemus, nam fluvius secundum se ipsuin
molestus est. Si vero etiam pluviae abuudaveriut, igne suut
immodestiores, et fremitus nulla moderautia coercet.
33. Amatoria. Galatea Thetidi.
Laudo prudentiam tuam, et expertissimam approbo, quasi
enim ex tripode quodam Pythieo futura mihi narrasti. Et lynce
acutius profunda ac abdita considerasti. Callimachus nos dereli-
quit ; evolavit elevatus acutissimis fastidii pennis, fugit nos pessi-
mus, et satietas desiderii dux ipsi faetus est. Tu plerumque
53 Die Aldina hat feplvriov nicht, wie die übrigen Ausgaben, durch das
vorgesetzte <L als Vocativ bezeichnet; ebeiiuo wenig war diese Deiuiuutivforui
Digitized by Google
»KIHMTA AKT! IV Kllim IAA1. 85
*
air£pY«C£TOti zyrp* , xai tov oupavtov stxovt'CsTai xoajiov , xai rot;
o^aXjiot; tou irapou r^v tu>v asrptuv Staxosu-Tjaiv avairXaTT£Tai. Kat
touto jiiv Mt(ou(I)v opvitov ^60? <piXoxaXov ou y*P ßasxatvousi rr(v
iauTtbv euxoajAtav £a»Ypa<poo; oioaoxovte; • su oe toT; 30t; 8>s£tq 3uy-
Ypajifiaoi, xai Ta; sa; apsTa; SYxaXuTrrsi;, xat tou; tcovou; aveirräu-
xtou; ea: , TTjXtxauTr,; aKpsXsta; r(}i.a; y^psuovr«; irapopcov. Kt jxiv
o'jv ßaaxavt'a ti'; estiv ufia; to Xuroüv, d^tXoso'fov -0 £YZstPTilJia "/'*,!
tt,; 3t4; CTa-p^Xta; aXXörptov • 2t 82 oxvo; rr4v ava6oX7|V TajitEusTat,
TiuTov Tt TcinovOa; dvopt YscopY<p ttoXXou; tou; toptoTa; osoavetxou
75 75 » xai Öepou; axji^ Speirojiivtu tou; 3Ta/ua;.
X6'. \n>. II0A1" AMflKAlö.
«
Aijpo ;uvauXt'av ysp^rtov xXau3u>|i£v. 0 roTapo; dv£3xt'prT(3£
in xaxov t4jmv tüp)nrj?aTo 3xt'prr(ji.a' oXov tov aypov ercäxXuaato xat Ta
vgöyova töiv a|x~iXa>v 0 tpoSepo; £~£G>u6,t3£. To 02 jasuov 3u3tu/T4u.a,
o'jx iheks,i ö u.tapo; Ttuv evreüOev anat'psiv, eu/piXoytupEt yap toi Y^otq*
xai xoi'tt4v tov ofpov rs:coir(Tai tov TjfieTspov. Kat öaxputuv afctov
£3Ttv toetv avTt *t«p ajiirsXtov tou? tyOua; yC(UPY°^!asv °* ~<*Xav£;.
"(kav o ^otojio; iteXiß , avpsuotiev • oTav iOiXfl , Xtu.a>TTO}A£v • xat
jUY* Tt u.ot owpov '^tXoTtjielaOai ooxeu E'ibs. toi Oipsi Ta; vrffiXa;
fir(oa{Ao»; ix£i£oou£v ouBpov T4u.iv auyu.u»3i /apusaftai • ounu y«P diwp
x£XTr]{is6a oux av a^ißprju^ffa. rioTau,o; y*P aoTo; xaO' EauTOv
izzyhrtz ' et 02 xai op.6poi; 7rXouTrj3at£v, tou irupo; estiv axpaT23T£po;
x*l uirpot; ou yaXtvoi tä ^poaYJiara.
X7'. KT. TAA ATKIA AKTIAI.
'fizatvo) 3ou tt(v fpovr^iv, xat to Xtav su-üE-poiatov ^a\i.ni-
«u3^£p -,'ap ex Tpt'zooo; IluOixou Ta uiXXovTa 01^7^3«) uot xat tou
\-jYx£u»; o;uT2pov Ta ,3a0üf£pa T£ xat a'favf( Ttüv 7rpaY}iäT(uv iaxo^r,-
•siy. i) KaXXt'jiayro; Tjjia; xaTaXsXoi-Sv * a-fi^rr, asTSfupt'ojxsvo; o;u-
T-ir«» :m tou xopou irreptj) * eopa::£T£u3£v T,}ia; o -ati»it'apo; , xat ys-
in die ri»tnali|;cii I^xikn Hiifjcenommcn Sonach dürft* es wohl zu t-nt-
aehulditfen evin, wenn Copernicus fcprivTiov mit gwjXiov vt rhundm hnt
Sri
I. SCHRIFTEN VON COl'EKNKXS.
nie admonnisti : iiiraincnti* nc ercdideris (lahitca, amanti nihil
iurRinentis promptius est. Amantcs cnim invcncs voluptatihuR
incbriantur, et privantur recto consilio, et agunt et loqnuntur,
quidquid iusserint cupidincs. Non cnim compos liabcnt negotiorum
suorum desiderium. Incrcdnlitas fide securior est, et ad deeep-
tionem iuramentum sophista est fide dignissimus.
31. Moralis. Thcmistoclcs Chrysippo.
Ex quo snpientia ctiam in fabulis eclebratur, agedum Chry-
sippc, narrabo tibi fabnlam non iirhonestam. Proficisccbantur
olim ad Iovcm aves, et Olympinm praefieiebant 54 ducem. Con-
tristabat cnim aves carentia prineipatus, et magno qnodam bono
praefeetura carebant, propter quod multam habebant confusionem.
Innuit igitur Iupiter, et consultum opus fuit, deditque supplicantibus
magnum donum, rcgalis videlicet dignitatis postulationem. Man-
davit itaque avibus in stagna ac fontes proficisci et sordes suas
ablucre, nt prineipatus approbationem aquis confideret. Erat enim
eminentia pnlehritudinis apud Iovem praeferenda. Lavabantnr
ergo aves, postea ad Iovem denuo revertuntur, et suum qnaeque
ornatum ostendebat. Pica vero propriam deformitatem cavens
naturae artificium defraudavit, alieno ornatu suam exornans indc-
centiam". fSed deprehendit turpitudinem noctua et fictum orna-
tum manifestavit ; cognoscens enim propriam pennam ut propriam
abstulit et cacteris avibus exemplum dedit, ut quaeque propriam
anferret. Et facta est denuo pica pica. Haec fabula, Chrysippc,
veritatem admodum proclamat magnam nobis sapientiam disscrens.
Ita enim mortale« nihil nie possidemus proprium. Scd viventes
quidem ad modieum tempus, fieto privabimur ornatu. Mortui cnim
privabimur his. quac nostra non sunt. Contemne igitur divitias
5 1 Die Uebcrsotzung von trpcoßeüovco durch praeßriebmtt ist ganz unver-
ständlich. Auch die folgenden Worte farentia prineipatwf dürften ohne den
Griechischen Text schwerlich vorstanden werden.
')"> Copernicus weicht hier von der Aldina ab, welche die, dem Sinne
Digitized by Google
HK.iKMWAKlor K.limn V AI
S7
•jOViV o xopo; a'jt«;> rf(; £;v.ibji''7; rp£36'j7spo;. Ü-j os fiot it7fii;va»;
^o/.Xa ' «"Opxot; jit( zstOo-j, PafcaTEia* opx«uv Tot; £p<u3tv o-joiv £3?».v
2'j/£p£3t£pov ». F.pcoTtxwv yir, oi vsot {j^Ouovte; yjoovojv X7t to x7.Xtu;
•isatpouvTat ^ouAS'jEsOat, xat 7rpaTTOu3t xat 'zU£y;wzai 03a vojaoOstov»-
3'.v oi T.ptoTs; • o'j - ap auToxt'vTjTov 2/0031 tcüv ^paY|xaT«>v tt,v S'föaiv
7-'.3Tt'a -•'srstu; soixsv 73'f7A23T2pov, X7t rpo; a-atTjV opxo; 30'f.3Tyj;
£3Ttv 7;tO/p£to;.
Äo\ HH. HKMiriUK \H1 XPVl'llllll!.
'Krstoy, 3«»9p03yvy< xat TT7p7 t*jj iiofjq» TSTtjxy^t , 7*;; 07)17,
\pj3trr2., oi7;a'jOoXoyt]3«>jx7i' 301 jaoOov o»jx 732»ivov.
'A'f tXOVTO 7TOT2 TTpO; TOV At7 TT. 0pV27 X7t 'Oaujattiov STTpSS^UOVTO
rJ'l'£jiöv7 • t,v Y'f» av7pyt'a too; opvtOa; to Aoüoov , xai tivo;
7-('70ou. 7jYS}A0vt7;, e/rjpsoov, xat roAATjv o«7 tooto tt4v axosjit'av exi-
XT7)VT0. fcluivS'>3* TOlVjV 0 ZfiO;, X71 Y&Y/>V£V 8p",'0V TO ßouATjJlg, X71
owp£tT7i otopov tot; ixsT2oot>oi Ö7ujxa3Tov • ßastAiw; Y*P V *St«»}A'*
to oigojisvov. np03£Tarr£ ot,T7 toi; opvsstv eVt Atuva; xai r^Y*?
a^lxisOa*. X7t TOV £7UTU>V 7-03{Ar^73'j7t pUTTOV, X7t TOt; U0731 TTjV (5a—
37V0V TT(; Ti72JJL0Vl7; £rt3T£'J3*V ' y]v £'J-p£~£17 7T7p7 T(J) Alt TO Tl-
anlticvov. 'PA0037VTO of,T7 ot opviOfi;. Prra rpo; tov Ata -aAtvopo-
J10?!»3tV £tjOu;, Xat TT)V EaUTOt) £X73T0; EO-pSTTStav 2V2021XVOT0. 0 0£
xoÄoto; T7|V oixstav o£Otu>; apoptpt'av, t^v tr,; 'fj32u>; 074}uot>pYtav evo-
b*'J3£V, 7AAOTptO> X03U0> T7JV 270T0Ü X7AÄUü7:i'Ca>V E»J^p£7rEl7V. \\)X
y.r, i'£ tt4v ojiop'ftav r, xat tov srfcAastov xosjaov soeixvus '
to 77p otxslov £7:iyvoi»37 ZTEpov, tu; totov «psiASTo, xai toi; ä'Moi;
opv£ot; iStoou rapaSsiYjia ExaoTov i^aipsts^ai to totov. Ka» y^ovev
7t*0t; ö xoXoto; xo/.oto;.
'() uuOo; o'jto;, Xpüsiw:?, tt^v aXrjOeiav xa^ärrEp u::7p <f,hiy(Z~au,
ro/.ÄT.v 3toc5po3uvr.v T.atv oit,yoou£vo;. (^jto> y^P °' avöotwnot ou-
1 Tr IJt Iii Tli i
oiv T«iv T7jO£ x£XTy]fifi'Ja totov atAXa 'uivte; jxiv rcpo; o/.t'Yov irs.-
->>73Tfp 3£UVUV0JA£Öa X03U<I) * TsOvTjXOT£; 0£ dt^p^JXzOa 7T:-p O'JX £3TtV
w'ukretrcl)o»i<le, I.esurt cjr^rctav auf^enuinmen hat, wiihrcnd Copernicu»
irpiretav ül>cr»vt£t hat.
Digitized by Google
SS I. SCHRIFTEN VON COl'KRNICTS.
et corpus, scd rei immortalis curani habeto animae; haec enim
acterna et immortalis, illa vero mortalia et ad modicum nostra
sunt.
35. Ruralis. Myronidcs Moschioni.
Aratorcm bovem Cicaniac %fi eonecssi : non enim habebat altc-
rum iugo comparcm. Proniisit autcm et ipsc Cicanias tauruni
suum mihi daturum; bovc enim carebain et ego. Nam optimus
mihi tanrus pericrat. dum sacva illa pcstis inesset pasenis. Illc
autcm bonus Cicanias pacta fregit, et, donec intenrio eius profi-
ceret, amare opiuiones " videbatur. Ego autcm tyrannicam illius
sentinam5s lugeo. Non enim5,> aratores boves habco. sed ara-
torum tempus etiamnum praeteriit- Tribunal igitur adversus
Cicaniam armabo, et iudices praeficiam Universum praedium. et
deeeptionis illius sustinebit sententiam*0; et immodestos admonchu,
ut a malitia abstineant, unius hominis destruetionem6' modestiae
praeeeptorem habentes.
:U>. Amatoria. Erasmius Lysistrato.
Dcludunt homines Amorcs, et suh luna degentes in servi-
5« Die Manuskripte, wie sämmtlichc Ausgaben, lesen T-jmwu. Die Ab-
weichung der Copernicanischen Uebersetzung kann wohl kaum aus einem
Schreib- oder Druckfehler entstanden sein, weil dieselbe Schreibung des
Namens noch dreimal wiederkehrt.
.">7 Td o6;ivri kann hier nicht heissen. ..da* gut Scheinende', sondern „diu
Hvsrhlotsen, ". Die Warschauer Herausgeber haben deshalb, um die Stelle
verständlich zu machen, npininnes geradezu in conditio»*» vorandert.
5* Die Original-Ausgabe der Copernicanischen Uebersetzung giebt »enten-
tiam , welches auch die Warschauer Herausgeber unverändert übernommen
haben. Dies ist jedoch ein augenscheinlicher Druckfehler, da «vt>.t( eben
seidina bedeutet. Auch die (»enfer Uebersetzung hat dieselben Worte wie
Copernicus für T'jpotvvjv ivT/.Tjv gebraucht.
Was Theophylactus mit diesen Worten hat sagen wollen , ist freilich
schwer zu bestimmen. Eine Variante findet sich in keinem Manuskripte.
Die Interpreten haben deshalb versuchen müssen die Worte zu deuten.
(.'iii:ed<)ucius übersetzt sie durch tymnnicum c»nta<fiuin. Boissonade verwirft
diese wie die andern Uubcrsetzuugeu , ohne etwas Besseres an die Stelle
Digitized by Google
HF.IHPVAAKTUV KilirrOAAl.
89
fjuixepa. ' V-spopa xoi'vov ^pTjjAaxtDV xai 3a>|xaTo;, döavaxoo öe irpdf-
jiaxo; intpLcXou, xij; <J»u^<;" xb piv yap dioiov xai aödvaxov, xa os
Gvijxa xai rcpb; bXfyov ioxlv fjpixspa.
Xe\ APP. MTPQNIAH2 M02XIQM.
Tbv apoTTjpa ßoov xi^p^xa x<j> Toxavi'a* ou y^P V *bx<p xou
Cstifoo; to ixspov. 'Eirr^YeiXoTO Zk xai b Tuxav£a; tov eaoToo {j.ot
xa£>pov irapaa^eoOai ' ßob; f dp eXsiirofirjV xd^a. 0 ydp 6aujxarro<; pot
xaopo; OTroXwXev, brcbxs b ^aXeicb; ixsivo; Xoijib; xol; 6peu.fAaoiv eveSr^-
j*T,asv. f 0 de xaAo; Toxavia; xa; auvüijxac öiiXooe * xai, iii/P1? oTOU
b axorcb; auxtp Sojvuexo, Trip^eiv eöbxei xa bo«avxa. 'Ey«o 5s xt,v
xtipavvov avxXTjV ÖpT,vö> • oo ydp dpoxYjpa; ßba; xexxyjjieöa, b 6e xai-
pb; xa»v dpoTpcuv ijfy 7toi> xai ~ap<p/T,x£. AtxaoxTjptov xoi'vov x«j> 1\>-
xavta birXisouat, xat Stxaard; d'trav xb ^ojpt'ov irpoaxrjaojiai. Kai xij;
dzdxTj? exei'v,?;; oi'xa; u<pe£s?ai * xat xaxta; nstsopsv xob; dxoXdaxoo;
are/ea^ai, evb; dvöpaiirou '.pöopdv auNppooovTj; SibdaxaXov e^ovxe?.
X-'. KT. KPA1MI01' AV2I1TPATQ.
IIatCot>3i -ou; dvGpioitoo; oi "Kpone; xat oouXaywyoooi tou; oko
setzen zu können. .,Qnid «mm/* £vtXt( , so lauten seine Worte, iu»n diviw,
nrr eorrertio prnbabilis mecurrit. Cetentm *i tfracca latine mihi formt vertenda',
nnn rertiMtm, ut Kimedonciu», ner ut (ienecetui*, *ed si nan vertut, naiUm höh
.ibuuide tyrawiictim multnntm rxunUandoriwi labontm ohu«.'"
•V* In der Original -Ausgabe *«f die Worte mm mim noch inquit,
welches auch die Warschauer Ausgabe übernommen hat, obwohl dasselbe
dt'o Satz ganz unverständlich macht. Die Vergleichung mit dein Griechischen
Texte ergiebt Übrigens, das» sich dort kein Wort findet, welches zur Ein-
»chiebiing des inquit berechtigen könnte. Es ist dasselbe deshalb in dem
vorstehenden Texte weggelassen worden.
tto Sentrntiam — sttstinebit eine ungewöhnliche Wortverbindung in engerer
Anlehnung an die Griechischen Worte gebildet. Cimedoncius wählt eine uns
geläufigere Uebersetzung ,,/xie««* mbibit.
fcl Die Original- Ausgabe hat dentnwtinnv, welches die Warschauer Heraus-
geber beibehalten haben. Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte er-
giebt jedoch unzweiielhaft, dass der Buchstabe im am Ende des Wortes dureh
eiu Versehen ausgefallen ist
r
Digitized by Google
90
I. SCHRIFTKX VON (OI'KKXKTS.
tutem redigunt pucri alati, ut quid etiam pietoribus c.redamus.
Utinam hostem ipsum viderc liccret! Ita enim iaculantes sagit-
tarentur et ipsi Cupidines. Sed hoc ipso majore ufhcimnr inhiria,
quod etiam inimicoB ignorumus, quales secundum naturam »int.
Huiusmodi sane improvisa passione impliciti sumns. Melanippcn
a Diodoro ortam plane desidero, neque somnium unquam mulieris
contemplatus . sed solum , quae ab aliquo audiverim, placerc112
eam mirabiliter : et vulneratus snm animo. nullam ab oeulis iniu-
riam passus, quam pati consueverunt B:,f Lysistratc. Nunc autem
facti sunt mihi oculi etiam aures, tanta Cupidinum vis potuit.
Sivc igitur erynnis sit ,i4, sive phantasia qnaedam : quod de bis
dicitur, non scio, neque enim unus ad veritatem fiele dignus
testis extat. Doleo tarnen animo, et non amatam"5 amo. Et
repentina turbationc praeventum nie esse video, amatum illud
non ftiit, et sola opinio habebat visum cssentiam.
37. Moralis. Euriadcs Cimoni.
Promittis multa et pauca facis. linguam habes cminentioicni
operibus. Si vero jactantia verborum apud tc reputatur, pictores
lingua tua sunt potentiores, talia lingentes tabulis, qualia facere
natura non potest. Si vero gauderc putas auditorcs promissioni-
bus, ad modicum quidem lactificas, contristas autem postca tanto
gravius: quoniam etiam optima somnia non tan tum laetificant nos
dormientes, quantum cvigilantes contristant : spes enim tota cum
8omno abluitur. Conveuicntia igitur linguae tuae adhibeto, uc
02 Für aoetv findet sich in keinem Manuskripte eine Variante. Es ist
also nur anzunehmen , dass Copernicus mit dvoiveiv (<5om, d&etv; ver-
wechselt habe.
«3 Die Lesart der Aldina etdiftttv die andern Varianten sind eittt oder
etcoHi zäT/tvi) , welche auch dem Copernicus vorgelegen haben muss, hat ihn
zu dem Irrthum geführt, in dieser Verbalform eine 3. Person Pluralis zu
erblicken.
64 Die Worte der Aldina ri^ ttewptav tyvto%a hat Copernicus nicht Uber-
setzt. Sie sind allerdings etwas unverständlich. Cimedoncius übersetzt : ,An
igitur insania quaedam sit in hoc cummonto, ignoravi hactonus."
Digitized by Google
ftEiHUYAAKTur KrililUAAl
91
Oc^rjvrjV :ratos; uicdirrspo1., tva rt xal rot; C«>YP'*'■^'0,-' rstOiojisOot . EiOe
Y*ip t^v tov TroXijiiov opav ! ourto -/ap ßa'XXovTs; s6<xXXovto xat ot Opin-
is;. *AXX* aoto tooto rfivtr^Ha rcXiov , ort xat tou; s^Opoo; t^vot]-
xau-sv o7roTot ttjv cpusiv ovts; TirrX*vot>3tv- Y*P a^Y1'7"^ *dHzi
3»jjii:£i:XcY}jiai ! MeAavtVjnjv AtoStupoo otitOYOvov extoimo; ttoÖo» , ut45£
ovap äot£ "o yuvaiov Osaaajicvo?, aXXa jaovov axooaa; Oito Ttvo; aoEtv
iotTjV OaujiaTroi? • xat ße6Xrj|iai rr^v 9oyT,v , jx7)5ev «X tu>v o^JaXjwuv
aotxo6|A£vo;, orsp suoDeiv rasyEtv, Ao3t3TpaT£* vov os YJY^va3!' !A01
Ta o>Ta. Tosaura r, '.po3tc 'EptuTtov ö^8uvr,Tat. Kite ouv
'Kptvvu; £3Ti TTjV Ösoiptav TjYvo/jxa, £it£ (pavraata ti'; S3U to Xe/Oev,
oux £-t3rajiaf ou y*P £^ W™; a;toxp£w; *po; aXijUEtav. AXy«> oe
ouok TTjV 't»«XV» xa* *V 0UZ <>pu>uivTj; ipai, xat riavixrj; jASTEtXy^s-
va». jiavt'a; öoxeu. KaxEtvo aOsaTOv Tjv to rcoOoujxsvov xat oox7j3t; jxovtj
TtUV TroOoUuivtOV El/E T7)V UTTapfclV.
>.:'. HB. KVFIAAH1' KIMQNI.
'KraYYsXXTß rroXXa, xat «rpaTTEi; oXi'Ya, xat tt(v YXwrrav syet;
ü-^XoTEpav tt(; zpaEso);. ÄXX' Et uiv p^jxaTtov xoji^onj? TsÖauu.*3Tat
napa 301 ot Ct»YP«?ot rr(; ar(; 5ovaTu>T£poi y^ttt,; , T03aora rXa-
3to'>pyouvt£; toT; ~i'va£iv 03a 7rpaTT£iv rj <pu3t; ou 6uva-ai * ei 6e xat
yafpEiv öoxst; oiroo/£3E3t tou? axouovTa; , jxet oXi'yov jiiv su',ppai'vst;,
avta? oe jxet 00 tcoXu yaXEzcoTspov, sttsi xat tcuv ivorvuov Tat xaX-
Xt3ra 00 tosoCtov T(u.a; so^pat'vEt xaOEooovTa? , 03ov EYpy/opoTa; sXo-
tnr(«v ai y«P ^Xttioe; jxsTa tou uttvoo 3ovav«rravTat. ^uu/ftuva ör,
t^ Y^*"^ T^ ^paYH01701 J^X7T|30, iva jat, xai ot'Xot; azE/Oy^Y/ ^euoo-
Dio Stelle scheint venlerbt zu sein. Boissonade fand in Cod. A ,3;»vö;
irr« rltv »£iv und fligt der Mittheilung dieser Variante hinzu „Videtur fuisse
F.pt-vj; scriptum ab craendatore pro vera lectione, quae latet in nomine
Jlpr.ö;. An OpuvT,? J'tntm ref tritt vitltu I'h n/nett illum iqnnro,"
i\h amtttam giebt keinen Sinn. Diese Uebersetzung ist sicherlich durch
Ucbercilung entstanden ; Copemicus hat statt &4a|iivT,c gelesen : 'epwaivtj;.
Die Warschauer Herausgeber Hbcrsctzen richtig nach dem Griechischen Texte.
»uwidzianq, haben jedoch amntam bei Copemicus nicht verändert.
■
92 I. SCHRIFTEN VON COl'KRNKT'S.
amicis odio habearis mendax et inimicis materiam vitnperii
praobcas tanquam veritatis cxpcrs.
38. Kuralis. Tettigon Ortygoni.
Cur tandcm, o miscr, vestem detraxisti et perdiecs emisisti™ ?
Vinum tibi malum fuit; vino ctiam Cyclopis oculum emissc aiunt
l'lysscm. Ideoque nisi gallinas collegcris. teeum praeeipitabo nie
ipsum ; puerum enim scelestum vivere res est diffieilis. Si autem
filins ante patrem sepulcrum sibi vendicet. intolerabile magis est.
39. Amatnria. Thetis Anaxarcho.
Non potes Thetidem simul et Oalateam amarc; non enim
certant desideria*7. Nam Amor non partiturfi\ sed neque duplioem
induees amorem. Sicut enim terra duobus solibus vegetari non
potest, ita una anima duas flammas amatorias non tolerat.
40. Moralis. Soeratcs Piatoni.
Ininria quidem nullus affieitur, sed qnisque ultro sibi iniuriam
infert. Virtutis enim et vitiorum imperatorcs sumns. Agrum
tuum Philonides abstraxit; id quidem extra te est, et animum
tuum ncquicquam contristavit. Damnum intulit Philippus et an-
nulum sibi appropriavit : nullam ipsc iniuriam passns es. Qnod
enim possidemus , nostrnm non est. Filium tuum ahdnxcrunt
barbari: nihil grave passus es. Non enim acternum pnernm
habuisti ; nuper tibi non habenti agnatus est , et iternm non est
tuus, cum non sit, sed fuit. Itaquc iniuriantur quidem homines.
non fit eis ininria. Et Honicricum illnm Cyclopem admiratns snra;
Ht» .Schon die Warschauer Ausgabe hat emisti mit Recht in nni*i*ti ver-
ändert. Der Druckfehler findet vielleicht darin Erklärung, das* in demselben
Briefe kaum zwei Zeilen davon getrennt cnüsae vorkommt.
fiT Coperuicus hat — wie auch Ciinedoncius Imtpie pugnat enim cupidif —
die Lesart oütc -jap {id/e-nt rööo; seiner UeberBetzuug zu Grunde gelegt.
Boissonade liest oi Ttjxi/i^Tai ..neque enim in fniBta scinditur cupido).
Digitized by Google
eFAXDTAAKTni F.msrnAAi. 93
juvo;, xat Tot; i^bpols uitoöestv «I^tov Tropfesta; aAijGsta; uTrapywv
xr/. Arp. TKniroN opttiuni.
Tt OTjia, rptoaGXis, tt,v MÖTjra ötr]AAaSa;, xat tou; ^spotxa; £&s-
; oivo; aot y^/ovs to xaxov. Otvou xat tov Ku/X«ut:o; wp&aX-
fiov eivT^asOot tov 'Oousosa <pa3t. Ato st u.r4 3uva6pot3ita? , Tstti-
•;tuv, tou; opvtfta;, 3uv ooi xaTaxp*fj|xvt3ai}xi £<j.auTov. Kai iraTSa *'ap
axo).a3Tov vgv yaAsirov, xat ra'fov rpo tou iraTpo; oiov s'fSTSpt'sasOai
xat Xtav sstI SuscpoptoTaTov.
M\ ET. 6BTIE ANAZAPXÜ.
■
Ou öuvasat ££ti8o; xal TaXaTsta; epav. Ours 70p jAa/exat no-
'jo;* ot *;äp wKpu>T8; ou (ispt'ovTat. outs ot7tXouv av ivr;xoi;
tov iptoTa- w; ",'ap f, 77; öuo r/i'oi; ou ouvaTat brxk-zoboLi : outu> jita
'1#u^t, ooaöo; Tcup3tuv epemxtov ou*/ avi/STai.
u.'. HO. 2QKPATH2 II AATfiNI.
'AöixsiTai uiv ouost';- aöixousi os iravTs;, auTou.äru>; sxa3?o;
•auTov aotxiiv apsTTj; 70p xat xaxta; ssaiv auToxpaTops;. 'A'fst-
A£TO 30U AgtUVl'ÖTj; TO 'j'^OIOV * TOUTO TÜV SXTO; * XOt TT,V 3/^V '^U/TjV
oudiv eXuu-TjvaTo. 'K*T(u,tu>3S «WXnrrco; xat tov oaxTuXtov 3'f«Tspus-
Tat * ouosv T40txij3at aoTo; * to -,'ap £i:(xtyjTov ouy T4uiTspov. Tov
30V otov avttAov ot ßapCapoi * ou rsirovöa; Tt östvov • ou 71x0 at-
otov tov -atöa £xexTTj3o* eva^/o; 30t jir, xsxrrjuivw 7rpo37£70V£,
xat -aXtv oux e*3Ttv, äWrcep oux f(v, aXX' r^vsTo. Ouxouv iotxoüsiv,
oux aotxouvTat ot avhpu>7tot. Kai tov ' OurJpixov TefJauu/xxa kux/.u*7ra
patitur ist unzweifelhafter Druckfehler; es ist daher ohne Bedenken
in jtartUur verändert. Die Warschauer Herausgeber haben auch hier die
Aendennig im Texte selbst nicht vorgenommen, obwohl sie richtig HbersetztMi
*A<» »uioic >ir wie thitti.
Digitized by Google
94
I. SCIIRIFTKK VON COPERNICI S.
nulluni cnini uocerc ait iniuriam patienti Et erat pastoris
negatio affirmatio veritatis.
41. Huralis. Marathon Pcganoni.
CMviles tcmpcstates fugiens et intolcrabiles civitatis tumultus
hunc agruiu conduxi et alterationeui 711 animi in venire sperabam.
Sed maiora etiainnuni mala inridi. Modo enim rubiginem habeo
hostem, modo looustas, interdum etiam grandiuem. Pruina autem
fruetus devastat, ut iuexorabilis tyrannus; et aqua» unser ventis
permitto. Heu me infelicem! quo divertam.' quando ruralium
laborum remiuiscor, eivitatem amplcctor; quando civilem turbam
ampleitor, ruralia amo; et quod praesens non est, felicius esse
praesentibus videtur. Una tristitiarum solutio mors est, sive
naturalis sit, sive rursus conscita. Ideo Strangulationen] mihi
pharmacuni abhorrco. Stolidum est eniin, ut infortunati mortem
assumant71.
42. Amatoria. Perieles Aspasiae.
Si dona quaeris. non auias. Muneribus enim non afßciuntur
Cupidines, et amantes eadem faeere doceut. Si igitur amas, dare
utique magis quam reeipere congruit. Si vero pecunias sitis, et
propter opes finxisti te amare, senteutiam lingua reprehendit. quae
vendit auro voluptates cupienti.
l»9 Dio Uebcroetzung der Worte oMbt* f «p ßAdirretv dStxo6f»r»o« Ivans ist
Allerdings etwas schwer verständlich ; sie war aber auch nicht leicht. Wenig-
stens ist die Uebersetzung bei Cimcdoncius nicht verständlicher : ..Iloinericum •
cydopleiu ndmiratUB suui, qui nullt ex ininriu norere »e tl icebat. — Theophy-
lactus spielt, wie ganz klar ist, auf den Homerischen Vers an (Od. IX, 408)
il tfUi, ov?U v-e xteUci oo>.w odoe ^(ftv. Auch den .Schlusssatz hat Coperni-
cus besser als sein Nachfolger übersetzt (Ciinedoncins : M erat ea yastori
elncntio, quae est 'veritatis afßrmatiou).
Boissonade hat den Satz folgendcrmassen interpretirt : Cyclopem . . .
qui quum esset rel esse rideretur affectits iniuria, neminem ipsum luesuse aiebat ;
et erat pastori neaatin veritatis afßrmatio.
70 Dio Warschauer Herausgeber haben alterationem unuüthigerweise in
recreationem verändert. Copernicus hat sich nach dem Griechischen uxxi^tXi^
ein eigenes Wort gebildet.
Digitized by Google
«lUOTAAKTOV F.HI2T0AAI. 95
oooiva -jap pXatrretv aoixoopevov s?aoxs • xat r(v t£ roifiivt arö^aoi;
r4 tt4; aAr/Jeta? xaTa?a3t;.
p.a. ArP. MAPA0ÜN nHrANüNI.
Too; ttoaitixou; xAuatova; ex^oyrov xat tou; a:rapaiT7]T0'j; Oop-J-
€ou; toü asTso;, £u.i3Qaj3ap.rJv tov aypov toutovi, xat }UTaooAr4v «!>u/»i;
iooxouv 2'jpstv • aÄXa {isi'osi xaxot; e»i6soAT4usOa. Hots -ap tt4v
spi»3t'6r(v sy<o t:oa£}hqv, ttots Ta; axpt'oa;, aXÄoT* xat rr(v yaAaCav
t4 ds «ayvyj Aufiatvsrai tou; xapzou; to; a-apaf-r^To; Topavvo; • xat
toi>; topttrra; o raXa; toT; avepoi; /apt'opai. Otjxoi o ou3TT(vo; ! orot
Tpara>u.ai : "( kav tu>v *;£<upytx<uv rovtov pvrj30t»|isv , ra tou a3T*o;
aszaCoasOa • orav tov -oAitixov tapa/ov a7raa<ujis0a . ra tt4; aypot-
xta; epa» * xat tou zapovTo; errt to jat4 -apov cOTuys3Tipov. Mt'a rwv
Äyztjpuiv aväoor.; e3Ttv o Oavato;, sits 9031x0; isTtv, sits -aAtv au-
'Jai'psro;. Uoxoov ayyovrj fxot to cpapjiaxov ßosAoTTSTat. • atiupctv yap
tov fyavaTov tou; ouoTuyouvTa; r4AMtov.
1*6'. ET. F1EPIKAH2 A2IIA21A.
E? öaipa CT|Tet;, ou ttoÖsi; ' aötupoSoxr/roi yap 01 vEpaiT«; , xal
too; -o^oüvTa^ TOtourou; oiöaxotwtv. Ei uiv oov epa;, to ötoovai
jxäAAOv, r to AaGetv oixetoTspov si oe ypijfiaTtuv opiy^ xat ot' su-
rroptav to -oOstv ava-i-Xasat , tt4v yvtuuTjV t4 -;Au>3aa onr-AsySs , ~«u-
XP«*3<j> Ta; ijoova; tü> iOeXovTi.
71 Eine Bicherlich verderbte Stelle, welche den Interpreten viel zu
schaffen gemacht bat ; es tat daher nicht zu verwundern, dass Copemicu»,
von kritischem und lexikaiew Apparate entblüast, »ich nicht zu helfen g«>-
wusst hat.
Der Genfer Uebersctzer interpretirt : «itaque /o//m«m* remedium est : odia
est mihi rito: miseros enim mortem prmlurere stultum est" . ('imeduncilis lilicr-
setzt dagegen: .jwn igitur (oüxo'jv und nicht oux<m) suffocationem atihibefe
pro remrilia reformidn : differre uamque mortem in fortunatos stultum et?'. In
der Didotschen Ausgabe des Stephan. Thesaurus findet sich endlich unter
linftctv diu Bemerkung: ..audaeim almptiv ?öv »dvrro-» ritam ßnire niHpeudio,
TllM'it lälk Iii \l ft tl £ "
BoisBOOade pruponirt, „(inner meliorem melinr iertionrm offernt rndes", zwei
C-onjceturen ; man solle entweder lesen „oüxouv df/irr, jio« ««ipfiixov {lötA-j?-
Tti^it -jop rov 9d>«rov oder . . . ^.apfi?*ov "{lot/ A'jrreiHoi imp'jv ^^f» IWvitov.
Digitized by Google
I. SCHIUFTEN VON COPKRNICIS.
43. Moralis. Diogenes Demonico.
Artiticiosa niuliercula, semivir, nullius seeundmn naturam per-
fectionis, contemnendus Lydus eunuchus. Omnibus enim corporis
membris linguas habere pudendas perhibetur. Ego autem Home-
ricum Ulyssem imitatus iacula illius non sentio. Viriiis72 enim
res est, si muliebre genus doininos percutiat. Scd quid tibi arro-
gantius pauca dixerim Diomedcm imitatus.' Latrarc certe et
furerc ennuebis congruit. Destituta enim potentia manuum omnia
per linguam faecre conantur. Amici autem benignitatem nostram
multum praedieant, quod convieiatorein ipsuui poenis non inie-
cerimus. Ita enim si asinus latrasset7:>, uunquam utique in ius
eum vocaremus. Quod saue modesto imperio prouiulgatum est74.
44. Ruralis. Pramides Corydoni.
CraR ero eonviva75, omnia ad nuptias mihi comparanda sunt70:
fabae, ciceres, caricae plnriinae, dukedines et mellita et plaeentu-
lae. Ipse autem porta artiticioMim fistulani suavissimas nielodias
decantatums. Nosti enim iura lein mnsieam peritissime Corydou.
Toruni cniin Venereum nuniino ail voluptatem movere volui, quae
tubali resonantia deleetetur.
72 Copcruicus liut «Ofivs; mit 'ivVf/Eiov verwechselt.
7 i Die Warschauer Herausgeber IikImmi ohne zureichenden (irund luhtunet
in calrUrttHset verändert. Letzteres ist allerdings dem twÄnn-i entsprechen-
der ; es ist aber gar nicht anzunehmen , da«» durch einen Druckfehler ans
calcitrusset , wenn es CopernieiiB geschrieben hätte, latrunset entstanden wäre.
74 Hier hat sich f'opernicus in eigentümlicher Weise zu helfen gesucht,
da ihm ein ganz verderbter Text vorgelegen. Die Aldina gewährt uns den
SchliisHcl ffir das Käthscl, welches uns üopernicus aufgegeben, indem er die
Worte t«ö Iw^ovtixo'j ieuxfiatet durch modesto ii»j>eri<> Ubersetzt. Es ist in
der Aldina nämlich — welche , wie bereits erwähnt ist , die Eigennamen
nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreibt — die Silbe am von den nach-
folgenden Silben xp<hci getrennt und an aeo'ioodsxoj herangeschoben ,'-i»«po-
vIoxojoo» xpdTer). Eine ähnliche Verschiebung der Silben tnuss in dem Manu-
skripte des Copernicus stattgefunden habeu. Um nun in diese unverständ-
lichen Worte einen Sinn hineinzubringen , hat Copernicus — an dem pro-
paroxytonon ooi^po^iTatouaa», wie an dem mangelnden t subscriptum keineh
Anstoss nehmend — sich ein Wort'oaj-if,ov(»/'ijao; ^ 3u><f.pv»r*<5; gebildet »
Digitized by Google
«ttHM'AAKTnr KIllSTHAAl. 97
jxT'. H6. AlOrENHS AHMON1KÖ.
To ts/vitov Y^vatov, to ot^sve; Tjjiiavoptov , to rapa 'fosst
xar*i p-TjOEv ivreXe;, dßptsrsov Aooo; euvooyo; * aTravti Y*p ~« tou 3<ujia-
to; uiXr( YAuirra; systv aayr^ova; £iraY7«Movrai. F'Y*" ^» xaT* T0V
Op.Tjptxov 'Oö'jssia, Taiv ixstvou ßeAätv oix ataOavojiat * aopav«; -;ap
-XtJttsiv to Yuvaixüov <puAov too; tjpma;, Tva tt 301 xal 3o6apu>TEpov
aKQ'f'Js'i'gfopa'., tov Aiop-rJoTj p,iu.oopsvo;. 'YAaxTstv or^ra xai UÄU.rjVS-
vai rot; suvou/ot; errtv appootov- ttj; twv ystpmv yap earEpr^juvot
ouvaiAstw:, arcavra öia r?;v •jknrtrfi «parrsiv £WAou3tv. Ot os <p&oi
roMr4v sorj&siav xarr^opoosiv tjjacov ersior4 tov uopi3TT4v 00 rotvaT;
TjUöt'yfltfiiOa. 0«>Ta> ovo» s{ AaxTfostsv, oox av otxasnjpiov
axtzot 307xpoT>j3aijjLsv. Tooto 8s toi xai tu> SoKppovfaxoo £coxpaTsi xa-
Acoc oir^opsuTai.
u.8'. AFI*. flPAMIAHi KüPVAQM.
Aopiov E3oaai oatT'jjuov. "A-avTa zpo; tov y»H0V J101 ^apssxEo-
asrai, srvo;. Epißiv'Jo;. tsyaos; roMal, xal '(Xzumi, xal jaeXittouti,
xai rozava. Auto; oi xouus tt4v evts/vov aoptYY*» yTtspou.vo-j;
uEÄtuöt'a; asop^vo; • r430a y*P ^'-J-ievixt,; poosoopYta; E7:t3TT4pwv,
Kopuoov. Tt4v y*? wasraoa (3sßooAr4u.ai ?tpo; r4oovr4v xtvsTv a<ppo8t'-
3iov toi; dzo Tij; aaXriYYo; OsAYopiv7,v T4yrjp.a3tv.
Aiu diesem Beispiele kauu man übrigens ersehen , mit welchen eigen-
thiimlichen Schwierigkeiten das Erlemen der griechischen Sprache damals
verknüpft war Auch in der vorliegenden Uebersetzung dürfte bei solcher
Erwägung Vieles billige Entschuldigung finden, was auf den ersten Blick
Anstoss und Verwunderung erregt.
75 Auch hier ist Oopernicus der Lesart f^opn ^htj;io>v gefolgt, welche
die Aldiua bietet, ohne zu beaehteu, dass, wenn nicht oatt'jacöv in der Bedeu-
tnag von Gastgeber genommen wird, dem Satze kein Sinn unterzulegen
ist Cimedoncius Ubersetzt £3o<Aai vxt-:6p«uv auch hier: ,,m»rivium dahimu*.u
Boissonade hat au» Cod. B. die Lesart £30 >*ot aufgenommen und über-
setzt rran *i» mihi rnnrira.
70 Wegen der irrthümlichen Auffassung von £aopn fotrjui&v hat Coperni-
cus sich genöthigt gesehen ;??p4?xcä?9rit durch rnntpammiu mint zu übersetzen.
IHe Warschauer Herausgeber haben cnmyarauda in mmparata verändert,
was dann freilich mit dem vorangegangenen era* er» rnnrira nicht harmonirt,
der polniNehen Uebersetznng haben sie «Ii 1* Lesart Izu <if,< ^ktv;j«uv nnt»Tge-
lejft Int in bqJi u »mir himiatlttihiem" '[ .
Ii. '
Digitized by Google
98
1. SCHRIFTEN VON ( OPERNICU8.
45. Amatoria. Leander Pyladi.
Valde n< »Iiis insidiantur A mores. Ego quidem amo, desiderata
a utein odit. Quid faeiam miser. non aequam Ii a beut Cupidines
laueeiu. tristes hominibus pouderaut Hetus. Si igitur iniquitatem
i'aeiunt. dei ntiuime vocentur ; si autem uppellatioueui nun t'aliuut.
j tistc aguuto et ini Iii dolores sei* und um aequitatem distribuuutu.
46. Moralis. Diogenes Aristarcho.
Terruit Alexander Macedoniam Bucephalo equitans equo. Nee
autem freno ininiiue obedivisse uarrant. neque manuulibus blandi-
meutis demulcituui iuisse. Erat eniin inuiausuefactibile aniinal.
et furore equitari non se peruüttebat , et erat lnaluni quoddam
inaecessibile, et versantibus sibi valde uietuenduui. Quuudo igitur
Alexandruin asoensorem sortitus est, saevitiam luausuetudini ad-
inoduin commiseebat eonnnutans nioerore fremituiu et eorreptus
videbatur77. Non enim licebat Alexandra resistere. Eris igitur
Aristarche et tu fortunae obedieus. Non eniin Alexandro, sed
fortunae, Bucephalus obediebat.
47. Ruralis. Poemnion Arnoni.
Ovium ubera rupturain mihi miuantur et inuletris liaud seio
quomodo caream. Quapropter da mihi ipse muletras, at ego lac
tibi praebco, pro inaguis donis parvas gratias reeepturus.
48. Amatoria. Chrysogona Terpandro.
Non speruc obiurgantem simul et arguentem. Amantes enim
dulcia quidem et oblectamenta reeipiunt, plagis autem et eiea-
trieibus saepe deformantur. 8i vero increpationes non toleras,
neque rosam vindemiabis spinain cavens.
77 Welche Griechischen Worte Copcrnicus mit .xt correptu* vülebtitut*
hat übersetzen wollen, ist wohl kaum traglich; ea soll doch sicherlich eine
freie Uebersetzung der Worte *al /,v ioeiv otj^pavo Ti»v äx<S).a;ov darin ent-
halten sein. Die Warschauer Herausgeber jedoch haben, eine Verstümmelung
in dem Abdrucke der Coperuicauiseheu Uebersetzung auuelimeud, die Worte
y Google
hKO*r\AKTMV FJ112T0AAI. (W
ju. ET. A EN AP AUS NTAAAH.
Aiav r4{Aiv oi "Epo>Ts; aYjK^ÖavovTat. 'Eycu ;.iiv £puV rt oi ro-
foouivr, u.t3St. Kai Tt opa-jatut av o Tpfodf/Xto; ; Oox t3o£»porov
s/oostv oi wEj>toTs; itAebrtYY*" avtsa 70I; avGpuirot; CuY03TaToi>3t T(*
oaxpoa. Ei uiv ouv aötxoost, Otol jatJ x£XAT-3Üu>3av • et 0£ tr(v rpos-
r(Yopt'ay ou ♦{*£oiovTai, opbu»; 0txaCfiT«>3av, xat ta; a^Y^^ova; tuot xara
to otxaiov jxipuenooav.
ja;'. HH. AIHPKNHS APJITAPXi).
KaT£TrXT(T7s tt(v Maxsoovtav 'AAiJavopo;, t<i> ßouxstpoUfp iso/ou-
txcvo; i~-<u. Tov os tintov ^aXivm t aropooai jjir( TtstossOai , jat^ts os
/£'.p07)6e3t xoXaxsiat; u.OAaTT£3Öat. Kat y*P aTtOaassuTov to ![u>ov xal
Tcp boua) To trrro; stvat ä'firjpTjTo, xal xaxov Tt azpo3tTOv r,v , xat toi;
ivTUY/avo'jsi At'av oosovt^tov. "Ots tqivuv ciriCarr^v 'AXiSavöpov exXtj-
p«»3«T0 , • TT4V i-r]v2t1V W3~Sp KpaOT/jTl 30V£xip13SV , 0IUSl6ojJ.3VO; TTj
xsTTj^pua to <ppt>aYU.a* xfl" V <^stv suispova tov axoXa3TOv. Uo y*P
'AÄs;avöptu Wjit; r,v avnjxa/S3Öai '"Eao toi'vov, 'Abtsrap/s, xat so tt,;
tu/t(; uxrjxoo; • ou Y«p 'A>.£$avöp<p, aXXa t^ tu/^j, o ßouxfisaXo; sttsi'Östo.
<. AI P. IIU.MNIUN APNUNI.
Tat täv rpooaTcov ouOaTa utto toü Y*AaXT0? psXXfit jxot oia(>-
pTjYvusÖai, xat xi33u6(<ov , oux ot3a ~u»;, T^op/jU^Oa. Ato ot'oou jiiv
auTo« Ta xt33u6ia * i^tii oi 301 Y«*Xa raps£ou.at, jasy**01* ^"»p^i? «-ixp*;
a|Ui6ojiivo; x*P^a;.
pr/. ET. XPVSOPÜNH TEPIIANAPü.
Mt, uiu/pou XotoopoouivT)v ts xat uopt'Cousav ■ ot Y*p ~o&oüvts;
YAuxsta; xal Ta; uopsi; zpo3?epovTat, xai -Xr^at; oi xat aaiXto^tv
roXXäxt; wpauovTai. Et oi ousavasysTst; uopt^ojxsvo; , ouoi pooov
TpoYT^et; tt,v axavOav £oXa6ou{i£vo;.
wrejttu* eidebatw als Zusatz zu «lern Vorhor^oliondcn au^m'licn und ohne
irgend zureichenden («rund den .Satz M rUUre fuit temptranttm intrmpenm-
trw' hinzufügt. Eine Variante findet sich in keinem der litis» bekannten
Manuskripte.
r
Digitized by Google
100 I. SCHRIFTEN VON COPERXICt'S.
49. Moralis. Leonides Periandro.
Rcveritus est etiam Prianium senetn Thetidis filius caniciem-
que inimici, et patri tili um reddidit mortuum infelicissimo dono
Priawum proseeutus. Illius quidem audaciara miror: huius auteni
laudo huinani tatet». Esto mihi tu quoque Aeacides, et cani mi-
serere laerimautis filium mihi viveutem reddcns. Infelix enira et
ego sum ut Priaraus. Quum euim pueri hostis nou sis, mitto ad
te nuntium, litteras epistolae laerimis uon uigro imprimens. Si
vero et tu humauitatem tuam desideras laudari. petita douum
praeveniat. Sin autem nec ratio apud te dominatur, sed furor et
enntristatio pollet. paulnlum quidem laetaberis. Tristaberis autem
magis stolidi furoris magna* etiam poetias pensurus.
r>o. Kuralis. Calamon Spironi.
Si rustieus esse voluisti. oivilibus turaultibus abstine : si vero
eausidieorum fori et tribimaliuiu oeeupatiouem habe«, dimitte
ligonem ealamumque sumens et ehartas. perge maU» omine. Nou
enim ealumniatores et *vivi iudiees« assidue clamitautes rustieorum
respubliea admittit.
51. Amatoria. Rodoclea Hypsipilae.
Piraeum hestema noete perambulabam , amatoremque tnum
cum Cbrysippa vidi : lumiuabatque puer. et nuntia amieitiae auus
erat Abrotouum. Quum autem lcuam Halutasssem. adhortatus est
amator tuus, ut in obsi-um res gesta lateret. Igitur ueque iuranti
ueque adulanti crede. Est euim utmbiqne gravis linguae l'allaeia
52. Moralis. Socrates Cleoni:
Quaudo lupi maguam eireumveueriut praedam. tuue post
saturitatem philosophautur tauquam abstinentiam agnorum habeutes.
et feriuos mores qtiadam humauitate rommutant et eximiam iusti-
Digitized by Google
HKiKPYAAKTnr KIJimiAA!. 101
fiO'. HA. IlKPIANAPß.
Hoi-jUr, xai llpt'ajxov o tt;; 0£Tloo<f zpEaSsoof^vo? • xal noAiav
•■ap £/0j><bv ö toi» llT4)i«>; f,3yjv£T0, xal "5Jio«o3i t<|> scarpt TsOvr(xora
tov zatoa, oo3T'j/£3TaT<j> «piAOTtjiaoiievo; 8u)p(j> Ttfv Ilptapov. Kai too
aiv tt,v toa^v rsöaujxaxa , tou 02 rrjv rpiAavtipoiTUav' e^'vsaa. Hvou
aot xal aO>ro; AtaxtOT,;, xal -oAta; aXsrjSov Saxpua, /Tov iratSa jaoi
^tuvra ou>pou»x£vo;. Austu^oujisv yap ^jAei? tt>3~£p xaf.y flpiajio; *
00 "jap av ovra 32 -oAsjuov orip ratoos EirpE36£U3a}x£v , oax'pooicv ou
jiiXav., Ta tt,; irtsToAr,; ev/apa^avts; YP<WaTa* 21 lA*v\r*i? .-
3T(; xal 3-j cpiAavfypanria; epa; ErciTao&asOai, rpo^Öavitcu tu oa>pov tt,v
aiTT,3tv «f 02 jir, aoyo; itapa 30t ßastXsuot, aXXa fJujj.6; te xal Aoicr,
T-i -p&s^sta xExArjptoTat, :tpo; oXiyov fjiv E-j^pav'Jrjsifi, Aorcrjfo^ 02 [121-
Cov«; a'f 1X030^00 Oujiou juyoA01? xal ra; irotva; sisTtparrojisvo;.
v'. AH*. KAAAMüN SflKlPÜM.
Ei -;£a»pYo; £ivai ßsäo'jArjSai , Ttov iroAiTixa>v fyopt>6tuv a<p3Ta30
et os pTjTopfi; Ttapa sol xal oixasryjpta xal ^jxaia 7T2pt3Ttoo5a3Ta, ttjv
otxEAAav a?fil; , xaAajiioa xal /dpta; apaji£vo; , e; xopaxa; x^P61»
Y£povtiov. Ou -,"if# 3uxo'favra; avopa; xal to ..avöpE; ötxa3Tai" yHtf-
-,'OfUvoo; Ttuxvot£pov t( Ttuv Y£a»pY«>v «oAiTet'a 7tpo3tETat.
va. ET. P0A0KAE1A rVIIHWH.
Tov (Uipaiä /6e; t^j vuxti 7t£piE7roAouv xal tov 30v £pa3TTjV ji£ra
ty(; Xp'jstinrr^ stupaxa, xai fxsipaxiov EoaSou/Et , xat 7rpo7Tojj.7rto; r,
fli* Ypaüs; üirJjp/Ev 'A6porovov. Xht ös tt,v rpcaY^ov itposEtrcov
ev2X2AS!>ET0 O 30; £pa3tT^, IVa Tfj> 3X0TO> TO rpaTTO}i£VOV oiaXäTfoi.
OyxO'JV JÄTETE OfivivTl XOAaXElioVU ItEtftou • YAtttTTTi« Y*P «Kpisjia
OttVOV E3TIV EX«T£pOV.
v6'. HB. VQKPATH! KAF.ÜNI.
"'(iTav oi Xöxoi fjLEYaAT,; nEptrü/wot f)rjpa; xal t»j> xop«j> •>.030'frj-
3»u3tv, tuirtp EYxpaTEtav apvruv E/ou3t to r,Öo^ , xal to dyptov rpo;
f uivbpoj7Tov (UTaooiÄÄoosi. Kai 6au|ia3Trjv Ttva oixaio3uvy,v 0 xopo;
Digitized by Google
102 I. M'HRIFTEN VO!f roPKRNICUR.
tiani satietas ipsa lnpos docuit! eum ovibus eonimunieant et i-om-
ponunt. donec venfer eortfm '.rf^tnmescat. Tu vero lupis etiam
impudentiores 7S acquistoifcjtV: mores, et multo maiorem avaritiae
intemperantiam habes-; .quando aurum thesauri tuis superabundans
seaturit, qnemadtfwduni cbriosis eoutingit. Sitiunt enim, quo magis
satiantur vino\et ebrietatis intensionem ebrietate fallunt7". Nam-
quc per.«;*0ifnmuni cxeessum in contrariuni aflfectum transccudunt
exhijarante vino inebriatos et exurente. Pelle iuteniperatam ebric-
. tatem, o immodeste, ne eoiitrariam vicissitiidinem ineidas, privatus™
•fortuna ctiam his, quac ipsa tibi contulit. Talibus enim ingratos
poenis corripit.
53. Rurali« Mintha Rhizoni.
Chrysippus fluvius agri nostri partem dcpraedatus est et tuo
appropriavit. Stultum aliquid faeiens et temerarium, iniquum per-
hibeturM. Si vero tribunalis onus humeris tuis ferre non potes,
dona fluviornm non admitte. Si antem aliena amas, eito propriis
etiam privatus lugebis.
54. Amatoria. Medea Iasoni.
Nihil hominibus affectatius. nihil saturabilius amatorio habitu
constat. Ubi sunt tibi laerimarum inundationes , quae ad pedes
nostros profluxerunt? quo pervenemnt raille sermonum illorum
genera et submissio verborum atque humiliatio? puto certe nec
TS Aus der Warschauer Ausgabe ist imptulentiore» in den Text aufge-
nommen. In der Original-Ausgabe steht prtuhntwres, was weder irgend einen
Sinn giebt, noch durch das Griechische zu erklären ist. Der Druckfehler ist
wohl dadurch zu erklären , das» durch die letzten Buchstaben des vorauf-
gehenden etiam die Anfangssilbe von itnpudeutinres verloren gegangen ist.
79 Man vergleiche zu dieser Stelle die Anmerkung 86 zu dem 59. Briefe.
80 Copernicus übersetzt nach der Aldina, welche ö^atpoijitvoc liest,
während Boissonade und Cummelinus die Lesart a«f?iooup£<vi[); aufgenom-
men haben.
81 Copernicus Ubersetzt in engstem Anschluss an die Aldina, wobei
dahingestellt bleiben muss, was er bei der Uebersetzung iniquum perkibttur
Digitized by Google
»FlMMTAAKTnr K(1IZ1H\AI.
ixotoa3x*' tou; /.uxou; ' \Lt-rt T»bv Trpo6ar<ov suvviuovTa», xot» y*pai'-
pou3iv , aypt; av aürot; r, yaiTTjp ivairvsu32t£v. 'A>.).a 3u za» t<I>v
/.ux»uv tov rporov avatoeTrspov xexTijsat , xat jxaMov irXsovexTtxroTspov
ro axö/.a3Tov e/si; , otav o ypuso; uit2pava6Aü!^ tujv 3ojv 67)3aupa>v,
»oarsp ot oi(»u30». Ar)/a>3i yap. ofav xopesOtuat tou otvou, xat sorpt-
*ov?ai uior, uiOr,; sntTasiv • ota yap tt,v e; axpov eus$t'av rpo; tt(v
evjvr»'iv ota6e3»v jisTariVrousi, rsptyavouvTo; tou otvou tou; ofvo'f Auya;
xot »xxat'ovTo;. A~a*2 tt(; axoAarrou (isOr,;, axoAasrs , tva u.t( rpo;
TT(v fivavTt'av po-TjV jAtTaytffi;.. a'faipoüjuvo; tt(; tu/t;; arcgp xai Öiowxs-
ToiauTat; yap tou? ayapt3Tou; irsivaT; aaKppovt'CeTai.
vy'. ArF. MIN9QN PIZßNI.
O norajAo; Xpu3ir-o; tou y^otou tou rjjxeTSpou u.oipav dsuAr^e,
xat t»o 3»T» i-'poi -posexupcoss, u.u>pov ti ttouuv xat rjMtov • a/.>.OTpt'ov
srayyeUeTai. 'AAa si uiv oixa3TT,ptou <popTOV eVt to«; tojiot; sepetv
ouy otc; Ts et, o«>pa roTajitov u-r, zpo3i'e30 • et 62 tiuv aAAOTpuov £p?;,
OET OU TTOÄ'J 0"XXpu3Et; TWV tSt'tOV 3T£pOUU.Sv<>S-
vo'. ET. MHAMA 1A2UNI.
Ouoev tou av^pouzot; repi3:röuoa3Tov out»»;, oute os wpo3xop£3Tspov
tpwTixf,; xa6i3TTjXe syloero;. Ilou 301 tiuv oaxpuwv toi peTÖpa a toT;
t;u£T£pot; rootv ^exuu-aive ; 7tou sot SiSTmjsotv Ta uupt'a y£vr, täv
Äoyrov £x2i'v<ov, t<ov ts fou-aTiov to u-feiu-evov TS xai yau-atCr^ov ; Otjxai
sich gedacht haben niag. Cimedoncius übertrügt »Utltmn quid cmnmitten» , r<
remm in re alieua sibi potextutem facti. Boissonade sieht die Stelle als ver-
derbt »11 und folgt einem seiner Codices , welcher eine ganz abweichendo
Lesart bietet; d/./orpfot; jap ocbßctc rö ^iXotijaov iizn^OXtru. Er Ubersetzt
die ganze Stelle daun fulgendermassen ; stultum quid < »mmittt ns et recor* :
itlirtti* enim donis liheratitatem praefert.
Die Warschauer Herausgeber haben den Text der ('oprrcanischen Ueber-
setzung ganz willkürlich geändert, indem sie im Anschlüsse an den Text
von Boissnnadc und die von ihm gegebene Uebersetzung einen Satz ohne
Weiteres einschieben. In der Warschauer Ausgabe lautet die Periode näm-
lich »tultum aliquid farien» et tenuerarium alienis enim donis fiberulita-
tem prae/erre iniqnnm perhibetur.
Digitized by Google
tni
I. SCHRIFTEN VON (OPERN ICUS.
debitorcs quidem talibus vcrbis erga ercditorcs usos unquam fuisse,
ncquc qni sab hostium manibuR vulneribus aflliguntur. Vigiliarum
assiduitas transiit. consucta*2 dcreliqnisti eantica, adhibuisti*3
infinitos nnntios, pacta, inramenta, quac per lenocinantes mulicres
pcpigisti. Ad aliam rcpcntc virginem lapsus es, quemadmodum
dormitantcs sine medio ab altera in altcram somuiorum materiam
transeunt. Laudo pictorcs ; alatos enim Cupidincs pingunt, et arte
res ipsa6 transformant, et figmentis voritatem repracsentant.
55. Moralis. Parmcnidcs Chrysostheni.
Vigilare indesinenter immortalis naturae proprium est; dormirc
autem medioeriter nostrum est, ut decet. et humanuni. Penlormire
autem ultra licitum mortuis potius quam viventihus congruit.
Plurimas, Chrysosthenes, vitae tuae partes anüsisti. Semper enim
dormis, et hic terminum exeessisti, ut Ulysses ille Homcrieus
extra orbem terrarum errabundus Oceano tan quam dormientc
quodam utitur*4, qui neque orientem, neque occiduum aspicit solem.
56. Ruralis. Daphnon Acgiro.
Ficus ftiac ad raeum agrum radices expandunt sub tua potestate
terminari non volcntcs, et iurisdictionem tuam excedentes fruetus
mihi cedunt; nam ad mca transfugerunt opera. Et haec est
rusticis lex, et antiquis legibus obedito, vetulc. Si autem con-
suetudinibus nostris contradicerc vis, tanquam novum te legisla-
torem et iuvenem rusticorum collc^io eiieiemus et nostris finibu*
proscribemus tanquam aliennra.
57. Amatoria. Pyrrhias Philonidi.
Si amas, nc aecnses dilectae deform i täte m , non potest enim
52 tmfttva hat CopornicuB irrthüinlich für eine von eteofta abzuleitende
Wortform gehalten und deshalb durch ctmmeta Ubersetzt.
53 TT-ipröow hat Copernicus durch tulhihuUti übersetzt, während es die in
dem Zusammenhang allein passende Bedeutung tihiecisti hat; ebenso musste
Digitized by Google
HKiKPVAAKTiir KIIISTMAAl. 105
jatJte too; oavet^ouivoo; toioutoi; ?rpo; -oü; öavetora; xs^pr^Jat toi;
pTjji-iat, jat]?j TpaopaTtav Tai; Ta»v 7ToXsu.t'a>v aXdvTa yspstv. H 3uv-
rovo; aYpuirvia RafMPXTix£' T* sn^iva xaTaXeXoiira; asjiaTa • irapa>3<»
rat; uupta; rpssCei'a;, ta; 37w>voa;, too; opxoo;, a; öta Ttiv Äpoaa-
Ya»Y«uv Y'jvatmv eairetoco |xot. lipo; erepav a<pvo> rcapftevov wXi'aGhrjaa;,
a»x:ep ot xaöed&ov-*; auisoj; atp STipa; ivoitvfatv u^oOsatv iteratiai'-
vovts;. 'Eitaivu» too; Co>YP<*'<poo; * urcoTrrepoo; y*P to^ 'Epwta; ava-
Ypa?oo3t, xat ts^vtq oiapop'foos.t Ta 7tpaY|xaTa, xat toi; nXaspast tt,v
aXrjösiav Tepateiiovrai.
v£ HB. nAPMENIAHV XPraiSeKNEI.
To fiiv £YPTiY°P*vai öta ravrd; ÄÖavaToo cpdsscn; tßt'ov • uitvoüv
hk }i£tpto>; täv xaö' ^pa; £3Ttv, o»; eotxe, xat avfjpojiuvov • to oe rcepa
xatleooetv too rperovTo; toi; Te0vT(xo3t p&XXov ^Ttep toi; Cwaiv apjio-
O'.ov. Ta; zXttVra; , XposdsOeve; , tt(; 3t(; Cohj; fiot'pa; a^pr^ar
dtt Y*P xaOeuoei;, xat tt(; iv^aoe p£Ta6s6r,xa; Xt^oj; oia 71; 'O003-
3£o;, tt,; xaö' T(u.a; otxoouivTj; e$u> 7tXav<ujA£vo;, wxEavcji Ttvi T(jj 07rv<p
yp<i>{i£vo;, xat u.y]t£ avtV/ovra u.r,T£ 5odji£vov TtpoaCXeitcuv tov tjXiov.
v;'. AI P. AA<t>NüN AirEIPß.
Ai soxat 300 «po; to ijiov '(rfiiov Ta; juCa; TjftXawav, oiro rqv
3T|V £;ooatav £*ti r&Xeiv oux iftiXoosai, xat, to 3ov ä<peXxou£vai otxatov,
^iXoujioovTaf u.01 Ta xor^aTa* toi; ejioi; y*P T|OTOfidXy,3av epYot;.
Kat tooto vdjio; £3Tt YCopYot;. Kat ^r^axooi vdu.01; rMHoo, Y^pov-
tiov. Ei ht toi; *ap' 74u.iv eftesiv avTupftiYYesftai ÖeXei;, a»; xatvov
dvra 3e vo}xoOerr(v xat 7tpo3<paTov tojv Ye<«»PYlxwv ouXXoYmv £x6aXXo}«v,
xat tu>v ij{ieT£pu)v optuv £;o3Tpaxt'Cou£v tb; aXXoTptov.
vC. KT. nrPPIAü <t>l \QNIAH.
Ei ipa;, jx^ xaTT^dpet tyj; dpiuuivr^ aKpeTtetav 00 oiivaTai y»P
rptsßtt^, um es mit dem Folgenden in Uebereinstiiumung zu bringen, nioht
durch mmtio« sondern durch preces Ubersetzt werden.
hA Die UebersetzunK int unverständlich. Copernicus bat nuiTalleilder
Weine Zr.™ durch da* Participium dnrmiente wiedergegeben Die Original -
Aufcgnbe schreibt sogar noch mit einem Druckfehler dormkmte,.
Digüjzed by Google
i
106 !. SCHRIFTEN VOX COPERXHTS
non eaecutire amatrix aninia. Insuperahilis enim est amantinm
affectus. Si vero non amas. cur lacrimaris et gemis. Pf furba-
rionem tibi ipsi uttroneam affers ? Ininria igitnr utrumqne affieis,
modo enim ut amator coneupiseis. modo ut adversarius abominari*.
58. Moralis. Damascins Antigono.
Si Soerates vitae pignus non habef. paedagogns puero tun
non adhibeatur. Pignora autem vitae prieri existimantnr. Qneni
enim patrem esse natura docait, hunc etiam paedagogum esse
maxime decet. Tone enim experientia dieeunt pueri nativitatis
habitum et amoris sollicitudines.
59. Ruralis. Cepias Curianno.
Mercenarius eris mihi hora meridiana. Corianne. fcepibus
agrum concludam ; raalos enim viatores habenius . nee possum
brutis simul animantibus ae hominibus resistere. Lepns vites,
erucae olera destrunnt. Quid denique de talpis dicam horrendum
enim rustico malum. inexpugnabile bellum***. Propter quod mihi
cooperare. et laborum particeps esto. Ego quoque in talibus tibi
operibns ero morigerus. Ita enim et formicae concertationibus
mutuis et laborem fsllunt'". et maxünos labores perfieiunt.
■
HO. Amatoria. Anthia Brioni.
Omnia muliebri amori subdita sunt. I^aidem Diogenes amat,
Sostratam Phrygius. Philosophiae iactantia periit, eastum morem
S5 Copernicus hat irrthiiinlich -oXijxtov (etwa wie -A no>ijiw; = r*iģ(io;
gebraucht. — Cimedoncius giebt den Sinn durch eine freiere Ucbcrsetzung
richtig wieder ..et hostia, nii resisti tum pntest".
*fi Theophylactus gebraucht dus Verbum aoslCcaftat mit besonderer Vorliebe ,
cb kommt in seinen \izxrotM nicht weniger als 5 mal vor ep. «>. 18. 52. 59. So.).
An all diesen Stellen hat so^iCcoWai die Grundbedeutung „fallcrtr, welche in
den Wörterbüchern des 15. Jahrhunderts ihm allein zuert heilt wird, während
es in der frühem Sprache diese nur erhielt, wenn es mit einem Accusativ der
Person verbunden wurde.
Copcrnicus, welcher oo^Ceaöm stets durch ../alter?' oder ein ihm gleich-
Digitized by Google
BFJWAAKTnr KHISTOAAl
107
jit, fi'fÄtÖTTE'.v ipmit '/'i/Tj' oit]ttt(to; ri T")V £p*",>"w itpoonafteta.
8* O'jx «p?; t» 8axpo£t; xa? ttevs'.;, /.a? xX*j8«>va ia'jTq> rpoa'fepi'.;
ViHai^mv : 'AousT; o5v sxaTspov, ttote jiiv «o; ?p«T7j; £<pt£u.£vo;, rote
o£ tö; avTaYtovtoTT,? ß8EXoTTO|i£Vo;.
vr/. HB. AAMA2KI02 ANTirONÖ.
Kr jxTj tStO'j -coxpan;; eve/upa xEXTTjTa', irai8aY<oyo; toO ooo jir,
-rpo/etpusoöiu itaioöV evsyopa oe ßioo itatoe; voEiVftoaav. °Ov Y«p £tv«'-
raTspa cpuot; iotöaU, toutov xat 7cai8aYu>YStv äotiv dgiomsrov , iret'p*
fiav^avovta ^ewT^euj; o^«aiv xat oTop*^; dXY*joova;.
vCf. AI P. KHÜIAI KüPIANNQ.
l'ovepiflo; £00 jAot jA£0T(ji6pia; <2pa , Kopi'avvä * a(|Aar.a 701p tov
a-;pov 7C£^pa;o;xai. Kaxou; y*P tou? oßtTa; XExn)u.E(ja. Ou/ oto; te
«•jit xal ^tooi; dXoYoi; xat toi; dvOpuiiroi; aujxirXexcoOai. 0 XorYtuo;
ta; duireXoix;, r4 xdu.n»; ra Xd)(ava oXXuat. Tt ofjTa itEpt tojv doira-
Xdxwv xai XicaijAi: 'foÖEpov yap Tt?> y£<"PYM* to xaxov xat ousavtaYU)-
viotov to iroXejAtov. Ato u.ot ayjiirapaTdrrou xai tü>v itovtov aovavTt-
XajAoavoo' xaY«> 8i oe auQi; EpYoi; du*tyou.ai. Outco y*P xat oi
(lopuT^xE; 3ujxua/0üVT£; dXX^Xoi;, xat tov u-o/Gov ootpil/mat , xat tu>v
jUYtrruiv ^ovcuv i'^dirrovTat.
r. KT. AN6E1A BP1ÖN1.
"AitavTa tö) YovaixelV ?uXqi SsSooXorrai. AdtSo; 0 At0Y£vij; £pa,
laKTTparr,; ö «DpuYio;. 'H ttj; cptXooocpfa; xou.«{/Ott(; oioXojXe* to
bedeutemies Wort wiedergiebt, [„frattdnre" oder Mlecipere": hat es auch an
der vorliegenden Stelle durch „/allere- Ubersetzt, welchem er dann die über-
tragene Bedeutung zuweist, wie sie ./allere- hat in den Redensarten:
*ermnne lahorem1*, termombtix hortu", cinn et mnnno ruratn ../tUlere?1. Um diese
Bedeutung flir „/allere1" zu gewinnen, hat Copernicus ganz zweckgemäss die
vorhergehenden Worte cvtAfii/ouvrc; dX/.rjXoi; durch die Ablative „mutuis con-
certattomhug'- übertragen. Es ltedurfte also hier nicht der Conjectur, welche
ßoissonade aufstellt tcu u//ftm jj^/Bov oo?!C<>vrai. (adäquat der Con-
efruetion im Vi. Briefe „M^ovxat ;a£«»j aittr,; Idnoiv.
Digitized by Google
108
I. SCIIUIFTEN VON CüPERNK'l S.
dcrcliqucrunt. coclcstem dimiserunt constantiam et sublimem pro-
missionem fefcllcrunt; omnia vana sunt, qnac antca apud ipso«
ad in8titutionem accuratissimc fucrunt. Despcctus mihi ludus vi-
detur, virum scncni, barbam reverendam habentem, laudatum in
castitatc , puellam meretriculam amare. Ego autem eaehinnos
et risum tenere non possum , quoties senibns obviem. Multum
enim Vcnercm olim accusabant, et amatorcs nitro furere dicebant.
deRiderium immodesti animi amorem definientes: omnia ferre
sapientem. Id autem sperare nimis est praesumtuosum H7 : multa
enim tempus et fortuna potest.
öl. Moralis. Sostratus Lysistrato.
Quum te multis ae mirum in modnm admonueiimus, Penclopac
visi sumus texisse velum. Ecce demura etiam fabulosis ineipimus
sermonibns, si forte tuo sensu dicta proficiant. Infrondesecntibus
arboribus cicada ventilata tempore ealoris resonabat . et suam
ipsius harmoniam senriens sc \\ sim dclectabat. Formica autem
messores sectabatur, et circa aivam exercitia faciebat, et terrae
sinibus condebat snos cibosv\ Abiit demum ex aquilonibus sol,
aberat autumnus, et Iiiems ubique saeviebat. Mare tranquillitatis
libamina solverat, nautac tanquam salvatores suos portus salu-
tabant, et rustieus in aream suam confugit, et formica in eavernas
terrae, et ex laboribus opportunum habebat eibum. Supplicahat
denique cicada patienti laboris formicae. ut ei de thesauro suo
aliquid impartiretur. Illa autem ad cantum cicadam remittebat.
copiosum otii sui risnm effundens. et aestiva illius cantica obii-
ciebat. Quapropter haec quidem ex cantu famem, illa autem ex
laboribus delicias conquisivit. Tibi fabula haec, Lysistratc con-
Der Griechische Text ist hier unverständlich, wie bereits Boissonade
hervorgehoben hat. Copernicus hat, ohne sich um den Sinn zu kümmern,
in» engsten Anschluss an die Griechischen Worte übersetzt. Wie er sich
das Verhältnis der einzelnen Sätze gedacht hat , ist schwer anzugeben. Es
hat deshalb auch seine Interpunktion genau beibehalten werden müssen.
Was die Ucbersetzung im Einzelnen betrifft, so hat Copernicus den
Digitized by Google
0RO<I>V AAKTUV KnilTiiAAl.
109
muvov rfioi TrapüJaavTO, to atWptov xaraXeAotraoi 9povr,u.a, to u-srap-
3iov «ra-^eXjia Sis^euaavTo' aitavTa <ppoüöa T«i rplv auTOt; fisfuXsTT,-
l*iva irpo; aoxTjStv. "Ätnpov fiot -ai^viov stvat ooxst avopa rp£3€oTr;v,
roXtav ato£3tu.ov eyovra , uitepco^putojjivov s-i 3ijivoTT(-i , vsavtoo;
STatpa; spav. 'Kyo» de xaYXaCco xat tov y^10"* 'f^pstv 00 ouvajiai,
ornjvt'xa sovavnjsatjAt toi; -,'spovn'oi; ■ -oXXa y*p 'ArppoötTr,; xarr,-
Y<>pouv :raXat, xat. rpo; tou; ipwv-a; uavi'av vosstv auOatpsTov s^asxov,
s\$s3tv <ixoXa3Too ?uy>j; tou; epioTa; opi'otxsvoi. "Aravra 'fipstv 3090V
to os iX-^stv Xtav sstIv eu/ppovisrspov • ;roXXa ;ap gpovo: xat ru/r,
OSOOVT,Tfltt.
5*'. HH. SölTPATOS AVSin'PATSi.
'Kastor] 301 ttoXXoe xai ffauu-asra zapatvisavrs; tov MrjvsXoTn;;
soofcajisv o'fatveiv t3Tov , 'f^ps 3r,Ta f eps xai txofytxa>v drapSuijisOa
Xo7«ov • Toto; ",'otp tt(; oyj; otavota; S'ft'xotTo T«i Xsyojxsvot.
' Kv toi; vsoCXasrot; to»v oevoptuv o tsttiS oyouusvo; a»pa xauuaTo:
sxtXaSst . xai tt(; sauTou ap;*ovta; atV/avousvo; IrsTSprsTo. O oi
jiopfiy^ Traprjv toi; Ospt'Coust xai rspi tt(v aXm Ta; otaTptßa; srrs-oi/pO.
xai tou xoXrot; tt4; YV T7jv SauTou Tpofprjv s&r^aupi'sv , ot'a
fo£,3T£po; wv o u-opo-r^ tou tstt^:. Ilapipyr^xst toi'vov sx Ttov popsoov
ö TjXto;, «irr,v to {isTOTTtupov, xai o ysiutuv aTnjvra Tß y?< * ^ OaXaTra
ra; Y*XT(votta; 3rovoa; SisXusoito" ot T:Xu>Tr(ps; tou; Xiuiva; u>; 3*077; -
pa; oVra; r^a'ovTO. Kai o y*wP7^ st:1 tt;v sauTou aXsav xits^soy«,
xai ö u-upur,; sv Tat; Xa;o3t t/(; yv xai tou; rovou; 2i/sv ssn'aaiv
e-tT^ostov. IxSTi'j* OTj o tstti; tov 'f iXorovov o.opuT(xa Tiiv Or^a'jpiuv
jtsTa3/£tv. 0 oi tov fieXydov twv aaoTOu Öopa»v airs7ri(iir£-o , roXuv
aoTco tt,; apYt'a; xaTayiu>v tov YsXtuTa , xat Ttov (tepstvuiv iouanuv
3'jtov avsjitu-vT^xs. Atorep o piv st/s Xtjxov tt^v toor^v, o ö» tou;
TTOVOO; TpU^TJV.
Artikel -J. als Pronomen demonstrativ um f-r/i^c übersetzt, und >iiv, welrlies
xo üt{*m gehört, auf iu^f.ov{3iepo> bezogen
>h Hier ist ein ganzer Satz von CoperniciiN Hiia^elasiten Die Aldina,
wir sämmtliche Handnt'hriften , haben nämlich nach fHT.avSc.i'ev noch den
Digitized by Google
110
i . sc • i ? k i ™ vox co pk k s irr s
gruit89. Pelle igitur otium: natura« enim doua deturpabis , si
robur et iucultam corporis valetudiueiu doctriua dtmiggig laboribug
exeolere neglexeris.
ö2. Ruralis. Tcttigou Porphyrioni.
Felix vir Corydon et fortunae amicus. Vites ein» botris
gravaut.ur. piri onusti sunt et decerpi nppetunt, (divae terrae in-
(Uimbuut, et multitudo truetuum teraces ramos frangit. prata
densa1"'. Verum etiam uxor cum eeteris virum laetificat. Tot
eniin ipsi sunt pucri. ut et Danauin et Aegyptum prolificntione
superare videatur. Alius quidem adhaeret uberibus. alius ablae-
tatus est. alii serpunt, qui rectum gressum nonduni ceperuut;
aliqui balbutiunt et adgresssum imitunhir"; alii robuste inccduut
et bipedem"2 sortiti sunt gressum; tbraminum instar93 Hstulae
staturae series ipßis consequitur. Tu vero persuasisti, ne tiliola
nuberet Corydoni. et genug vituperabas repudiaus admodum ig-
nobilitatem. Heu miser! deceptus suiu, et levem habui provi-
dentiain. Inutilis est hominibus nobilitas, di vitiig enim apud
omnes nihil est praestantiug.
03. Amatoria. Chryses Hephaestion i.
Non amas Diodotam, ainatorias favillas extinxisti ; non enim
s9 Auch hier fehlt in der Copernicanischen Uebersetzung der Satz dprfc
■ydp <uv fidbr^v oiftXaota.
»0 Die Worte i, <2A»; tat; Ms^oat; l<?d\ul\o<i <rjXa$iv sind bei Copernicus
nicht Übersetzt.
91 In der Original - Ausgabe steht — ein offenbarer Druckfehler — ,arf
gressum imitantttr*. Unzweifelhaft hat der unvcrstUinmclte Text ^adgremtm
imitatdur- gelautet Copernicus hat — wie dies aus der irrigen Uebersetzung
von fMvav» durch abeunttum in dem 07. Briefe hervorgeht — auch hier
sicherlich öoou; mit verwechselt. Nun war er allerdings gezwungen dem
doi^o'joiv eine andere als die gewöhnliche Bedeutung unterzulegen.
Die Warschauer Ausgabe hat die Worte ,ad gressum" unverändert beibe-
Digitized by Google
»KOWAAKTOV KniXTOAAl. 1 1 1
Apportat 3ot o pobo;, Aooforpats- apfo; jap <"v «Wkrapoc st
toö xuoeosovro;, Sabuov paTr,v ätiddsta. ^ways df^o tt,; dp7ta;f
«o p&ri3T£ ' ia tt,; <f>03eu>; 7<ip ou>pa xaTT^ova;, TT,XtxaÜTr,v pu>ur,v
xal supu>3tiav too 3copaTo; dxo3fiY,Tov raptuiv, s^tSTTjU^ rov«uv asxsTv
fit) ßooAdpsvo;.
ee'. AI P. tettiiun iioiwiium.
O kopootov EÜoaiptov avr,p xal tt(; tu/*,? 'iUoc, tu; aoixev. At
auiceAot Tat; [joTposiv a/bovTat* at dypdöe; ßpftoust xat t«uv tooy«»v-
twv ©pe^ovrar at tAalai t^ 7T, TCpoovsvtoxast xat t<o irXr^at to«j;
svrixapivou; xÄäoou; jhaCovrai • ot a*iu<ov»; xaTaxojxoi • r, «Xu»; Tai;
veÄoat; i<pa}itJLAo; auAagtv. ÄAXa xat to 7uvatov »isTa Ttiv oaXcw
s«Kppatv£t tov avSpa. Tosourot 701p ;ratos; auTui, <o3T2 xat Aavaov nat
Atfucrov Tai; sorixvtat; vixav. 'UXo; piv 70p t3Tiv uitojid'to;. aUo;
tt,; 7aXou/5ta; STrauroTo • srspot Ss spirouat, ut)-«u tt,; opfor,; ßaoi'ssa»;
a"ap;dj»£voi • ivtot rcapaTpauXtCoosi xat too; ooovTa; ajASt'6oo3iv aXXoi
tt,; axjiT,; s~t6ai'vo'>3t xat to ßo-j-atö*; »tvat xsxÄrjpwvTat * 30^1770;
8txT,v auXtuv t, tt,; T,Xtxta; aoTot; TaEt; 3t>vTSTaxTat. üo 82 Raprjvst;
to GuYOTptov }xt, iraps77oav töj kopoöttm, xat tt,v aY/tsTStav sxdxt's;
w3itep a3>o3tot>}isvo; tt,v o^ivstav. Dipoi ß<6ooxoA7jjiai b ÖstXaio;,
xal xotxpov esyov to 'f povT,jxa. Tot; avöpiorot; avovr,Tov t, str/eveta •
rXooToo 7«xp rcapd nastv oußsv evoo£oTspov.
6t'. ET. XPVVHv HftAliTIttNl.
üux &ti tt; Aiooott,; ipa;' to; ipumxa; ÜpoaAMoa; air^sCssa; '
halten und sieht irriger Weise die Verstümmelung in dem Worte imitantur,
welches sie in iuvitantur umgewandelt hat.
92 Das Wort jiotaai; findet sich in den Wörterbüchern des 15. Jahr-
hunderts nicht vor. Sonach war Copernicus gcnOthigt sich selbst eine Ab-
leitang fiir die üebersetcung au bilden. Ob er nun jtofcat; mit oirov; irgend-
wie in Verbindung gebracht hat, oder wodurch er sonst auf seine Ueber-
»etaung btpedem mrtki sunt greuum gekommen ist, dUrfte sich wohl schwer
bestimmen lassen. '
W Die Worte nforaminum instar etc." dürften ohne Vergleichung mit dem
Griechischen Texte wohl kaum verstandlich sein. Ciniedoncius : „arundinum
#
J^gmzed by Google
112
I. SCHRIFTEN VON COPERNICI S.
-
aemulationem circa ipsam curaa, Lyaiatrato communicantem videns.
Amoribua nihil contentioaiua est. Quomodo deuium anias. ai
dolores buiuaccmodi tain pacifice toleres?
(>4. Moralis. Sostratus''4 Mclauippidue.
Pticroruin praeccptorea et inatitutionum magiatri. quam aint
pueri correetionuin atque etiaiin admonitionnm susecptivi, ininia
immodestiam corum refreuamua. Pueroa eniin verbia potius.
quam verberibua terreuiua. Ego autem iinpudeutiam tuaui miror.
Neque enim magiatratuum »upplicia metuia, neque aermones ad-
monitorios advertia. Pucria inaipicntiorem in aenectute mentem
liabea. Ito. ai via. ad barathruin '•'■'\ Quem enim uec verba nee
verbera eorrigere posaunt, huiua in exhortando malitiam ferre
nimia eat laboriosuni, ac molestiua quam atabuli timiun expurgare.
vel cotyla totum pelagua Atlauticum exhaurire.
(».*>. lturalia. Bubalion Ciaaybioui.
Gorgii puer iniuria noa aflieit. tranagreditur enim equitana,
et aub speeie venatiouis astutiam palliar'- pessimus. Neque enim
apud noa lepus est, neque caprea versatur. neque bubalidea, uon ♦
cervi, non quid aliud venatioiii idoueum. Carcerea enim et laquei
leporcs abiguut, per quos etiam capiuntur. Capreolos autem et
bubalides vicini rapiunt leones. Sed quid denique mille tibi
feraruin venera connumerem , quibua noa etiam privamur. Noa
enim ignavia"'7, aagaeitas autem feraa eorripit. Quam igitur.
i»4 Au andern Stellen sind die Eigcunaweu, wo sie bei Copernicus ver-
stümmelt erscheinen , unbedenklich umgeändert. Hier dagegen ist e« nicht
geschehen, weil kaum anzunehmen ist, dasB Sncraies in Srntrabt* vom Ver- "
fiisser oder Setzer verstümmelt sei.
95 Die Original- Ausgabe liest barbarum anstatt baraikrum. Es erscheint
nm so weniger bedenklich hurbarutn als Druckfehler anzusehen, da das Wort
barathrum dem Copernicus nicht unbekannt war; er hat es im 73. Briefe
selbst gebraucht. '
9ti palliai ist zwar dem klassischen Latein unbekannt; allein es liegt
kein hinreichender (4 rund vor dasselbe zu verändern , wie die Warschauer
Herauageber gethan. welche parat an die Stelle von pulltat gesetzt haben
Digitized by Google
mm \ AKTor kmistoa ai. i 1 3
ou 70p ^XotutoT; Ii: aoTT, IficptXoytopoosav t«ü \u3i3Tparq> Öctufisvo;.
<&iXovstxoTEpov 'Epu>Ta>v oooiv. Kai k«o; spa; T^Xi/aurr,; a^r^ovo;
<piXo30<pa>; ävc/6p.2vo; ;
ES. HB. vqkPATHv MEAANinniAH.
fujivayral tiiv rat&OTpt'oai airapatnjToi; 7rat3t' • rr^ 3u><ppo3üvr(;
ds StoaaxaXoi. 'EzsiSr) y*P 'fpovipe»«? ett xat vojiojv ot raToi; statv
aveiriöexTot, 'rstXal; )raXtvä»jjL2v to tootu>v dxoXasrov • too; 701p iratoa;
X0701; paXXov >j fiairriEiv ixTapaTTousv. 'E^co 54 ttjv or4v avatostav
Tyaaai. Oo yap xoXdset; otxa3T7,pfo>v 301 rpoßspal, oots X07G; sur,-
77,71x0; £3Tiv afoMtjio;. Tu>v 7ra(oa>v a<ppovs3repav Iv Y^pa ttjV oidvotav
iytiz. "Ifti toivov, sf ßouXoto, rcpo; ßdpaöpov. *0v 7ap X070; xal
{laartYs; 3<o<ppov°Iv ou otodbxousi, tootov rstöstv xaxtav avs/saOai Xtav
£p7o>Sa;, xal toO xaflat'pstv tt^v Au7eiou xorpov sstI 3or/spS3Tspov, r,
xotuXtq to 'ATXavrtxov azav sxpo'ff^ai iriXaYo;.
U . ArP. BOVBAAlüN KI^VBIßM.
0 ropYt'o'j zat; Tjjia; dotxst. ZuvoptxsoeTai Yap trzaCou-evo; 0
r<xji{itapo;, xat zpos/rju-aTt Drjpa; lupizi—st T7jv ravoopYtav o xdxt37o;.
Oots 70p Aayra; ^oiTa rap' 7(jilv, out* oopxa; ivoTjjxoi, oots fboöaXt'öe;,
oox eXa^ot, oox aXXo ti twv :rpo; fjrjpav £7:177, ost'mv ovTtuv. At piv
700 2tpxTal xat 7rdyat tou; XaYtuou; aTcsXaovoost, 01 c«v xal aXt'r/ovTar
oopxdoa; 03 r( xat ßoi>6aXtoa; ot 7zi'tovs; Xsovts;. Kai Tt OTjTa 301 Ta p.upt'a
t»v ÖTjpi'iov dirapifJfiTjsaiiu Y'Svt^, 01; xat ijixst; 3uXXip.<üT7opsv ; dvopt'a
7ap r^a;, aOr(pta os too; O^pa; xoXd£sTai. 'E-eto-q ouv ay/io^zl* 301
y7 Die Altlina liest dwopti; Copernicus hat jedoch die Lesart der spätem
Ausgaben d??>&p(« seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt und durch iytmriu
wiedergegeben. Das diesem Worte entgegengesetzte d\frtc,i* hat er dann durch
mtf/acitas übersetzt. Welchen Sinn er der ganzen Stelle untergelegt, umss
freilich dahin gestellt bleiben.
Auch im Griechischen ist die Stelle übrigens nicht recht klar ausgedrückt.
Die Worte dvrvopt« und dH^oti sind jedenfalls nur durch Umschreibung wieder-
zugeben. Cimedoncius übersetzt: »</nod mim nullt fmmines hie sunt, nobis;
H*ad nmllae fertu, feria mal» e*t". Die Genfer IVbersetzung inti'rpretirt ..uns
eniut tfuotl Htm *>tmn* |viri|, betttac rem, yuotl mm ferne .sunt, jiuniuntur.
IL 'S
Digitized by Google
114
I. SCHRIFTEN' VON COPERNICCS.
Cissibie. afmritas tibi sit ad iniuriantenu adtnoneto nodalem *fc et
qnibuscunque potes verbis corrige. Seire euim tc volu, canibus
ipsum laceratuni iri. si in njrris nieis de cetero versabitur. Iam
enim lyeisea cum eatulis agellum inenin custodit, huinanani desi-
dcrans adipcin compreliendere.
Pnlchritndinein. non castitatem. amplectuntur amatores. Nou
enim eontinerc docent Cupidincs, scd pulchritudine corporis im-
modestum oeulum incseant Si igitur propter mores Khodocleaiu
auias. voluptatibus tuis Amores non dominnutur ; modestns eiüm
eoj^itatioues iaculum Veneris non attingit.
Iuramcnta tanqnaui olera devoras et abeuntium 100 strepitus
expcditus tibi videtur esse, et aeeusatoribus eontradieis. o pessiuie :
lingua quidem iuravit, mens autem non iuravit. Videsne, quod
incastigata lingua inaiorein supplieii poenain exspectat In quibus
sermonibus peeeavimus. operibus poenam sustinebimus. Linguam
vero modcstam habeto: in rare etiam ad veritateiu eavens. an
forte levis tibi res iusiuranduni videtur. iinnio quocunquc p<»udcre
iiuportabilius est. Hinc efiani Tantalus puuitus est. Nanique de
uuniinibus immodestam liabebat linguam.
Apprehendi tandeiu pessimani viilpeculam et variis eani nexibus
imxiaiii eustodi«». et dignum puto. t'orianne, ut «nnm-s rustiei in
publicum voeentur. et de hoste palam triuinpliem. Et publice
poenain lunt pro multiplieibus iniuriis unam passura punitioneni.
!•»» Durch «*in weitgehendes Missverstündnis», dessen Quellen wohl kaum
7.11 «»rtiiitt t*l ii sein dürften, hat ('«»pernirus die Worte sisrjoü t& <rjfi^£t,ov durch
u,lmn,,eto ..«Irr vielleicht tuliunvrtn .' sodahm" übersetzt - Die Warschauer
Ausgabt» hat diese Worte in tul umttum verändert!
Mt» Die Original-Ausgabe liest nicht mrscant. soudern imtstant, unzweifel-
haft ein Druckfehler. Abgesehen davon, das» uicht erhellt, wa» nuentattt
Ob. Amatoria. I'itho Hippolyto.
67. Moralis. Eratosthenes Aeseliini.
f>8. Kuralis. Se u 1 1 i «• Co r ia im o.
BF,<M>V AAKTOT RIIISTUAAI.
115
rpo; tov aoixotma, Ki33o€is, sisy^'ou to 3u«/sipov, xat auxppovssTspov
tootiov oi aa 3S oioasxsTawav Xo^ot. "höt v«j> auTov xu3t 3rapa;o}Uvov,
si sv toT; sjxot; ai^poi; to aoittov evöy4u.y3sisv • y>y4 xat t( Oy.sia
xtirov 3uv toi; tsxvoi; rspt/f poopsl jxou to yeoiov av0pu>7rtvy4; op*,'(u3a
^»jisat,; s^a^asOat.
KT. IIK1H&2 llinUATTU.
Ko-psrstav, oox rOo; 3£u>vov, ot zoOoovts; {xaAXov asza^ovTar oo
•;ip 3o>'ipov»Iv ot yKptuTa; s-aYYSAAovTat, »Ma xaXÄsi 3<i>u.oto; orp MaAuov
äxoAasrov osAsa'oostv. F.t toi'vov öta too; Tporou; tt(; l'oooxAst'a;
spa;, Ttov 3«iv y4oovu»v oo [ia3U.suo.03iv vKpu>Ts;' 'f UosorjouvTo; y*P
>.oyi3»iou £säo; a^poot'atov ooy azrsTa».
ICH. KPATU28KNH2 AI2XINH.
' KaOtsi; too; opxoo; «j; Aayava , xat xto~o; ooovtwv stvat 30».
ooxst to -paTTojisvov xat toi; SYxaAoosiv avTt'fOsYYfl » ~a}i-ov74ps,
„Ii YAW33' ou.oiu.oy , y 02 »pv avtujioTo;",
oox siooj; ayaÄmorov Y^wTrav jxst^ova too -Ay4jxjAsAy4u.aTo; stairpaTTo-
uivy4v T74v xoÄastv, a Y*p aoyoi; ajxapTavojxsv av, epYOi; Ty(v Tijitopt'av
os>£;ou£v. Ty4v y''<*>~*v soi'fpova xsxTy430 , ou-vostv xat -po;
aÄyjüitav soÄaCoopsvo; ' a£aos; Tt y*P /P^j** * Spxo; stvai ooxst, xat
ravro; ayfcoo; £3Tt ou3?opo>Tspov. 'KvtsoÖsv xat TavraÄo; sxoXaüsTo*
-spt Ta Osta 701p er/s tt4v yaättoiv axo/.aarov.
►
gr/. Al l». li:VTAIl>\ kOPIANNii.
Fi/.ov o'yi -ots ttv xaxt3TT4v aX<o^*xa • xat Aadov roixt'Xoi; os3uot;
•spfjpoupw tt4v -auat'apov, xat a£<o srt T74v Asoj'fopov, kopi'avvs. xat
ro j; aYpot'xou; suYxa/.ssajtsvo; a~avTa;, T74v -o/ijuov Opiau.lso3<u • xat
07,uo3ta otxa; rapicSTat, avTt zoAAoiv aotxy4u.aT«>v ut'av ö'fi;oo3a xoÄaatv.
bedeuten »oll und woher e» abxulciten »ei, geben «He Lexika de» 15. J.ihr-
buuderfe die richtig Bedeutung von an.
100 Durch dieoelbe Verwechselung von öoou; und oW;. wie wi' bpreit« zum
Briefe »ngeuierkt ist, hat Mich O »pernio um verleitet! lasHcti öoOvtwv durch
*L*Ht4tum wieilerzugeben ; er hat »ich von töoc ein /«dt wort mit der lt»ideu-
tunjc -Kebetr gebildet
Digitized by Google
116
I. SCHRIFTEN VON COPERNIOt'8.
69. Ainatoria. Calliope Laidi.
Crobylo et eicada Gormas ornatur lauugine nondum obum-
bratus ; et pulchritudine antecellit et dementiae 101 illecebraa venu-
state sua nobis proponit. Ego autem senectutcm et morbara et
tristitiam imprimnm tabulis, et ante iauuas pertidi ipsius ponani;
haec enim habebit aliquando puehritudini 102 adversantia.
70. Moralis. Plato Axiocho.
Frenis atque flagellis equos dirigimus, et navigamus aliquando
vclis navem pandentes, et aliquando ancoris refrenantes sustinemus.
Ita gubernandam esse linguain, Axioche, modo quidem verbis
armandam, modo autem silentio sopicndam.
71. Ruralis. Khodon Cyparisso.
Lucanos iternm adesse aiunt. Falccm abiiciens lanceam et
mucronem fabricabo, et martialem exereebo artem ; non enim sinit
nos quiesccrc dacmon. Aestas mihi hieme rigentior est. Quid enim
est bello horridius? Flebam imminentc verc. Adeo pullulat ager
floribus, adeo redolet myrtis agellus, tarn omate frondescit pla-
tanus, et virent ubiquc scgetcs; omnia mihi annonam festinant.
Scd iniuria nos hostcs afliciunt: magis enim apud eos gladius
quam aratrum desideratur.
72. Amatoria. Sosipater Tclesillae.
Nisi venereis voluptatibus satietatem natura immiscuisset.
subditus fuisset masculus feminin«» scxui. Telesilla. Ne igitur
glorieris meretricnla , Veneris mihi fax refriguit ; non enim im—
mortales eupidinis iacula dolores inferuut.
101 Neben der Lesarl der Aldion <Wa; sind au dieser Stelle noch 2 Va-
rianten dm*; und veivt»;. Copernicus ist der Aldina gefolgt und hat die
Stelle richtig interprctirt. Schon Boissonadc, indem er die Uebersetzung von
Ciinetloncius ^encam ilolorif tadelt, sagt, es kUnnc den Worten dea Theophy-
lactus öi).ca(> ctvota; rpo5Tl«T4ojv koin anderer Sinn untergelegt werden »Is
.xxrum stnliiliUUia iimtenditr i. « „excaiii , i/uu nos stolula* iltriftiutS
Digitized by Google
«KtKDVAAKTnV KNIETUAAI.
117
Vi'. KT. KAAAI01III AAIA1.
Kp<u6ö>.q> xat rarnyt b Pop-fta; »(ivovsTai, ur^tn tot; tou/.ot;
xaTa;y.ta3a; to -pb-jairov, xat ßpcvftueTai — «j> xaUst, xat öeAsap ävot'a;
TtoosTtOr^tv ijjaiv TTjV c'jTtpeTtcictv. 'Kyto o£ Y^poi- xat vbaov xat >.ürr,v
:ttva;»v £yyopa;oua' , xat :rpb tcov Oupwv avafof)30|Aat tou aYviojxovo;.
Ta-ka -,'ap e£ei rco-i arcps^ta; rat avrt'r.ctXa.
o . HO. IlAATßN AZIOXQ.
Hvtat; xat jxaiTiY'. tou; urrcoo; t&uvojxev, xat vauTtMb|X£f)a tttj jxsv
toi; ioTt'oi; rr(v vaov exiteraoavts; , «t, 5e rat; aYxupai; yaJ.tvabavTs;
xaftopjxt'Cojxsv. ( hjTto x»j6epv^T8ov ttjv y Awrrav , Afci'oye , ^ jxev toi;
Ä0701; oTrAt'CovTe;, ttj 5e ouuTcjj xaTeovaCovTe;.
oa AFP. POAÜN KVIlAPIvvß.
1
Tou; Veuxavou; ertevat *a).tv cpaor xat, to öpenavov aroppt^a;,
>.ÖY/T<V xat 3apn>TTjpa yaXxeuoo[xat, xat tt,v svuaAiov ts/vt^v aaxTjaatjx'..
IKjx £a *,ap T^pstAitv b Öatjxwv Tjua;. 'Kjxoi tou ysijxmvo; to Uspo;
iart xp'jfuoiarepov • ti ^ap tou zo/sjxou ^ivoix av 'fpucuoeoTepov ; *Hpo;
»f avevTo; , soäxpuaa. ü; xou-a toi; avOeaiv b a^pb; ! <u; sotuoe; ev
rat; uupptvai; to yY'">v ' «»; xoojxfa xou.ü>3a f, r/.aTavo; ! yXoä'st to
/.t/.ov! äravTa jxoi rpb; eusTTjpt'av £-£i7£Tat. W't! aoixoüotv r(fxa; oi
ro/iu-to'. • apoTpoo yap aoTot; t, jxdyatpa Trotetvorepa.
o6\ KT. lüllATPOi: TKAK1IAAH.
Kt jiTj Tat; a^ppoötat'oi; 7)öovai; tov aTEpitT; xbpov r4 'fust; ivejit^ev,
too'jÄaYWYetTo to appev t«» Yovatxetto 'föh\>, TeXeoiXXa. Mr, toi'vuv
uiya 'fpbvsi, ropvtotov. 0 tt(; A'fpootTr,; jxot rupsb; a-flÖaXcoTai ' 00
-äp a()avarou; T<i; a/.Y^obva; Ta t<ov 'Kpomov ßsXr( napiyeTai.
lui» Hier hat Copemicus mit Recht die Lesart der Aldina dr.ptr.ti<x<, ver-
lassen, da der enttfctfentfesetjcte Betriff ejirptreia; erwartet wird, tj und 1
werden bekanntlich in den Manuskripten sehr ähnlieh geschrieben und des-
halb auch in den Ausgaben des Theophylactus nicht selten verwechselt.
Digitized by Google
US
I. MllKIFTEN VON COl»KKXICl!S.
73. Moralis. Proclus Arehimedi.
Kidcndum aiunt polypodum moreni. Devorant cnim capillamen-
tn sua, et taiiquam opportuna obsonia nicnihra corum ,0:t infelieia.
Devorant igitur miseri partium suarum commoditatem et epulari
carnihus suis vidcntur. Anne. Xanthippe, omnibus polypus esse
videris? equidem id puto manifcstissimum. Ininria enini atlficis
nimis inhnmaniter patreni tuum , ncque naturam rcveritus, neque
ultionem ut barathrnm cavcns. Sed liquiden» poenitcas. oblivioiteni
peceatornm malornm habebis intcreessorem. Si vcro avaram
erinnym '", irrcvocabili furnrc sortitus es. aequa lance mimen tibi
compensabit. et pucros habebis patcmae malitiae vcras imagincs
ae simulacra. Ita enini vipcrae partus raatcrnac erndelitati
succcdunt, pracgnantcm ae cnutricntcm uterum dilaniantcs.
71. Ruralis. Elaphon Dorconi.
Fertilis ad incrementa pecudum timus est: ideoqne da mihi
peeudum tuarum (imum. et rceipies ipse mereedem fertiütatis sorba
et olera. et amieitiam tnam clarioribus remuncrabo gratiis.
75. Amatoria. Aristoxenus Polyxenae.
Amatoriis voluptatibus nihil infirmius. Pcrhda sunt labiorum
tuorum oscula; incomplantatum m enini desiderium velocius mar-
ecscit. Ego deineeps eontinentiam , quae apud muhos insnavis
est, aeeeptabo ; firmior cnim perhibetur. Et donationibus nuptias
emam ; hdem enim meretricariam emere difticillimum est.
103 DasB Copernicus .^nranr auf capilluincntu bezogen habe , ist kaum
glaublich Es ist vielmehr nur anzunehmen , dass eorum durch einen lapsua
calami in den Text gekommen sei. — In der nächstfolgenden Zeile Ubersetzt
Copernicus richtig xfi>v ivj-6n pLopimv durch ..partium suanntr
104 Copernicus übersetzt im engen Anschlug an die Griechischen Worte
tt)v ^iXö/pvaov F.pwjv ..avaram erimnim", wobei allerdings das verstümmelte
Digitized by Google
HKlMN AAMl IV Klim ( »A VI. 1 1 «i
i
oy'. HB. IIPOKAOl AI'XIMHAKI.
To'j; no/.'irooa; 'f astv aOopta; Tu'f/avovra; rou; iao-tov /atsaOtitv
rr/.oxajxoo:, o«}»ov *oa-£p aXr/Ju>; £"|j.7:apa3X£oov ra sauitov oyary/sora-ot
jasät, . 'Ksriumat youv ot TaXavs; töjv EayTtov {xoptcuv Ta xai'pta, xat
oatTojiovg; tojv tot'tuv 3apxu>v avaSstxvuvTai. Apa y£ » HavOi~£ , oy
troXusotj; tt,v -'vcojjtrjV eivat rot; oXot; öoxst; ; iytu jxsv oifxai touto
3a^£3raTov • aötXit; yap ^'*v> aicavÖp«>-oTaTov, tov sov Trais pa , jxt]tz
tt,v tptiaiv aiooajAcvo;, jxtJts ttjV St'xijv tu; ßapaOpov soXa6ou}i£vo;. 'Aäa
£t uiv jisTaYVfitr^, ajxvTjfiova töjv Ttaptp/^xoTwv xaxtuv £&£t; tt,v lipo—
voiav si os tt,v 'fiXoypuaov 'F.pivvov ojieTaxi'v^Tov iraOo; xgxXrJptosa'.,
tt,v bopporov -XasTiYYa to OsTov 301 TaXavT£U£Tai , xat -aloa; £5ei;
naTpixr,; xaxta; £txova; aXr/Jsi; xat tvoaXaaia. Outio yap k*'1
rr4; sytovr,; X'jrjjiara tiT(Tpixr;v avostoTijTa ötaoe/STai , tt(v x'jo'f opov
xat TtOr^v Y*3Tspa StappTjyvuovTa.
00. Al'l\ RAA<M>N AUPKUM.
I'ovijio; Ttpo; S'ixapKtav 0 t«ov Op£tAu.anov ov')o; xaOg3Tr4xgv. O'jxoöv
o»oVj »10t t«mv 3«iv Op£jA|iar«nv rr,v xoitpov , xat Ärj-J-r, xayro; atiHo'j;
tierTjita; a/päoa; xat Xäyava, xat to sov ^iXÖtijxov X«ji7tpo:£pat;
«tutyopat yaptsiv.
o£ . KT. APiriOHKNov II0AVZ1.NH.
K?atprjMDv tjoovwv o'ioev ao(Jsv£3T£pov • aTttsta T<i tojv 3«iv yti/icuv
•f'ÄTjuaTa. A'fÜT£uro; 70p TrofJo; Oarrov uapatWat. K.yoi tt(v sorfpo-
3?ivr,v XoiTTov, avrjoovov o«j3av irapa toi; ttoXXoi; , jiaXXov rcpojöegopa'.
to yap 3TaOgpov STtayyiXXsTat • xat zpotxiuiv tov yauov ovrpojvr..-
-p«'a3'Ja» yap ~t3~iv £Tatptxrtv xaXsrtuTaTov .
~r rinnt im* in der richtigen .Schreihart herzustellen war Allein die Warschauer
Herausgeber sind viel weiter gegangen und haben die Worte deb Coperoieus
in tiruritiar crimen" verändert.
105 inmmp/aiifofmit hat CopertrirUB dein griechischen a'frrrjro; nachgebil-
det Cimedoncius umschreibt ..»mar, ym radin-t mm emt:
Digitized by Google
120
I. SCHRIFTEN VON COPERNICU8.
76. Moralis. Diogenes Sotioni.
Modica haec gloriuncula, somnium esse sapientihus videtur,
et fabulosis fictionihus monstruosius et vilius, inconstans, levipen-
dens, ludum sonans et vento levius. Haec quidem ahsentia
contristat, advenicns autem magis contristavit. Cito enim amatorcs
suos decepit m. Non te circumvcniat fortunac tumor; deludit
enim homines, sicut vult. Vana sunt enim vanurum hominum nc-
gotia.
77. Ruralis. Bucolion Myronidae.
Nepos tuus male fecit, Myronides ! rnbea lacerna "'7 armenta
terruit, et optimam praecipitavit iuvencam. f'oaetanei autem eius
ralamitatem hanc ludibrio habchant. Puero duabus pedicis
ulterius non indulgeto; iuvenes, etiamsi corripiantur, immodesti
sunt; et, si indulseris, immodestissimi ,Htf.
~H. Amatoria. Pericles Calliopae.
Virginalibus voluptatibus operam dare valde ac nimis difficile
est. Ego autem animo segnis"" quid faciam' inexorabliis enim
Cupido iaculum impulit. Ipsa mihi et Cupidini causam iudices.
et da mihi decretum hnmanitatis : invident enim Amores. amare
quidem suggerentes. comprehendere autem denegantes.
I»6 Den Satz xvi rtr>h fivcoöcn fUTtopoftt, welcher in keinem Manu-
skripte fehlt, hat G'opcrnicus nicht übersetzt.
|o7 Die Warschauer Ausgabe hat ohne Grund das richtige Jucermr ^A*i<
in Juneeola" verändert.
IU*> Copernicus übersetzt yomxotv durch „pedicitr, welches Wort die War-
schauer Herausgeber willkürlich in .,r/io,nici*- verändern. Pedica hat im klassi-
schen Latein zwar nur die Bedeutung von ..fWf, ,.ScMing<r, sowohl in wört-
lichem , als in figürlichem Sinne , im spätem Latein jedoch kommt es. wie
Ducange angiebt, auch als .jnodm agri" ipieee de terre) vor. Dagegen führt
Ducange keine Stelle an , woriu „pedica- ein Getreidcmaass bezeichne. Es
muss „pedictf jedoch diese Bedeutung im mittelalterlichen Latein gehabt haben,
weil Chrestonius. dessen Lexikon Copernicus, wie oben erwähnt ist, besessen
hat, yotve$ übersetzt mit ..umodium und den Zusatz beifügt „pedicae genm."
Digitized by Google
«EUOVAAKTUr KfllXTOAAl 121
o;'. HB. AIOF'ENHS iöTIQM.
To jMxpov touto oo$aptov oVap evorcvtov etvat tot; to «ppovoöstv
etvat oox£t, xat t«uv 7:e:r).a3uiv»üv itufttov TepaTtooeTrspov dort xat '^ao-
ÄOTtpov, arrarov, xotKporotov, itat'yvtov tj)((dv xat rvsujiarwv ^avraauo-
oerrepov. Tooto xat \irt rapöv dvia, xat irposYevofxevov rXeov eXoiripe'
]uz ou ro>.y yap tou; epaara; ^Yvtojtovr^e, xat irptv feve?4ai rcpo; to
uf, stvat {«reopaju. MrJ ae xara«XT(rreTto ta tt,; ~ü'/rtz <pu3r]p,aTa •
otairatCei fap too; avöpiorcou; worep xat ßooXetai • tiotuXa ^ap etoiu/^ov
ra töjv ävöptuntuv TeToyYjxe TTpafp-aTa.
oC- ATP. BOVKOAIQN MTPßNlAH
0 so; eyyovo«; 07tepu.a;ä. Mypwvi'ßr,. Tjpüf»pq» päxi». ra ßouxöXta
oteTapafce , xat ttjv oapä>.Y(v ttjv rcofJetvTjV xaTexpy)|Avt3£v * ot oe rtki-
xifurat rr(v 3'jp.tpopav £7rtTrotT,vTo 7rat*jfviov. \\rt 7tape)roü oootv ^otvt'xotv
ti» ;raiOt rcepatTe'ptD • ot y*P veot xat ^pt^tuvre; axoJ.ayrot, xat tpu-
tpÄvTe; etVtv axpanoTepot.
or/. KT. riKPIK KAA AIOIIH.
riap^vixiöv r4oov«bv e;:iTE'jSaa*Jai ayav eort o-jtjyspe; xatt ).tav
i';tii oe paffujAo; tt,v 'J/'j/t)v. Kai ti opaoatjxt av ; astiuSaTo; ^ap b
vEpw; eKi-Eji^«uv to j&Xo;. A«jtt) p.ot Stxa'e xat Tip * Kpiott, xai ot'ooo
uo» '^ijfov rpiXavfJpioÄt'a; • [iaoxatvouat *,ap ot "KptuTs;, to piv rcoöeiv
xapeyopevot, to oe T0/41V a^atpoujxevoi.
109 Der Unterschied, den Theophylactus in die Wort*? r^dot und rpy^äw
hineinlegt, ist von Copernicus nicht verstanden (ebensowenig von ( imedon-
ciu» pueri et quam turgent a ribv, Mint immmlcnti ; et t/ntim luxuriuntur, tulhw
»ntnutdettiore*. )
Für Copernicus giebt die entschuldigende Erklärung die Dürftigkeit des
von ihm gebrauchten Lexikon. Chrestonius fuhrt bei ipjfäm nur die Bedeutung
-Amlicior" an. — Wie Copernicus übrigens zu der von ihm gewählten lieber
»etxuog gekommen ist, kann nicht bestimmt werden.
110 Copernicus bat das x«l vor t» h$fan\t\ weggelassen und die letzteren
Worte in unmittelbare Verbindung mit dem vorhergehenden Satze gebracht.
Es scheint dies aber von Copernicus unabsichtlich geschehen zu sein , wenig-
stens 6nden wir in keinem Manuskripte das %i\ weggelassen, und alle Aus-
gaben trennen durch Interpunktion die beiden Sätze.
122
I. SCHRIFTEN' VON COPKKXK TS.
79. Moralis. Isoeratcs Dionysio.
Apparitorcs et seeptrigeri , et praecones, et altissimorum
thronorum exstruetiones philosophiae sunt tenebrac; et haec magna
virtntum separatio produxitm. Numnc commutasti fortuna na-
tununf habes utique Baccum pclliceum; mortalcm enim habes ah
exordio consistcntiani. Quid enim haee parva gloriuncula usque
adeo lutco utri adhaesit i Magna dementia repletus es. o infelix,
et naturalem perdidisti cognitionem ! Ita sublimes tbrtunae mohili-
tates desercre te coc'gcrunt veterem speculationem. et per modestam
insaniam aberrare. Olim tibi eximia humilitas fuit, nunc autem
vilis et terrenus fortunae mons altissimus. Ita falsa felieitate
ahstine et fugientem fortunam fuge. Pcrfidam enim praeveniens
poenitentiam non lues repentc irruentem.
80. Ruralis. Cromylon Ampcloni.
Non est aliqnid miserins rustieis. Tyrranide affieimur etiam
ventornm miseri. Pcrdit nos auster. spieas mihi inanes feeit, vites
devastavit. et acinos corrupit: et in ius voeare adversarium ipsum
non possnm. Ideoque falccni et smtlam destituam. seutum, ga-
leam et ensem aeeepturus. et miles ero. et artem permutans sortem
fraudabo.
Sl. Amatoria. Leander Calieomo.
Si quid hominibus auro earins est. ostende. quomodo maiori-
bus donis fruitio eomparetur; sin autem m. redde quant" «»eins
mihi gratias. Non enim Danaes pulchritndincm hal>es neqnc tu"1
1 1 1 Der Anfang de» Briefes ist dadurch . das» (Jopernicus Wort für
Wort übersetzt hatte . schwerfällig geworden ; der zweite Theil de» ersten
Satzes ist aber kaum verständlich . selbst wenn man den Griechischen Text
mr Hülfe nimmt. Es scheint das Manuskript des Copernicus beim Drucke
eine arge Verstümmelung erfahren zu haben. Denn selbst wenn man anneh-
men wollte, dass Copernicus /»rWwxrf als intransitivum angesehen hätte, bleibt
Amr nicht ku erklären
Uebrigens muss zugegeben werden, daas ohne freiere Uebersetzung der
Sinn der auch im Griechischen verkünstolt klingenden Worte kaum wieder-
zugeben ist. Cimedoncius Übersetzt l*raernr*ore* et pmeroMf* et sedium
Digitized by Google
HK» »«P VA AK in V KlIllTilAAl. 1*23
oh'. HH. I20KPATH1 AlONniÜ.
llpoTroti-o» xat paSoooyot xal xt^uxe; xat Opovu>v y^TjAOTaTcov
£-t?£u;t; -ftXoso'fta; £3Ttv a/Xo;, xat ötatp£Ttx<uTaTo; tcs^oxe ru»v aprrmv
yuip-.ojio;. Oyx yjuit^a; jisra tt(; to/t,; tt,v 9 o3iv • In tov OoXaxov
r/£i; ospjxaTtvov * OvtjTTjV -,ap syst; sx ^pootjxi'oy tt>v 3U3ra3iv • ri orjTa
TO XSVOV TOOTO Xat XOUfOV OO^aptOV dVt T030UT0V tov 7tt]Xivov flbxov
oizfüir^i: MsyaXr,; avot'a; ivs^opT^r,?, <o Surojvs, xat rr,; '^u^sw;
tyjv yvn>3tv a'f^'pr^at ' ootuj Ta juTSiopa tt,; tu/t,; xtvrjfiaTa IxaT^vat
3£ tt^ -aXat Osmpta; r^vayxasav , xat tt(; sovspovo; sxei'vt,; fxavt'a;
anavaywp£tv -ap£3xsua3av. Tlv 30t -aXat jASTapatov to yajj.auTjXov •
vjv o» xat yfJajAaXov xat nsprrsiov o tt,; tu/t,; opo; axpoTaTo;. Ooxouv
TTj? »^oooo; suoatjiovt'a; a<pt3Ta30, xat tt,v 6pa7tSTtv to/t,v opaTTSTsus*
-po'fOavtov yap Trjv ayvtonova, acpvtu tt^v |A£Ta6oX7jV ou oua^op/jae'.;
ffposriVroosav.
AIT. KPVMVAÜN AM II KAUM.
(lux £3Tt ti Y£">pY«ov aOXitoTSpov. Topavvo'jjjgba xat tot; äve{iot;
ot täXave; • aroXX\>3tv o . voto; r,u.ä; • tou; aoTa/'ja; E^tTTjXo'j; jioi
aKftpyaaaTo * tt,v ajnreXov s'XojirjvaTo xai Ta; paya; oie^Oope * xat rpo;
oixaanjptov eXxetv 00/ 010; xi etjxt tov XoirrjoavTa. Ato xat to opeiravov
xat tt,v au-;ir(v arcö»30U.at, asrtoa xat xpavo; xat St\po; apajisvo; , xat
TrpaTiu»TT(; yevrjoojiat, xat, t>jv Teyvijv a{j*tya;, tt,v To/ijv <J0<ft30fiat.
w». KT. AKANAPOS KAAAIKOMS2.
Kt uiv toi Tot; avOpmzot; ypysoü TtjxuoTepov. oioaaxs, xal {ict'oT.
öwpot; a{jiet^o|iat tt(v arcoXaostv ■ si o£ {xt( , otoou jioi ^arrov ra;
aiit**iniant»t adeptin philosnphiam obucuraiit rt wipniuin pollrnt ml *<pnran<l«m
»emnremltmufue rirtutem.
112 im «m/w» gebraucht Copernicus mit Vorliebe für *in auttm winu»
vgl ep. 7).
113 »tfue tu haben diu Warschauer Herausguber mit Unrecht weggelasnen
So wenig es an dieser Stelle erwartet wurde, so i»t doch nicht anzunehmen,
das» es von (.'opernicus aus Versehen hinzugefügt sei- C'opernicus übersetzt
hier, wie an manchen andern Stellen, im engsten Anschluss an den Griechischen
Text, welcher in der Aldina, wie in allen übrigen Ausgaben bis aufBoisso-
nade hinter x«>.Xo; — allerdings storeml — die Worte o-m 06 einschaltet.
*
124 I. STHKIFTEX VON f OPERNKTS.
venustiorem , neqae love cgo ditior snm, qui auro virginitatem
emo '»«.
82. Moralis. Socra tos Ale i hiarii.
Etiam profecto ludi poetioi omni sapientia pleni sunt. Socio»
Ulyssis aures cera obturavisse aiunt n\ quando navibus ad laseivas
Sirenas ferebantnr, Ulyssem vero vinculis alligatnm fuisse. tan-
quani in earcere quodam ineffngibili. Introdueuntur hic arcana
phiiosophiae; Sirenas enini existimo pro inhonesris volnptatihn*
finxisse poe'sim. Et Honierum vehementer admiror eomparantem
rehuR veritatem, qui anditui nostro veritatem, ceu poenlum. neetare
dulcius, commiseuit. tanquam vinum potentissinium aqua eontem-
perando. Ita enim neque figmcntis deeipimur, neque ineomprehen-
sibili inquieitione inebriamur. Quapropter eera quidem imperitiam,
vincnlo autem philosophiam declaravit. Hinc solnm Ulyssein
dulcissimi cantus audirio deleetavit, et aflectum eius vinenla inter-
ceperunt. Vitiorum enim considcratio philosophica virtus est,
voluptarum autem refrenatio virtoriosns. phiiosophiae trophaeus
sü- . Quum igitur, Antimache, Ulyssis errori praesens vita simuletur,
et marinis tnrbationibus miser homo eircumnatet, et nos Sirena-
rum voluptatum resonantiae negotiantur , et ventomm instar
modo hue modo illue instent illeeebrae : Penelopes coniugium
imitahimnr, indissolnbile quoddam ac divinum virtutum vinculum
philosophiam exercentes.
8H. Ruralis. Anthinus Ampelino.
Vindemia iam instat, et uva dnlcis plena est. Custodi igitur
viam publicam peroptime , et Oetensem canera cooperatorem
adhiheto; viatoris enim manus ineontinentes sunt, et ad iniu-
riandum rustieanis sudoribus promptissimae.
114 In der Original-Ausgabe sch Messt der Brief mit emn , welches die
Warachauer Herausgeber als lapsus calaini angesehen und in emam verän-
dert haben.
Wh Die Aldina wie alle Mauuskripte lesen gleichiuässig <fT,«iv o toj
Digitized by Google
eF/NMAAKTOV EH ISTHA AI. 125
-/apiTa;. Oo yap Aavar,; s^ai; ™ xaXXo; oot£ so ssjAVorepov. oots
Ato; iy«> TtXoosttoTapo;, xposcp ™iv fapösvt'av tovooiwvo;.
irf. HB. SfiKPATHS AAK1BIAAH.
"Kai Ta tt4; ^oirJaEto? rcatpia tzolit^ aujnrXsa 3091'a; xaOasnjxs.
Kriptjj too; '0ö\j33sa>; aratpou; 6ta6uaai Ta ci>Ta yrfliv o too MiXijTo;,
ote rai; oXxasi spo; Ta; otxoXasroo; Sstpijva; avr]yovTO, tov os AaspTou
ässpot; aTcstpyaaasOat cd; sv stpxTij oo3<poxTu> Tivt. MoÖoXoystTat xa
tt4; ^tXoao^ta; a7ro£[>T4Ta. Sstpijva; 701p $oxa» ta; aa/r]jjtova; r4oova;
tt(v rotTjOtv avauXarrsabai * xat Oaojxa'to Xtav tov "OjiTjpov suyxpt'vovTa
toi; rpayp.a3'. tt4v aXijOstav xat xoxswva vsxTapo; TrposTjvisrspov Tat;
axoal; Tjtxcov avapiEavTa, otarsp uotnp to <{<£oSo; otvtp tovixu>totcj> Ttvt,
■qj aXTjÖsta , xspaoavra. Ootu» yap outs toi; irXaotxaoiv atTraTtojAfifoa,
oors t^ ows'fi'xTtp Ttov ovTtov xaTaXr4^ei tov voüv jxe6oaxojis6a. A10
XTjpij» piv tt4v a^eipfav, &sap<j> 0* tt,v rptXo30<ptav sÖTiXtossv. 'KvteoGsv
'Oöosssa {aovov twv ojrapxoxvuov jasXiov axouovra TSpaTSosxat xat
toi; 5s3{xoT; tt4v s\p23tv otaxoircssOat. 'II piv yap Tmv xaxuiv aa^rj-
vsta, r4 91X03090; apsTTj ' >) os tujv f4öovü>v ava^(up7j3i;, '^p1^30^1^?
ivaytuvtov Tpouatov. 'Ersi3f4 toi'vov, 'Av-i'p.ays, ty4; 'Oooaaiw; -Xavr(;
0 raptov £10; stxovwpa, xat t^ foaXarqQ Ttov 6opu6o>v 0 östXato;
avf)ptu?ro; ~8ptvrjj(eTai, xal sstpr^vatTov ^pa; 7j8ovtov irspt:roXoo3iv r^rj-
uaTa, xal, TrvsupaTtov otxr(v, kots juv svOsvos, aXXoÜsv os ttots «spt-
xparoo3tv sfcat'sia, tov nr4vsXo7rr4; jxo^oya ptpr43«opsGa, aji»pT4xTov Ttva
t«v apsTwv xat ftetov 3»3jxov, tt,v ^tXoso^tav, asxrjsavxs;.
iry'. AFP. AN6IN02 AMIlEAINß.
'U Tp'jyTjTo; tjö>4 rpoxsWfs, xat o poTpu; 7X20x00; rsrXy'pwTat.
Ilspifpoopst youv tt4v XsuKpopov xaXXt3ra, xat t/jV Kpr^oav xova sovi-
pi&ov x£xtt430. OSt'Too yap /£ips; axoXasrot xal ystopYtxoo; topÄTa;
äJixeiv £TotjiOTaTat.
Mi>Tjro«. wührAid Copernicus Uberoetzt. E» ist deshalb luir anzuiiehuien,
daat Cupernicua die sehr späte BezeichnuiiK des llumer hU \U>.i)9tf(vf4 nicht
kannte. Iliozu ktuumt noch, daati, wie bereite erwähnt, die Aldina die Ki^en-
nanieu Dicht mit Kro*»eii AiifanKsbuchtitabei) schreibt.
] 2«
I. SCHRIFTEN VON COPERNICIS.
SA. Amatoria. Chrysippa Sosipatro.
Amatoriis retibns numne nw captus es, Hostpater, Anthusam
amans^ Prudentis oeuli sign tun est puollam amare pulchram.
Non injremisoe pulchritudine victns; majorem enim laborum frui-
tioncm lutbebis amatoriarum lacriinarum blaiidimentum. Voluptati
enim dementia permixta est, et deleetant contristando Cupidines;
variis enim passionibns Veneris ecstns intextus est.
85. Moralis. Plato Dionysio.
Si tristitia vis teneri ,IT, perambula imninmenta, et pnssioni*
habebis pbarmacum. Et maximas hominum felieitates aspiee
pulveris tandem aequirentes levitatem1^.
Impressum Cracoviae
in domo domini Ioannis Haller
anno salutis nostrac MDIX.
MD Der offenbare Druckfehler der Original -Aasgabe „numine" durfte im
Texte nic ht beibehalten werden. Die Warschauer Ausgabe verändert numine
in das freilich richtigere itmme , welche» aber kaum von einem Setzer in
numine verändert worden wäre.
117 Die L'ebersetxung des Satzes a >.u-t(; tMln-, y.p<»T£iv, wie sie Coperni-
cus gcgchcu . ist weder wortgetreu, noch giebt sie den Sinn wieder, den
Theophylactus ausdrücken wollte. Cimedoneius übersetzt richtig: ...SV
rrtn ris rinvere".
Iis Den Sinn des Schlusssatzes hat Copernicus wohl richtig wiederge-
geben, er hat aber nicht dem Wortlaute des griechischen Textes gemäss
übersetzt. Das« er %ov:«u; von -M su^ti* abhängig gedacht hat. dürfte schon
anstttssig sein . noch weniger zulässig ist , dass reoat?^tn in der Bedeutung
von „ttnulrm" gebraucht ist. Diese lrrtliümer sind jedoch sehr entschuldbar.
Zunächst Mas die irrige Uebersetzung von -lyix-.iw betrifft, so war »lies
Wort in den Wörterbüchern des 15. Jahrhunderts zwar mit der richtigen
Bedeutung .ulUriu»- verzeichnet , auch hatte Copenncus selbst in dem
Digitized by Google
WEO«DYAAKT0T En ISTHA AI. 127
t£. et. xpramiH züiinATPQ.
• Epumxol? otxruot; ouy £aXu>;. Iwatratpe, rr^ 'Avfoouar,; «pmv.
<t>pGvtjA(ov oefJaAtxwv sirt Tsxji^ptov vsavtßo? spav Sü^psrou;. Mr(
rrsvaCs xaAÄei vixoijxsvo; * jist'Covot -;ap t<ov roveov tt(v aTroXa'jaiv £;;•.;.
Kpu>?txov oaxpuov -poTTjvi;* ^oovfl yap ra tf,; otvot'a; xsxipaTrai, xott
Tip7rot>3t A-jrouv-s? ot "Kpiots; * -01x1X01; Y<ip -aGsatv o tt,; A'-spoStTT,;
xsrro; d-;xcyapaxTat.
HH. F1AATÜN AIONV^IQ.
Kt A»j-r,; sOi&si; xparslv, repi-oXsi touc 7*700;, xai ?oo r*0oo;
£;si; to «apuaxov, rat Ta; «x^it:*; rtüv av6pco-«uv soo*'.uovt'?; s-o'i/si
"ipotiripcu xovsm; /»XTr^ASvoo: ~') t/ti>3r4ji*.
4. Briefe r£patT£ouj durch ..ulterius- wiedergegeben. Allein da in densell>en
Wörterbüchern 7.vwi; nur mit „pithiv übersetzt wird, so glaubt*1 Uoperniens
»ich selbstständig helfen zu müssen, und er gab dem rcoatriocu eine fremd-
artige Bedeutung. Dazu kommt noch . das» die Lexika »einer Zeit yjrt^t
gar nicht auffuhren, Coperuicus also 1mm der Interpretation diene* Wortes
gleichfalln auf »ich allein angewiesen war.
Aueh den spätem Interpreten hat die Krklärung von 'i'jtr^i Schwierig-
keiten gemacht. t'imedoueius u. A. fassen es wie Copernieus auf: Cimedoncius
Übersetzt • .. Et nutximan natniuttut fartuntu uUeriun riueretn rulebtn e*.%e nihit\
Nun getwM) aber die neuem Lexikographen dem Worte yjarpi in ül»er-
tragenem Sinue nur «Ii** Bedeutung ..Aufgeblasenluit ..Stolz', während an
dieser Stelle gerade der entgegengesetzte Begriff verlaugt wird Es hatte
deshalb bereit« Casaubonus gelegentlieh ad I'ers. f>.4l bemerkt, daas hier
die Negation hinzugefügt werden müsse , und Boissonade hat . ohue in den
Manuskripten einen Anhalt zu haben, auch wirklich vj vor repitTiouj in den
Text des Theophylaetus aufgenommen.
Digitized by Google
12S
I. SCHRIFTEN VON COPKKKICTS.
2. Der Brief des Lysis an Hipparch.
Vorbemerkung.
Die nachstehend abgedruckte lateinische Uebersetzung des Briefes
von Lysia an Hipparch ist in dem Original-Manuskripte des Werkes
de revolutionibus orbium caelestium aufgefunden und durch die Thorner
Säcular-Ausgabe (p. 35. 36! zuerst veröffentlicht worden.
Copernicus hatte, wie in den Prolegomena der Thorner Säcular-
Ausgabe nachgewiesen ist, sein Werk bei der ersten Redactiou nicht
in sechs, sondern in acht Bücher zu theilen beabsichtigt. Danacli
uuifasste das erste Buch nur die ersten 1 1 Capitcl . hatte aber noch
einen besondern »Schluss. In diesem hebt Copernicus hervor, dass bereits
einige griechische Philosophen die Bewegung der Erde gelehrt hatten.
Er nennt unter ihnen — und dadurch hat dieser, später weggestrichene,
Schluss noch ein besonderes Interesse gewonnen — auch den Aristarchos
von SamoB , dessen Nichterwähnung in dem Widmnngsbriefe an Papst
Paul III bisher mit Recht aufgefallen war. Dass mit den Pythagoräern
— wenn Philolaus oder ein Anderer die jährliche Bewegung der Erde
wirklich gelehrt hahen — diese Lehre untergegangen sei. dürfe uns
nicht Wunder nehmen , da es bei den Pythagoräern Gesetz gewesen
sei, ihre Lehren nur mündlich und nur den Eingeweihten zu überliefern.
Eiuen Beleg dafür gebe der Brief des Lysis an Hipparch.
Digitized by Google
2. DER IIKIKF IMSS LYSIS AX IIIPPARCH.
12'»
Mit der Liebersetzung dieses Briefes sehloss in der ursprünglichen
Redaetion das erste Buch des Werkes de revolutionibus orbium cae-
lestium, indem Copernicus die Trigonometrie dem zweiten Buche überwies.
Die Einleitungsworte , welche Copernicus seiner rebersrtzung des
Briefes von Lysis voraufschickt, lauten .
Etn fateamur Solis Lunaeque rursum in immobil* täte qunque terrae de-
mons&ari posse , in rattert» rero errantibus minus congruit. Credibile est
hisre similibusque cau»is Philolaum mobilitatem terrae sensisse , qutnl etiam
ttotmullt Aristarrhnm Samium ferunt in eadem fuisse sentetitia. mm tlla ra-
tione nurfi : quam allegat reprobatque Aristoteles. Seil cum talia sint : quae
nist am tngento et diligentia diuttima comprehendi non possntt : lutuisse tone
plerumque philosophos et fuisse adtnodum pauctts : qui eo tempore sidereo-
ritm motuum caüuerint rationem , a Viatone mm tacetur. At st Phtlolao
rel euiris Pythagorico intellecta fuerint : rerisimile tarnen est ad jtosteros
mm pro/udüse. Erat enim Pgt/mgttreorum observatio non tradere libris :
nec pandere omtu'bus arcana philosopJüae Sed umicorum duntajrat et propin-
(futurum fidei nmxmittere ac per manus tradere. Cuius rei monmnentum ex-
stat Lysidis ad Hipparchum epistola: quam preriosam apud te /tabuerint
pkilowphiam plaruit hur innerere: alque huiv primo libro per ipsam im-
ponere ßnem. Est ergo exemplum episUdae, quod e Graero vertimus
hoc modo :
Lysis Hipparchu salutem. Post excessum etc.
Das griechische Original den dem Lysis untergeschobenen Briefes
lag dem Copernicus in demselben Buche vor, aus welchem er die Briefe
des Theophylactns Simocatta übersetzt hat. In den bei Aldus Manutius
1499 herausgegebenen »Epistolue diuersitrum philosophorum . oratorum. Rfte-
torum sex et vigiuti» etc. findet sich der Brief des Lysis abgedruckt
T VI und VII. — Ein Exemplar dieser Briefsammlnng befand sieh noch
im Jahre 159S, wie ans einem Visitations-Reeess jenes Jahres hervor-
geht, in der Bibliothek des Frauenburger Domstiftes. (Vgl. Hipler
Analecta Warmiensia S. 61. Wohin diesen Buch spüter gekommen ist,
hat seither noch nicht ermittelt werden können.
u. 9
Digitized by Google
130 I. SCHRIFTEN VON COl'EKXItTS.
Ausser dem Griechischen Texte besass Copernicns anch die latei-
nische Uebersetznng von dein Briefe de« Lysis . welche der Kardinal
Bessarion auf Fol. 2 der Schrift tu rahnnniatnrem Platmm libri II', ver-
öffentlicht hatte. Copernicns hatte dieses Werk mit den beiden andern
gleichzeitig erschienenen Schriften Bessarions i*n>rrenti» librarum Platnnix
de legibus* und »de natura et arte adversm Traprzuntium«) einem Folianten
einfügen lassen, welcher ausserdem des Ioannes lovianus Pontanus opera.
die cpaivojAsva des Aratus und die rfatpa des Proclus umfasste Dieses
Buch, welches mit dem eigenhändigen Namenszuge von Copernicus ge-
ziert ist. befindet sich gegenwärtig auf der Bibliothek zu Upsala (Catal.
Upsal. Y. 1 I. 17), wohin es mit den andern Büchern gekommen ist,
welche Gustav Adolph aus dem Krinlande hatte wegführen lassen.
Fär die l'cbersetzung des Briefes von Lysis hat Oopcrnicus die
ITebersetzung seines Vorgängers in einer weitgehenden Weise benutzt.
Bessariou hatte den griechischen Text nicht wörtlich übersetzt, sondern
zum Theil recht frei wiedergegeben. Dennoch lehnte sich Copernicns
fast ganz an die l Übersetzung des Bessarion an, indem er sogar be-
sondere lateinische Wendungen mitunter beibehielt An andern .Stellen
hat Copernicns nur die Reihenfolge der Worte geändert, oder eine ganz
unwesentliche Vertauschnng gleichbedeutender Worte vorgenoiumeu,
Z. B. t/uasi — tauquam, cum — postyuam, nec — neyue. sie — i/o.
Trotz dieser Abhängigkeit ist die Uebersetzniig des Copernicns als
eine selbstständigc Arbeit zu betrachten, aus welcher ungeachtet mancher
Irrthümer eigenes Verständnis« des Griechischen hervortritt. Kiniges ist
doch in anderer Weise (Ibersetzt als von Bessarion. manches einfacher
und natürlicher wiedergegeben. Auch finden sich mehrere Stellen des
griechischen Textes bei Copernicns iu das Lateinische übertragen, welche
Bessarion ganz ausgelassen hatte.
In den Anmerkungen sollen die wesentlichsten Abweichungen der
Copernicanischen l'cbersetzung von der des Bessarion hervorgehoben,
andererseits wiederum diejenigen Stellen bezeichnet werden, wo die
Ueberciiistimmung am stärksten hervortritt. Dagegen schien es nicht
nothweudig alle Abweichungen vom Griechischen Texte aufzuführen,
durch dessen Gegenüberstellung Jedem ein eigenes Urtheil ermög-
licht ist.
Digitized by Google
t
2. I>KR BRIKP l>KS LYSI8 AN HIPPARCH. 131
Dass der Brief des Lysis in der editio princeps uicht zu lesen ist,
haben nicht etwa die Herausgeber verschuldet. Vielmehr ist die Weg-
lassung desselben durch die von dem Verfasser selbst geänderte Oe-
konomie des Buches erfolgt. Als Copernicus nämlich, seineu ursprüng-
lichen Plan ändernd , dein ersten Buche noch die jetzigen Kapitel
12 — 11 nebst dein Verzeichnisse der Sehnen hinzufügte, kürzte er den
Text au vielen Stellen; Manches strich er ganz fort. In Folge dieser
Umgestaltung ist auch der Brief des Lysis weggefallen.
Der nachfolgende Abdruck der Copernicanischen Ucbersetzung ist
ein diplomatisch treuer Abdruck des Manuskripts mit Beibehaltung der
Interpunktion wie Orthographie ; uur die Abbreviaturen sind aufgelöst.
Der griechische Text ist gleichfalls mit Beibehaltung der Interpunktion
genau nach der Aldina abgedruckt.
Digitized by Google
1H-2
I. SCHRIFTEN Vt>N COPRKNICTS.
LYSIS HIPPARCHO SALUTEM.
Post exoessum Pytbagorae : nuiuquani milii persuasissem fu-
turum ut soeietas discipulorum eins disiungeretur. Postquam autem
praeter spem, taniqiiam uanfragio facto 1 alias alio delati disiecti-
que sumus, piuiii tarnen ext diuinorum illius praeeeptorum me-
ininisse: neque eommunicare philosopbiac bona iis, qui neque2
aninii purifactionem sonmiaverunt. Non enini decet ea porrigere
omnibus : quae tantis laboribus sumus eonseeuti. Qnemadmodum
neque Elcusiniarum dearuni arcaua propbanis boininibus lieet pa-
tefacere: peraeque enim iuiqui ae impii liaberentur :i utrique ista
faeientes. Üperae preeium est autem recenscre: quantum tempo-
ris consumserimus in abstergendis maeulis: quae pectoribus no-
stris inbaerebant : donee quinque labentibus annis, 4 praeeeptorum
illius facti sumus capaces. Qnemadmodum enim pictores5 post
expurgationem u8trinxenintft acrimonia quadum vestimeutorum
tiueturam : 7 ut inabluibilem imbibant colorem et qui postea non
1 CopernieiiB «hersetzt nach dem Vorgange von Bcssarion ganz frei
ohue Anschln*!* an den griechischen Text dr.', vai; ue-fd/a; *r,vrtfo; tv epr.ui»
2 Coperniaus gebraucht neque in der seltenen Bedeutung = ue — quitlem.
Letzteres hatte CopernicuH Ihm Bessarion gefunden und vielleicht eben des-
halb abgeändert, zumal da er im Ucbrigen die freie Uebersctzung Bessarion»
beibehielt, sogar die Uebertnigung von ao'fta; durch philosophiae. Hessarions
Uebersctzung ,.nnmniare pntuerutit hat Copernicus zweckmässig in xmnuia-
rerunt umgewandelt.
3 Copernicus hat wohl ohne zureichenden Grund das von Bessarion hin-
zugefügte hatterentur beibehalten; das einfache sunt würde genügt halten.
Eliensowenig war es gefeiten . «las den folgenden .Satz anfangende *<*>öv
mit Bessarion durch uperue pretium wiederzugeben
4 Hier ist eine wesentliche Abweichung der Copernicanischen Ueber-
setzung von der des Kardinal Bessarion letzterer hat nämlich die Worte
it^tc fcttXMvroiv i-lvr* gar nicht übirtiagcn.
Digitized by Google
133
AYSIAnS IIYHATOPEIOV
KiuaroXTj rpo; "Imsap/ov.
Msra to IluHa-ppav £5 avl)p<mrH)v fsvesllou orjoeroxa ötaaxsöaathj-
seiUai to aüpoiajia t<ov ou.iXtjTwv £; tov eu.guToi» Dofiov sßaAojwtv.
i«! os rap eXTrtoa; msitsp aro vao; u^aXac <popnoo; sv eprjx'p 7teXavet
X'jUst'sa;, aXXo; aXXo« fopeofuvoi Stesicapr^v , osiov xapi pvasDai
rmv TTjVoo Dsitov xal sstivtov :rapaYY*X;xaT<ov |at(os xoiva KOttt^ttai T<i
rapt'a; a^aHa toi; }it,o ovap t«; »^o/a; xexaHapuivoi; • oo -yap Hejxi;
opifsiv toi? drravrwat Ta jiera to30utu>v ayu>vwv ~opi3o*evTa • ouos i(dtp
ijsj&Xot? Tat toeiv eXsustvtaiv Oöouv u.u3TTjpia oirjsialJai xaT tooTT^a
6» aotxot %n\ aitfizz aji^oTapot oi TOtoTa Tvpa;avT5;. xotXov 5s ava-
Xo-'t^esHat oV>v ypovou |tixo; oi*yi*(o\uc exjxsrpT,3avT2;, a*oppo7rro|isvoi
ttiXou; too; ev toi; 3Tal>satv tjjawv £YXÄXoXau.jjivoo; ■ s»»; usvts SisX-
bovTu>v eTSfuv, i-pvojuDa ögxTixot tu»v ttjvoo Xoymv. xaHaTtep y*P oi
jfe?£tc npoexxotHofpavTS«; sri'^av Ta pa«|/i|ia T«i>v ijiaruov, owo; ivsx-
rX'iTov Tav ßg'^av avam'tuvTt, xatt jir(3»roxa y£vr430uivav scitaXov, tov
aoTov o ootiu-ovio; Tporcov avr(p Jraps3xs'j»,£ too; 'fiXo^ocp t«; epasOevTot;,
h oi ßa'fct; hat Copernicus merkwürdiger Weise «lurcli /mton« wieder-
gegeben. Bessarion wie die Lexika des I.Y Jahrhundert» boten ihm da»
richtige Wort
6 Coperuicuf» hat den Aoristus gnomicus in Zvvrliv nicht erkani,t, oder
vif 1 leicht durch das Perfectutn im Lateinischen wiedergeben wollen Bei
Bessarion fand er die richtige l:ebersetzung . I't t-nim titirton* *ulr»t etc.
7 Wenn Copernicus den Sinn des griechischen Texte» ungenau und nicht
recht verständlich wiedergebt, so ist dies zum Theil durch die Unzuläng-
lichkeit seiner Hülfsinittel zu entschuldigen.
Bessarion s Uebersetzung konnte , da diese «ich sehr wenig an die grie-
chiachen Worte ansehloss, zum Verständnisse des Satzes kaum etwas bei-
tragen Dieselbe lautet l't enim tinetorex sotent, }>rtiis</iuwi te/am irijict'unt,
tjuarundam rerttm nrrnmmiu ewn purpnre, quo t'ttrifim mlnreni imhibat etc.
Ebensowenig fand Copernicus Hülfe bei seinen Wörterbüchern. Für rt'jyw
gehen sie nur die Uebersetzung .,obtur<>, stringo." Copernicus wählte nun
zwar richtig die letztere Bedeutung, indem er zugleich von Bessarion den
r
^(cigitized by Google
134
I. SCHRIFTEN VON COPERNICU8.
facile possit euanescere. Ita diuinns ille vir philosophiae prae-
paravit amatores: quo minus 8pe frustraretur : quam de alicuius
virtute coneepifiset. Non enim mercenariam* vendebat doetrinam.
Neque laqueos, quibus multi Bophistarum mentes iuvennm impli-
eant, utilitate vaoantes adnectehat : a sed divinarum humanarum-
qne rerum erat praeceptor. Quidam vero doetrinam illius simu-
lantes multa et magna 10 faciunt: et peruerso ordinc: neque ut
congroit instmere iuventntem. Qnamobrem importunos ae pro-
teruos reddunt auditorcs. pcrmiscent enim tnrbulentis ac impuris
moribuB pyncera praecepta philosopliiae. Perindc enim est ac si
quis in altum putenm coeno plenum puram ac liquidam aquam
infundat: nam coenum eonturbat et aquam amittit. »Sic aceidit
üb: qui hoc modo docent atque docentur. Densae enim et opa-
cae siluac mentcm et praeeordia corum oceupant: qui rite non
fuerint initiati : omnemque animi mansuetndinem et rationem im-
pediunt. 11 Snbeunt hanc siluam omnia viciorum genera:12 quae
depaseuntur: arcent: nec aliqno modo sinunt prodire rationem.
Nominabimus autem primum ipsorum ingredientium matres in-
eontinentiam et auariciam. Suntque ambae fecundiBsimae. Nam
incontinentia incestus 13 : ebrietates: stupra: et contra naturam
volnptates parit et vehementes quosdam impetus: qui ad mortem
Zusatz acrimonia Übernahm. Für die Interpretation der Worte rd pd^'f"1 T«»*
ijxaTtTOv verliessen ihn jedoch Bessarion , wie seine Lexika. Ersterer hatte
diesen Theil des Satzes ganz umgestaltet, und in den Wörterbüchern des
15. Jahrhunderts findet sich pd^i|ia gar nicht vor.
b Zu der Uebersetzung mercenariam doetrinam für xtjJ&T,).o'j; Mfou; hatte
Bessarion verleitet, welcher zu mercenariam sogar noch renalem hinzusetzte.
Bei Chrestonius konnte Copernicus die richtige Bedeutung oduiteratus finden.
9 Der griechische Text verbindet irct^a; unmittelbar mit iveTropswrro. Co-
pernicus scheint dagegen zu taqueo* noch adnectehat hinzugefügt zu haben,
welches er bei Bessarion vorgefunden hatte. Wenigstens ist dieses Wort
im Manuskripte nur znr Hälfte durchstrichen und der Punkt hinter doetrinam
nicht getilgt. Die Thorner Säcular-Ausgabe hat adnectebat deshalb nicht mit
Unrecht in den Text aufgenommen. Dagegen ist von den Herausgebern irr-
thümlich das vor adnectehat stehende Wort als Verität ia bezeichnet worden.
Abgesehen davon, dass die Uebersetzung utilitate ceritatis- keinen Sinn giebt,
Digitized by Google
aiviaov nreAioPFior EnirroAti. 135
oje«»; jitj Sta'J/euoirfl ~spt uva tu>v £X7rt!/)<i£v<ov esst'aSiat xaXu>v xaYalhliv.
00 ?ap xi^St^Xoo; ^v£7ropeii£TO Xo^ou;. 008s iroya; ai; iroXXoi töjv
3<Kpl3TO>V TW? V£(0; dtATcXsXOVTl 1TOT OUOSV XpTJYOOV 0/oXaCoVT£;. dAXat
Üettuv ~k xai avOpuret'vwv rpayiiamv r4v erci^otfimv. ot 8s, Trpooyr'jia
rotr^afiövot t<xv ttJvou 8tSaaxaXi'av, roXXa xai oeivd Sptovri aaYr,veo-
ovts; ou xaxa xoatxov, ooö' u>; sto/s t<o? vsa>;. toqapouv xa^£7ro'^
ts xat TrpoaXsi? direpYaCovTat too? axooovTa;' ^YXipvavTi ^ap ijÖeai
T£TapoY{A£voi; ts xai DoXfipot; DstoprjfiaTa xat Xoyoo; eXsufhipoo; xaÜarcep
Yap et Tt; et; <ppeap ßafhj ßopßopoo 7rXT;p£; ^Y/eoi; xaDapov xat SietSe;
oonip, tov t* ßopßopov stapaSs xat to ootup TjCpavissv, o auTO? bk Tporco;
täv outo> oiSaoxovTtov ts xat 8t8aoxouivtuv. rcuxvai y«P xai ßaOetat
Xo/jxai wept ra; 'fpsva; xat tt,v xapSt'av eji-sspoxavTt töjv jat; xaUapto;
opYiaaftcVTtov 7:av to ajxepov xai rcpaov xai XoYtTtxov ETrioxtd^ooaat
rpo^avr^gv au^ösv. e^xaTaSeSoxavu 8e T<ji Sdsei tootq> 7tavrotai
xaxoT^TSi; £xßo3xd{isvai xai xcuXuouoat xat |X7(oap.uK iwoai itpoxu^at
tov Xoyov- ovojiaSaiju 8e irpÄTov srceXÖiuv aoTuiv Ta; u.aTapa;, axpaat'rjv
ts xat TiXsovs&ttjv. ap.<pto os roXoYovot irs^oxavTi. t5; jxsv oov axpasta;
e;sßXa-r4aav aUsajiot xai piDat xai cpflopat. xai rapa <po3iv TjSovat.
xai o'foopat Ttve; opfiai jxi/pt UavotTtov xai xpr,u.vwv exoioixouaat 15875
Yap Tiva; r,v 'Yxaaav srtUujitat, jxtJts jAaTSpwv jätete HuYaTSptov ax:o3-
yioOat. xai 875 nap£toaa|ievat vojiov xai iraTSpa xai rcdXtv xai Topavvov
so erhellt auch aus der Vergleiehung mit dem griechischen Texte, dasB Co-
pernicus <r/o).<^*vTEc mit rarante* übersetzt habe — Bessarion hat die Worte
rot' vjliv xp^j/t>ov T/o).dCovrec gar nicht übersetzt.
lu Bessarion liat die Worte des griechischen Textes ro)7.a xai öetvd opäivti
weggelassen. Copcrnicus übersetzt irrthUmlich multa et nuiyna faciunt; mit
kr»* kanu hier schwerlich etwas Lobendes bezeichnet werden.
1 1 Copernicus hat - es ist die einzige Stelle, wo er aus dem griechi-
schen Texte Worte weglässt — die allerdings etwas schwer verständlichen
Worte zprtvril^vi ai5r,ö£v nach dein Vorgange von Bessarion nicht übersetzt
12 Copernicus übersetzt ravrotat xax^-T^Te; durch omnia viciorum genera,
indem er mit Hecht Bcssarions schwülstige Ucbcrsctzung verwirft „subeunt
hane «i/lcam permultae ac voriae belua vicinnmir
13 Die irrthümltche Uoborsetzung von <£»£3j*ot durch incestu» hat wohl
Bcssarions Vorgang verschuldet. Dieser Ubersetzt: Incontinentia enim ßlias
parii illicita« nuptias, ebrietaUs, atupra etc .
Digitized by Google
l'Ati I. SCHRIFTEN VON COl'ERKICUS.
et praeiipicium impellunt. Jam enim libido quosdam usque adeo
inflammauit, ut neque matribus neque pignoribus u abstinuerint :
qnos etiam contra Ieges: patriam : civitatem: et tyrannos iuduxit:
iniecitque laqueos : ut vinetos ad extreirium usque supplicium
coegerit. 15 Ex auarieia ante in genita sunt rapinac : parricidia :
saerilegia : veneficia : atque aliac id genus sororcs. Oportet igitur
buiusce silvac latebras: in quibus affectus isti versantur: igne
ferro: et omni eonatu excidere. Cumque ingenuam rationem Iiis
affectibus liberatani intcllexcrimus : tunc optimam frugem ; et fru-
ctuosam Uli inseremus. 10 Haec tu quidem Hipparche non paruo
studio didiceras. Sed paruni n bonc vir servasti , siculo luxu
degustato, enius gratia nihil postponerc debuisses. Aiunt etiam
plerique tc publice philosophari : qnod vetuit Pythagoras : qui
Damae filiac suae commentariolos testamento relinquens manda-
uit : ne cuiquani cos extra fämiliani traderet, Quos cum magna
pecunia venderc posset, noluit. Sed panpertatem et iussa patris
aestimauit auro cariora. 17 Aiunt etiam : quod Dama moriens Vi-
taliae filiac suae idem reliquerit fidei commissum. Nos autem vi-
rilis sexus inofficiosi sumus in praeeeptorem : sed transgressores
profcKsionis uostrac. Si igitur tc emendaueris gratum habeo.
Sin minus mortuus es mihi.
14 In der Ucbcrtragung vou B'jprep?; folgt C'opernicus auffallenderweise
der gekünstelten Uebersetzuug von Bessarion.
15 Die Thorner Ausgabe druckt irrthUmlich im pul ilque Uiqnto» v-t
c ov (fit.
It» Den Satz %ii puoäjievov aOtif» napuSi&öjiev hat Copernicus ganz
frei Ubersetzt und namentlich im letzten Theile Manches hinzugefügt, wovon
im griechischen Texte Nichts zu Huden ist. Auch hiozu hat Bessarion den
Anstoss gegeben, welcher noch viel weiter gehend folgendermassen Ubersetzt
Cumque huiusmotli culttt rtUionem ab eins affectihus liberatnm inttlleJterimu* :
Digitized by Google
avsiaos nreAmraur khistdaii. i:n
exrepiotfaYouaat tou; aYxöiva;, u>; afyu.aX(üToo; IvA tov eo/arov oXsDpov
u£Ta ßta; arousal xaTficaaav. Tot? 8* itXeovegfac £xi:£<f>uxavTt ap^ai
T£ xat rcaTpoxTovfai UpoaoXfat. 9ap|iax£tai. xai ooa toot«ov aösX'fa.
Ö£i <ov toy* TpaTov Ta; uXa; tat; ivoiaiTTjTai raora to\ iraDr,, rcopi xai
3ioap<o xal naai; fnjyavat; exxa&apavra, xat (jusajuvov tov Xoyisjaov
iXsyDspov tü>v ToaouTcuv raOfitov , TOt^vi'xa ^uTCuovra ti ypr^rov auTo>
zapaoioou^v. "Attsp Spalte; jisv ^lmrapyre |xera ozoooa;, otix irr^Tjao;
o u> YSvvaU, Y£uaa|i£vo; vug^lx^? TroXt>TsX£ta;, a; oo yprjv tu Y£U£3t)at
os^T'pov. Aeyovt'. Ö£ iroXXot as xai öajiost'a <piXo30<f£V. orep ascaguuse
Il jDaYopa? * o; y£ Aau.oT Ta aurou ÖoY«Tpi Ta orcou-vauaTa JtapaxaTaOi-
;i£vo; £ir£3xa«J*c u.r,0£vl twv Ixto; Ta; otxi'a; rapaoioop^v. a öe, oovapiva
^oXX«bv yp^jxaTcuv aTroooaftat tuj; Xoy«>;, oux ißooX^ür, • 7T£vi'av 0£ xat
Ta; t«j -aTpo; £ict3xd<{>ia; ivo|xtC£ ypoosou Tiu-iorripa; ejx£v. <I>avTt
o£ oti xal Aajxtu üvaaxoiaa BiaraXta tt, iauTTj; lh>Y»Tpt Tav aoTav
irrtsToXav a-£3T£tX£v. "Ajijxe; 5* avöp£; £ovt£;, oo y^'1'«^ auT«j> ttoti-
?epo|i£t>a, aXXa jrapaßaTai Tav ojxoXoYiav Y^opet)«. ei oiv ouv |i£Ta-
ßaXoto, yapTpojxai- ei oi fir,, T£»vaxa; fiot.
tunr nerere optimam aliquant frugem ihbemus : et aptimon atque uberrimo* fru-
rfw* imle proventurmt sperare.
IT C'opernicus Ubersetzt genau nach der Aldina. Bessarion muss nach
einem , sonst mit dem Texte der Aldina gleichlautenden Manuskripte über-
setzt haben, welches hier eiueu Zusatz hatte, da er die Worte qummis mutier
hinzufügt. Vielleicht hat Ressarion diese Worte jedoch aus Diogenes Laer-
tiuB übernommen, (VIII 42) welcher die ganze Stelle von den Worten A4-
7<ivn hi roXXot tvojAt^c /pv>3<ji TtpLunripvc r^iev wortgetreu mittheilt , hieran
jedoch noch, die Worte xai tau?* fwk anschliesst.
,*Digitized by Google
D.
Briefe.
Vorbemerkung.
Von dem reichen Briefwechsel des Copernicus ist leider nur Weni-
ges gerettet. Namentlich haben wir zn bedauern, dass die Korre-
spondenz mit Tiedemann Giese und Khetieus, sowie die Briefe an
Osiander verloren gegangen sind. In diesen Schriftstücken durften wir
hoffen, Aufschlüsse über die Entstehung und Ausbildung der kosmischen
Ansichten von Copernicus zu erhalten.
Von dem Briefwechsel des Copernicus mit seinem begeisterten
Schüler Khetieus hat sich seither auch nicht die geringste Spur auf-
finden lassen. Dagegen haben wir in einem vor Kurzem bekanut ge-
wordenen Werke Keplers in der Apologia Tychonis contra L'rsum
Keplcri opera ed. Frisch vol. I, 2 15 sqq.) eine in vieler Beziehung
interessante Hinweisung auf einen Brief erhalten, den Copernicus am
1. Juli 1540 an Osiander geschrieben. Copernicus hatte in seinem
Briefe einen Gedanken- Austausch über die wichtige Frage veranlasst,
ob die Grundsätze der neuen Weltanschauung offen, oder in hypothe-
tischer Umhüllung vorzutragen seien. Hierauf antwortet Osiander in
demselben Sinne, in dem die untergeschobene Vorrede zu dem Werke
de revolutionibus orbiura caelestium geschrieben ist. Keplers Worte
lauten :
Digitized by Google
HKIEFE. •
139
Cum Coperniriis anno 15-10 Calend. Jnl. ad Osiandrnm scri/msset, nie
iüi inter cetera respondet Osiander anno 1532 20. Apr. : de hypothesibus
eyo sie sensi Semper non esse artirulos fidei sed fundamenta calculi , ita
ut, etiamsi falsae sint , modo motu um cpatvojxeva exacte exhibeanl , nihil
referat; quis ettt'm nos certiores reddet, an Soli» inaequalis moftis epicycli
an nomine eccentricitalis conü'ttgnt, si Ptolemaei hypotheses sequamur, cum
id possit utrumque. tytare plausibile fore videretur, si hoc de rc in prae-
fatione non nihil aUingeres. Sic enim placidiores redderes peripateticos et
ihcoloyos, quos nmtradicturos metttis.«
Der Briefwechsel des Copernicus mit Oslander, den Kepler, wie
1 wir aus der vorstehend abgedruckten Stelle ersehen , noch benutzen
konnte, ist spurlos verloren gegangen.
Ebenso ist die noch viel wichtigere Correspondenz, welche Ooper-
nicus mit seinem langjährigen Freunde Tiederaann ftiese geführt, als
verloren anzusehen. Sie war noch zwei Menschenalter nach seinem
Tode erhalten und um das Jahr 1615 in dem Besitze eines Professors
der Krakauer Universität. Wir erfahren dies durch das Zeugniss eines
Amtsgenossen loh. Broecius. Dieser berichtet in der Vorrede zu seiner
Schrift : »Epistolae ad naturam ordinatarum figurarum plcnius intelli-
gendarum pertinentes.« Cracoviac IC15:
»Rcvcrendus Dominus Ioannes Rybkowicz Collega Major in Arademia
Cracoviensi pro suo in me artesque mathematicas atnore dedit mihi perlegen-
das Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii Episcapi Varmiensis epi-
stolas , quarum plttrimae ad Copernicum , absolutae subtilitatis mathema-
tiatm sunt exaratae. Legi avide, uttamque reperi plenam quertmoniae pro-
pter Opus Rerulutionum, prima editione. mala fide publicatum. Eam nunc
lector aeeipe, alias Frueburgo reversus, si Deus vitam concesserit, dabo.u
Broscius selbst besass später einen Theil des Briefwechsels zwi-
schen Copernicus und Giese, vielleicht von Rybkowicz. nllabeo plurrs
quam XX epistolas Tidemanni Oisii ad Copernicum huius argumettfi« —
sagt Broscius selbst in einer Randbemerkung zu seinem, gegenwärtig
auf der Krakauer Sternwarte aufbewahrten Exemplar des Copernicani-
schen Werkes de revolutionibus orbium caelestium.
Eine grössere Zahl von Briefen des Copernicus hatte Broscius
später In seinem Besitze, wahrscheinlich als Beute von seinem Ent-
Digitized by Google
140 1. SCHRIFTEN VON COPERNICt'S.
deekungszug«* nach den Frauenburger Bibliotheken. Kin Zeitgenosse,
Simon Starowolski , erwähnt dies in seiner »vita Coperaiei :c »Elogia
ac vitae centum Poloniae 6criptomm 1627 p. 157 ff.)
» ut manifestum est ex litteris rariis (quas habet Cla-
rissimus vir lo. Broscius Philosophiae et Medicinae Doctor Ordinär ius-
que in Alma Universitate Crac. Astrohgiae Professor) manu ipsius Co-
pemiei ad Luvam avnnculum aliosque exaratis . . . . a
.... Copernirus familiäres habuit Tidemannum Cultnctisem, lo. Dantis-
cum Vurmienscm Episropos. Vapovium Cantomn Cravoviensem , ad quem
srripsit Epistolam de motu Ortarae spherw, Nicolaum de Schutte k. Marti-
num de Ilkus, Mathematicos Cracovicnses , olim condiseipultts suos, t um qui-
btts conferebat de eeclipsibus et earum observationibus, ut pattt rx Episto-
lis manu illius ipsius scriptis. quas habet in Academia
Craroriensi lo. B rose ins.
Broscius hatte, wie er selbst ausdrücklich mitthcilt, die Absicht,
alle Briefe des Copernicus , die in seinen Besitz gekommen waren,
durch den Druck zu veröffentlichen. Leider ist sein Vorhaben jedoch
nicht zur Ausführung gekommen. Veröffentlicht ist durch ihn nur jener
Brief Gieses an Kheticus. worin Letzterer aufgefordert wird, gegen
Osiander'K Impietät in Betreff der untergeschobenen Vorrede zu dem
Werke de revolutionibus einzuschreiten.
Wohin die Briefe des Copernicus, welche Broscius * besessen hatte,
nach dessen Tode gekommen sind, wissen wir nicht. Auf den grossen
Polnischen Bibliotheken sind sie bis jetzt vergeblich gesucht worden. —
Den literarischen Reliquien von Copernicus hat man in den letzten
Decennien mit besonderm Kifer an verschiedenen Orten nachgespürt. Es
ist jedoch bis jetzt nur gelungen, im Ganzen Itt Briefe des grossen
Maunes dem Staube der Archive zu entziehen.
Der erste Brief des Copernicus, welcher der Oeffentlichkeit über-
geben wurde, war ein kurzes Schreiben an den Herzog Albrecbt von
PreuBsen d. d. 21. Juni 1541 (in den Beiträgen zur Kunde Preussens
IL 266) . Ausser diesem Briefe besitzt das Königsberger Archiv noch
ein zweites kürzeres Schreiben an den Herzog Albrecht d. d. 15. Juni
1541. — Diese beiden Briefe sind in deut scher Sprache geschrieben :
alle übrigen in lateinischer 8prache.
Digitized by Google
KHIEFE.
141
Von den lateinischen Briefen des Copernicus wurde zuerst ver-
öffentlicht (in Crelles Journal 1845 Bd. XXIX Heft 2i ein Schreiben an
den Bischof Dantiscus d. d. 27. Juni 1541 , welches durch den Fürst-
bischof Krasicki an die Königliche Bibliothek zu Berlin gekommen ist.
Vier Briefe des Copernicus sind dadurch gerettet, dass sie, den
Plünderungen der Frauenburger Archive durch Freundeshand glücklich
entgangen, als Kriegsbeute nach Schweden geführt worden waren. Bei
seinen Kriegen mit Sigismund III hatte Gustav Adolph nämlich ausser
den Ermländischen Bibliotheken auch viele Manuskripte aus dem bi-
schöflichen und dem Kapitels-Archive nach Schweden schaffen lassen. —
Von dort wurde ein Tbeil dieser Archivalien auf Ansuchen der preussi-
scheu Regierung im Jahre 1798 zurückgeschickt und dem Königsberger
Archive übergeben. Unter deusclben befanden sich auch zwei Briefe
des Copernicus (an das Domkapitel d. d. 2. October 1518 und an den
Domherrn Felix Reich). Diese Spuren weiter zu verfolgen wurde im
Jahre 1852 die Universitätsbibliothek zu Upsala einer Durchmusterung
unterworfen . und hier fanden sich noch zwei weitere Briefe vor, an
den Bischof Mauritius Fcrber d. d. 20. Februar 1521 und an den Bi-
schof Dantiscus d. d. 25. April 1538. Diese beiden Briefe sind abge-
druckt in meinen »Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Biblio-
theken« S. 9 und 10.
Den reichsten Zuwachs an Copcrnicanischen Reliquien brachte die
Warschauer Ausgabe der Werke des Copernicus. Hier wurden zunächst
fünf bis dahin ganz unbekanute Briefe des Copernicus an Dantiscus
publicirt, geschrieben in den Jahren 1583 II. April), 1538 (17. März
und 2. Deceniber) und 1539 II. Jan. und II. März. Leider vermeiden
die Warschauer Herausgeber geflissentlich jede Quellenangabe , und
auch anderweitig ist nicht bekannt geworden , wo diese Briefe aufge-
funden sind, und wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden. Der Kurier
Warszawoki ^1853 p. 803) berichtete nur, dass im Jahre 1853 die
Originale von 12 eopernicanischen Briefen für die erw. Kdition nach
Warschau geliehen waren. Vielleicht sind die Schriftstücke, welche
neben den bis dahin anderweitig bekannten Briefen in der Warschauer
Ausgabe der Werke von Copernicus abgedruckt sind . aus der Zer-
streuung gerettete Reste der Briefsnmmlnng. welche Broseius einst be-
Digitized by Google
11 2
I. 8CIIKIFTKN VON OOPEKNICUS.
»essen. Ausser den fünf bis Ibb'A ganz unbekannten Briefen gab die
Warschauer Ausgabe den Originaltext zweier Briefe des Copernieus an
Dantiscus d. d. S Juni 153<; und 9. August 1 5 :< 7 . deren Inhalt bereits
durch eine polnische Uebersetzung von Nierocewicz« (Zbior pamiftniköw
historycznich etc. IV. 24) bekannt geworden war. — Diese beiden
Briefe befanden sich nach dem Zeugnisse von Nieracewicz früher im
Sibyllentempel zu Pulawy; wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden,
ist unbekannt. End lieh findet man in der Warschauer Ausgabe
das wichtige Gutachten, welches Copernieus in Form eine« Briefes an
Wapowski d.d. :t. Juni 1524 über eine Abhandlung des Nürnberger
Gelehrten loh. Werner »de motu octavae sphaerae» gesehrieben hatte.
Leider ist auch von diesem »Schriftstücke nicht bekannt, woher es ab-
gedruckt ist.
Nach dem Jahre 1854 sind noch zwei Briefe des Copernieus an
Dantiscus (d. d. 3. März und 2b. September 1 539) in der Czartoryski-
schen Bibliothek zu Paris durch den Grafen Alexander Przezdziecki im
Jahre 1S5G aufgefunden und durch Dominik Szulc in der Bibliotheka
Warszawska Ibhl IV, 782. 783) veröffentlicht worden.
Zum Schlnss der Vorbemerkung sei hier noch beiläufig erwähnt,
dass die Briefe, die wir von Copernieus besitzen, mit einer Gemme ge-
siegelt sind, welche den Apollo mit der Lyra zeigt; an einzelnen Brie-
fen ist das Siegel recht gut erhalten.
In dem nachfolgenden Abdnickc sind diejenigen Briefe, für welche
das Original selbst hat benutzt werden können, diplomatisch treu wie-
dergegeben; nur die Abkürzungen »iud aufgelöst. Diejenigen Briefe,
welche wir nur durch die Warschauer Ausgabe kennen, mussten selbst-
verständlich in der Form, wio sie dort veröffentlicht sind, abgedruckt
werden; die Warschauer Herausgeber haben weder Orthographie noch
Interpunktion der Originale beibehalten.
UKIKKE.
14H
1. An das ermländische Domkapitel
d. d. Mehlsack 22. October 1518.
Nach dem Original im StaatBarchive zu Köniffsberf?.
Venerabiles et observandi domiiii maiores
h onora ndi.
Intellexi jam eatlem heri a domino Keiiereudissiiuo que digui-
tates vestre de hospicio parando scribunt et aunt lere procurata
ad utrnnique sine piaearins siuc earnariiiH contigerit dies. Im-
pulerunt mc literae p. (»reussin^i quo cithiR ex allenstein Roluerem
et reeeptun mecum inde burgrabhiR in heilsberg plenioreiu aeeepit
informationell! quo minus ille de iustitia denegata queri potent.
Coiiunisit etiaui mihi dominus KcucrcndissimuR comiiiouere digni-
tates vestraa circa dandum doiniuo Magistro respoiiRum si litere
nou essent euiisse, ut addatur in exemplari quod pateraitas sua
tranamiait clauHula haec dass dy liclige gereebtikeit nicht vor-
hindert worde quo magis peruersa illorum interpretatio et cauil-
losa praecludatur. Nouitates etiam aeeepit pateruitas sua quod
Mnscouita RURcepit cum Kcge perpetuam pacem quibus conditio-
nibus conatet expeetat paternitan ruh in horam intelligere. Sic
igitnr tota confidentia vicinorum iam corruit. Commendo mc
diguitatibus vestris. Ex melRac XXII Oetobris 1518.
Hiuc etiaui quam primum potero nie abRolvam.
N. Coj.p nie.
Veneraiibm et speetabilibus Dominus prehitis cattoniris et
Cajritulo eccletrie Varmietutis , dotninis et nuiioribus suis
plurimum obteruundü.
144
1. SCHIUFTKN VON COPERNICTS.
2. An den Bischof Mauritius Ferber
d. d. Frauenburg 29. Februar 1524.
Nach dem Original in der Universitätsbibliothek zu Upsala.
Reuerendissimc in Christo pater et domine
doinine gratiose.
Cum oliin tempore belli Veucrabilis dominus hinricus Stiel-
leuberg a doniino Rcnoldo Velstet de pecuniis mihi debitis marcas
centum reeepisset et non longe post soluisset ex iis marcas XC :
remansit mihi in marcas X obligatus, qua« ad frequentem repe-
titionem liaetenus consequi non possum, sed remittens ine Semper
ad proximam proventuum distributionein soluere promisit. Cum
igitur trausactis aliquot mensibus eontigisset ut nie presente
Veuerabilis dominus admiuistrator quandam peeuuie partem ad-
numerasset illi, requisivi eum ut ex ea mihi tunc fecisset Solutio-
nen! seeuudum promissa oflferens me quitaturum nunc illum manu
propria. Tuuc iteruui noua exceptione me l'raiulauit. coegitque
ut prius chirographum eins a Riualdo Veitstete reeuperarein.
Nunc adveniente heri Venerabiii domino ndministratore ef corpora
prebendarum distribuente requisivi illum cum chirographo suo nee
sie profeci. Dicente illo qnod plane volct Lsir. habere pecuniam
suam a domino administrat<»ri .*/< et si quid mihi debeat, hoc
per viam iuris et iudicis olticium peterem. postquam ergo video
aliter tieri non posse atque pro dilatione odiuin pro grarificatione
ludibria retribui. eoactus sequi consilium eins, quo me distrahere
cogitat vel detraudare si posset recurro ad Reuerendissimam d.
vestram et rogn et supplico — dignetur mihi decemerc arrestum
fruetuum sui beneticü douec mihi satisfiat vel ijuomodolibct aliter
prouidere sua beniguitate ut quod meum est consequi possem.
Servitia mea cum omni promptitudine JR. d. vestre devoveo quam
BUIEKE. 1 45
divina dementia longevam conscrvet in omni prosperitatc et felici
gubernatione.
Ex Frauenburg, teria 2 postoeuli. Anuo domini MDXXIIII.
E. K \). V
Nie. Coppernic.
Reterendissimo in Christo patri et domino domino Mauritio,
(/ei yratüi Ephropo Vurmiemi , tlomino xuo plurimiim oh-
sermimlo uttpie yrtttioso.
3. An den Domherrn Wapowski zu Krakau
d. d. »ex Varmia«* 3. Juni 1524.
Nach dem Abdrucke in Oopernici opera ed. Varsav. p hlh »qq
Reverend« Domino Bernhardt) Wapowski,
Cantori et Canonieo Eeelesiac Cracoviensis et
S. H. Maiestatis Poloniae Seeretario.
Cum pridem ad nie mittere«, optime Bernharde, Johannis
Werneri * • Nuretiibergensis editum de motu oetavae sphaerae opus-
* Warinia, der lateinische Name flir Er ml and, wird häutig auch flir
den Bischofssitz Krauen bürg gebraucht.
** Johaunes Werner, geb. 14üS zu Nürnberg, lebte, nachdem er 1 4«»3 — 14«>>
auf der Universität zu Rom sich ausgebildet hatte, als Geistlicher in seiner
Vaterstadt bis zu seinem im Jahre l">2s erfolgten Tode. Apelt (Reform der
Sternkunde S. <•<» rühmt ihn als guteu üimmelsbeobachter und vorzüglichen
Geometer, der auch eine tiefere Einsicht in die höhere Geometrie besessen.
Dasjenige Werk Werners, über welches Copernicus in dem Briefe an Wa-
powski seine Ansieht ausspricht, erschien im Jahre 1522 zu Nürnberg unter
dein Titel: Libellus super viginti duobus elementis conieis. Comentarius in
umieeiiu modos eonficiendi opus problematis quod eubi duplicatio dicitur.
Dionysiodori probleuia , quo data sphaera piano sub data rationc secatur.
De motu oetavae sphaerae traetatns duo ut et summaria enarratio ttae-
oricae motu» oetavae sphaerae
Digitized by Google
146
I. SCHRIFTEN VON COPKUNICl'S.
cnlum, quod a multis laudari ducebas : petiit ex ine Venerabili-
tas tua, ut ci nostram quoquc sententiam de illo significaremus.
Quod eerto tanto libentius fecissem, quanto honestius et revera a
nie quoque commendari potuisset, nisi quod Studium hominis et
eonatum laudarem, et quod admonuit Aristoteles, non solum iis,
qui bene loeuti sunt, gratificandum esse philosophis , sed etiam
non recte locutis, quandoquidem non paruin saepe contulit etiam
de via notasse viam rectam sequi volentibus. Caeteruni ad modieum
utilis est reprehensio , eonfertque parum, quia et impudentis in-
genii est, uiomtim potius agere velle, quam poe'tam. Proinde
etiam vereor, ne mihi suecenseat aliquis, si alium reprehendam.
quamdiu ipse non profero meliora. Itaque volebain illa ut sunt,
diinittere curae aliorum. atque sit Venerabilitatis tuac ut libenter
nostra aeeiperet in summa responsum fuisse. Verum cum anim-
advertam, aliud esse inordere et lacessere queinquam, aliud
castigare et revocarc errantem, quemadmodum vieissim laudare
aliud est , quam adulari et agere parasitum : non invenio , cur
desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harum rcruin studio
et diligentiac, qua praeeipue pollcs. derogare vidercr. Ae perinde
ne etiam temere videar repreheudere hominem , conabor quam
aptissime ostendere, in quibus ille de motu sphaerae tixarum
stellanun erraverit. neque eonveniat eins traditio, quod forsitan
ad certiorem eiiiR rci eapessendam rationem non parum etiam
condueat.
Primnm igitur fefellit cum supputatio temporum, quod existi-
maverit anuum secundum Autonini Pii , quo Cl. Ptolcmaeus ob-
servata a se tixa sidera in ordinem constituit, fuisse a narivitate
Christi anno ceiitcsimo quinquagesimo. cum fuerit secundum veri-
tatem annus 139. Ptolemaeus enim lib. III Magnae Construetionis
cap. I observatum autumni aequinoctium ab Alcxandri Magni morte
anno 403 ait fuisse Antonini anno tertio. A morte vero Alcx-
andri ad Christi nativitatem numerantur anni pariles Aegyptii 323
et 130 dies. Nam a prineipio regni Nabonassari ad Christi nati-
Digitized by Google
UU1EKH.
t IT
vitatem supputaut annos pariles 747 et dies 130. De quo non
vidco dubitnre ucque auctorem hunc. ut apparet prop. 22, uisi
quwl additur dies unus secundum canoues Alphonsinos, idque ideo.
quod Ptolemaeus ineipit a meridie primi diei ;Calendis, non pridie
Cal. primi mcnsis ThqJ apud Acgyptios, annos Nabonassarios et
Alcxandri Magni. Al))honsus autcm a meridie Ultimi diei prae-
eedentis. quemadmoduin nos a meridie ultimi diei mensis Dccem-
bris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad exeessum
Alexandri Magni Ptolemaeus eodem Hb. cap. S numerat annos
424. Cui astipulatur Censorinus de die natali ad C. Cornelium
scribens, auctoritate M. Varronis. Kelinquntur ergo ex annis 747
et 1 30 diebus 323 anni et 1 30 dies, videlicct ab Alexandri morte
ad Christi nativitatem . atque hinc ad Ptolemaci observationeni
iam dictum anni pariles 139 dies 303. Ergo observatum a Pto-
lemaeo aequinoctium hoc autumui constat fuisse a nativitatc
Domini annorum parilium 140, nona die mensis Athyr: Romano-
rum vero annorum 130, id est die 25 septembris Antonini tertio.
Kursus idem Ptolemaeus libro V Magnat' Construetionis cap. 3
in observatioue solis et lunae , anno secundo Antouini. supputat
annos Nabonassarios SS5 et 203 dies. Fuissent ergo a Christi
nativitate anni transacti pariles 13s et 73 dies. Exiudc, post
dies fortassis 54, 14 nempe Phannuti, nono quo Ptolemaeus sidus
Basilisenm observavit, erat a nativitate Christi Uomanorum annus
139, 22 dies Februarii. Atque lue Antonini annus seeundus,
quem putat auetor iste 150 fuisse; fefellit igitur ipsum supra II
annos. Adhue autem si quis dubitet et Iiis non eontentus cupiat
et iam huins rei eaperc experimentum , meminisse «lebet, teinpus
esse numerum sive mensuram motus coeli secundum prius et
posterius, hinc etenim anni, meuses, dies et horae nobis eonstant.
Mensura autem et mensuin vieissim se habent, relativa sunt enim.
Porro canoncs Ptolemaei cum cssent adhuc ex recenter a sc ob-
servatis conditi. credibile non est, errorem aliquem ab Iiis sensu
perceptibilem vel discrepnntiam eos eontinere . qunminus suis
Digitized by Google
148
1. SCHRlFTßK VON COt>EKNlCC8.
principiis, quibus incumbunt, non congruerent. Quae cum ita
sint, si loca solis et lunae circa Basiliscum, organis astrolabieis
inventa a Ptolemaco auno secundo Antonini. 9 diebus Plianuuthi
mensis, ö horis et dimidia a meridie transactis, per tabulas ipsius
inquirendo numeret, non inveniet ea post*innos Christi 119, sed
post 138 anuos, 88 dies et horas quae sunt Nabonassari
885 anni et horae 5y2- Ita iaiu error iste inanifcstus est, qui
illius inquisitionein de motu octavae sphaerae plerumque infecit,
ubi temporum facit mentionem. Alius error non minor praccedeute
est in ipsa eius hypothesi, in qua existimat, 400 annis ante l*to-
lemaeum , acquali tantummodo motu non errantia sidera fuisse
niutiita; quae ut apertiora magisque perspieua fiant, quae inferius
dieentur, auimadvertenda puto.
Seicntia stellarum est cx eorum nuinero, quae praeposterc
cognoscuntur a nobis quam seeuudum naturain. Quemadmodum
verbi gratia : prius natura novit, vieiniores esse terrae planetas.
quam fixa sidera; deiude, quod sequitur, ut minus vibrantes ap-
parcant nobis, est contraria; antea visi sunt non sciutillare, et
exinde cognitum propinquiores esse terrae. Ita pariformiter prius
deprehensum est a nobis inaequales videri stellarum niotus, postea
epieyclos esse excentricos aliosve eirculos, quibus ita ferantur.
ratioeiiiamur. Atque ideo dictum id esse velim, quod oportuerit
priscos illos philosophos priinum loea stellarum instrumentoruni
artifieio notare cum temporum intervallis et ea tanquain manu-
duetione quadum , uc infinita quaestio de motu coeli remaneret.
ratiouem aliquant de eis certain percunetari, quam tuue visi sunt
iuvenisse, quouiam consideratis visis, quae stellarum locis asti-
pulutionc quadain omuibus conveniret. Ita etiam de motu octavae
sphaerae sc habet, quem prisci mathematiei ob nimiam eius tar-
ditatem nobis ad plenuin tradere non potucrunt, sed vestigia eorum
sequenda sunt investiere cum volcntibus et eorum considera-
tionibus tanquain testamento relietis inhaerendum. Quod si sensui
inhaerens putaverit illis non eredenduin in ho<\ certe huie clausa
^pigitized by Google
HK'IKKK.
1 19
est ianua luüus artis. et ante ogtium reeubans acgrotantium
gomnia de motu octavac sphacrac gomniabit, et nicrito, utpote
qui per eorum ealumniam exigtimaverit suae hallucinationi sub-
veniendum. Conßtat autem illog gumma diligentia et Rolcrti in-
genio illa omnia obgervagge, qui multa et praeelara inventa et
admirationc digna nobig rcliquerunt. Qnamobrcm perguadere mihi
haudquaquam poggum, in aeeipiendig stellarum locig cog erragge
vel in quarta, vel in quinta, give etiam gexta parte uniug gradug,
ut liic anetor exigtimat, de quo postea latiug.
Illud quoque i)raetermittendum non est, in omni motu giderco,
cui divergitag inegt, totam revolutionein ante omnia degiderari, in
qua intclligatnr omneg motug apparenteg differentiug pertrangivigge.
Divergitag nempe appareng in motu egt, quae impedit, ut per
parteg tota revolutio et aequalitag motug metiri poggit. Sed gicut
in inquigitione cnrgug lunarig lHolemaeug et ante eum Hipparchus
Rhodius magna ingenii gagacitate congideraverunt, oporterc egge
quatuor momenta in revolutione divergitatig , oppogita gibi per
diametros utputa extremae vclocitatig et tarditatig, ac utrobique
per trangvergum amborum aequalitatum mediantium, quadrifariani
secantia eircnlum, fitque, ut in primo quadrante velociggimng dc-
cregeat motus, in altcro diminuatur mediug, ae rurgum cregeat
tardiggimug in tertio quadrante, acqualig in quarto. Qua indugtria
geire potuerunt ex obgervatig ingpectigque lunac motibug, in qna
cireuli portione quolibet tempore verteretur, ac proindc cum gimilig
motug rediigget, intellexerunt iam factam inaequalitatig cireuitionem,
quam hoc latiug Ptolemacrfg Hb. IV Magnae Congtructionig expli-
cavit. Quod etiam in inquigitione motug octavae gphaerae erat
obgervandum. Scd nimia ciug ut dixi tarditag, quac in annorum .
millibug nondum in ge revereug inaequalitatig motug gatig congtat,
non ginit id gtatim abgolvere, quac multag hominum actateg cx-
cedit; poggibile egt tarnen, coniectura " rationabili ad id perveniri
pogse, adiutog etiam nunc aliquibug obgervationibug pogt Ptole-
macum adauetig, quac in candem congruerint rationem. Nam
Digitized by Google
I')0
I. SC HUIKTKX VON nipKKXHTS.
qitae dctcniiiunta sunt, iiifiniram rationem hahcro nou pomwiit,
quoniam, si per tria puncta non sccundum lincam rectum nt tres
lunac eclipses. tres Acronychii) data eircumfcrcntia dueatur. non
liecbit aliam supcrinduccrc , quac niaior vcl minor fnerit prins
transmissa. Scd de bis alias, ut revertar ad id. undc digressns
suni.
Videndum igitur nobis nunc est. an reetc se babeat. quod
dicit auetor. Non errantia sidera 100 ante Ptolemacniu annis.
aequali solunnnodo motu fuissc nmtata. Porro, ne verboruin signi-
heationc fallamnr. aequalem aeeipio motum . quem et niedioerem
«Heere solcmus: quod sit inter tardissimum et concitatissimum
medius aritbmetiea medietate . Nc eirenmveniat nos. quod in
eorollario primo septimae propositionis dieit : tardiorem esse motiun
fixarum siderum, ubi penes snam hypothesin aequalem ponit.
eaeterum veloeiorem . proinde ae si nunquam futurus sit tardior.
In qnibus band seio an sibi ipsi eonstet multo tardiorem postea
adduecns. Assnmit autein aeqnalitatis argumentum ex uniformi-
tate, qua fixa sidera tantisper a primis stellarum fixarum obser-
vatoribus Aristarebo et Timochare usque ad I*tolemacum. ae per
aequalia temporum intervalla , utpote per singulos annorum cen-
renarios, singulos proximc gradus pertransiernnt. Ut apud Ptolc-
maenm saris apparet repetitnm ab auetore prop. 7. Scd hie
tantus mathematicus existens non advertit, quod niillatenns esse
potest. ut circa momenta aeqnalitatis, hoc est sectiones eireulorum
eclipsae 1 Omae sphacrac et trepidationis. ut illc notat, uniformior
appareat stellarum motus quam alibi. qnoniam contrarium eins
sequi necessc sit. ut tunc maxime varins appareat, minimc vero
• quando velocissimus vel tardißsimus est motus apparens. Quod
vel e sua ipsius hypothesi et constrncrionc debebat animadvertere,
et tabulis indc contexris praesertim ultimo canonc, quem ad revo-
lutionem totins aeqnalitatis sive trepidationis exemplifieavit , ubi
a ducentis annis ante nativitatem Christi, secundum praeeedentem
supputationem, in primo annornm centenario rej)critur motus ap-
HK1BKK.
151
parens scrupul. primorum 10 duutaxat unitis gradus. In alten»
ceutenario scrupula prima 57. Deinde ab ipsa nativitate Olirinti
per primum annornm eentenariuni transmutatae t'uisscnt 6tellae
gradus 1 et decima fcre et panlo minus sextante unius gradus
se invieem exeedant motus nub aequalibus temporum spatiis.
Qmnl 8i eoniungas dueentorum aniiorum ntrobiquc motum, deficiet
in primo intervallo a duobus gradibus plun quam quinta parte
unius. In sccundo antem superaddet prope unius quadrautem;
sicquc rursus sub aequalilms temporihus exeedet motus sequens
praecedentem in dimidiu gradu ex parte quinta deeima fere, eum
antca centesimo quoque anno singulos pertransivissc gradus Stellas
fixas Ptolemaeo eredens detulisset. E contrario vero cadem lege
assumptorum a sc cireulorum in veloeissimo motu oetavae sphaerae
eontingit, ut in 400 annis vix unius scrnpnli differentia in motu
• apparente reperiatur, quem videre licet ab anno Christi 600 usque
ad 1000 in eodem eanone. Similitcr et in tardissimo, ut a 2000
annis in snbsequentes 400. Et ratio diversitatis est, quia, ut
dictum est superius, in uno hemieyelo trepidationis a summa vide-
licet tarditate ad sumrnam velocitatcm aecreseit semper aliquid
motu apparenti, ac in altero semieirculo, qui a summa velocitate
ad tarditatem sumrnam computatus, contrario deercseit motus, qui
antea creverat ; fitque summa augraentatio et dimiuutio (rpooraupr,-
ps-jt; in punetis aequalitatis c diametro oppositis sicut in sole;.
Adeo ut in motu apparente non sit opus reperire motus aequales
iu duobus continuis temporum spatiis aequalibus , quorum alter
altero maior sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis cx-
tremitates, ubi duntaxat ultro citroque aequales circumferentias
pertranseunt temporis aequalitate, atque ineipientes vel desinentes
augeri vel minui, mutua tunc compensatione sese coequant. Nulla
ergo rationc convenit medium fuisse motum eum, qui in 400 annis
ante Ptolemaeum, sed tardissiraum potius, cum etiam non vidcam,
cur alium divinemus tardiorem, de qua nulluni coniecturani habere
hactenus potuimus, cum ante Timocharcm nulla stellarum tixarum
Digitized by Google
152 I. SCHRIFTEN VON rOPEUNICl S.
annorntio factn Bit, quae ad nos usquc pcrvcnisset, sed ncqac ad
Ptolemaeum res miscrrinia, astronomicas observationcs, quas nos
habemus, ineipere a Timocharidc. qui annis 30 post Alexandrom
vixit . Cnmquc velocissimus etiam motus iam praeterierit, con-
sequens est, in altero a Ptolemaeo semicirculo iam non esse, in
quo diniinuitur motus, cuius etiam non modica pars praeterierit.
Itaque mirum videri non debet, quod non potucrit hisce suis as-
Kumptionibus propius aeeederc ad ea, quae sunt ab antiquis anno-
tata, putaveritque eos errassc in quarta vel quinta parte unius
gradus, sive etiamnum dimidia et amplius, cum tarnen in nulla
parte Ptolemacus maiorem videtur adhibuissc diligcntiam , quam
ut nobis non errantium stcllarum motum sine vitio traderet, atten-
dens, quod non nisi modica eius particula sibi fuisset concessa,
qua Universum illum cireuitum coniecturus esset, ubi error quan-
tumlibet insensibilis intervenier, in tota illa vastitate insignis-
nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alcxandrino Ari6tar-
chnm adiunxisse videtur coactaneum et Mcnelao Romano Agrippam
Bithynicum, ut nie etiam in tanta locorum distantia illis consen-
tientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quominus erc-
dibile sit, eos vel Ptolemaeum in tanto errasse, qui multa alia
et difticiliora ad extremum , ut aiunt, unguem deprehendere po-
tuerunt. Nullo demum loco ineptior est quam in 22. propositione
et pracsertim eorollario ciusdem, dum opus boc suum commen-
dare volens, taxat Timocliarcm circa duas Stellas, utputa Aristam
Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpii borcalior est;
quoniam supputatio sua in illo deticiat, in bac antem abundet.
ubi nimis puerilitcr ballucinatur. Cum non sit cadem utriusque
stellac distantia intcr Timocharem et Ptolemaeum consideratarum,
nempe gradus 4'/3 sub acquali fere temporis differentia, atque
numerus supputationis illins proindc idem proximc, nihilo tarnen
magis advertit, quod gradus l scrupula addita loco stellae, quam
reperit Timoeharis in secundo gradu, nicrito non posset supplere
« gradus et scrupul. 20, ubi Ptolcmaens ipsam invenit, et c con-
HHIEFK. . 153
verso. Irtcm numerus clevatus ex 2« grad. et 10 sernpulis, Aristae
secundum Ptolemaeuni usque ad gradum 22'/, redire nt par est
non potuit, sed residebat in 22 gr. 32 sernp. Ita existimabat
Ulis defecissc ealculum, quanto hie abundasset. tanquani observa-
tionibus haee ineidisset diversitas. vel quasi ex Athcnis in Thebas
et a Thcbis in Athenas eadem via non sit. Alioquin, si utrobique
vel addidisset vel subduxisset nunicrum, ut paritas rationis postu-
labat, invenisset utruinque eodem modo se habere. Adde etiam
quod revera non crant inter Timocharem et Ptolemaeuni anni 1 13,
sed 432 Holum, ut a prineipio dcclaravi; proinde. breviori tem-
pore minorem esse numerum oportet, nt non solum in serupulis 13,
sed in triente unius gradus, ab observato stellarum motu dissi-
debit. Ita errorem hunc suum imposuit Timoehari, vix evadente
Ptolcmaeo. At dum existimat, illornm adnotationihus non fidendum,
quod aliud restat, quam ut suis quoque observationibus minus
credatur 1 Et haec de motu quoque dcclinationis existiraanduni sit,
involvit non ipsum ut ait trepidationibus , instrnendo senmdam
hane supra primam. Sed dissi])ato ipso iam fundamento, necesse
est snperaedificata eorruant infirmaque sint, ac minns sibi invicem
cohacrentia. Quid demum ipse de motu non errantinm stellarum
sphaerae scntiani, quoniam alio loco destinata sunt, superfluum
pntavi, et impertinens hie amplius iromorari, cum satis sit, si
modo desiderio tuo satisfeecrim , ut meam , quod a mc exigebas,
de isto opusculo habcas sententiam. Valeat Venerabilitas tua
faventissime.
Ex Varmia, 3. Junii, 1524.
Nicolaus Copernicus.
Die Existenz des vorstehend abgedruckten wichtigen Briefes war den
Zeitgenossen des Copernicus bekannt- Starowolski hatte in seiner „vita Co-
pernici" ausdrücklich auf dieses Gutachten hingewiesen (vgl. oben Seite 140, .
Digitized by Google
I. SCHKIFTKN VON ( i »l'KKNKTS.
Schmerzlich bedauerte deshalb auch (tasscudi. das» ilim dieses .Schriftstück
nicht zugänglich gewesen »ei. Er sagt in seiner ..vita Nicolai Coperniei" p. :>'.»
icd. Paris. : Vraetercu, iptae mria Cnpenn'rux ]>cr epixtohis dixxerrrr
potuit: ipuirtiui dt'rittir xtttix iimymi rnpi« ftiixxc iniper prac maiiihux praerfttrn
riro Imtmii llrnxcin Vrufexnmi Axtnmvmn in ArmUmia Cracovicnsi. Ixtie ali-
fptas etliderit, cum mihi mm ronxtet , dc*iderarim xtdttm illam, tputm de Motu
Octarar Sphacrap xcripxixxe fertur ml Cnntmem ('rwociviixem l'apouium, umtm
xnftret ejr reteribux nmdixripnli* et amirix.
Woher den Warschauer Herausgebern das vorstehende Gutachten, welchem
.sie die Ueberschrift De Octava Sphaera contra Werneruin gegeben
haben, zugänglich geworden ist , kann zur Zeit nicht angegeben werden, da
die Warschauer Ausgabe geflissentlich ein jedes Citat vermeidet, llipler hat,
wie es scheint, auf ein Citat von Wiszniewski historya literatury polskirj
VIII. 382 sich stützend, die irrthlimlichc Angabe gemacht (Spicil. Copern
p. 17«.r, es sei der Brief des C'opernicus an Wapowski von Tycho Brahe ver-
öffentlicht werden. Wenigstens findet er sich nicht an den von Wiszniewski
citirten Stellen, weder in der Schrift de couicta, noch auch Opp. edit. Krunco-
furt. 1«4S tom. II. p. 137
4. An den Domherrn Felix Reich
d. d. ex Varmia octaiia pasce's. a.
Nach einer gleichzeitigen Abschrift im Staatsarchive zu Königsberg
Venera In Iis denn ine amicc carissinie.
Non est parui motnenti iis, que suapte natura obseitra ealigine
premuntur Lucein darc possc, cum etiam fieri possit, ut qnis reete
Rentiat. quod autem sentit id eloqui non possit, tale quiddani et niilii
interduin euenirc vereor. Talis est autem de moneta prussiana ratio-
tinatio propter variain ipsius commixtionein, ne dieam eonfusionein,
et ideo nihil miror si ea que seripsi non statini inteüigantur ab om-
nibus. Tentabo igitnr quod dominatio tua queritur intelleetum non
fuisse, reddere apertius. Inveninms. inqunm, quod libra dinüdia
argenti emebatur marcis ij et seotis VIII, quando tribus partibus
Digitized by Google
KW I F.FK.
1ÖÖ
argenti pari quarta pars cris miscchatur et ex dimidia libra ipsius
massac solidos CXll faeiebant. Quod igitnr nioncta huiusmodi ha-
bucrit dchitas conditiones hone monctc sceundnm valorcni et csfi-
mationem. per ea. que sequuntur cxnminando deelaratur hoc modo.
Cum enim dieimus in solidis CXll libram V2 pendentibus, tres
quartas siue dodrantem argenti pari fuisse secundnm propositam
rationem admixtionis. iScquitur quod in tertia parte huius summe
et sunt solidi XXXVII et tertia nnius solidi siue denarii erit
una ex dietis quartis argenti puri sive (juarta pars librae j. Ergo
si XXXVII solidos et tertiam partem solidi addas (.'XII solidis
faciet Snmmam solidorum CXLVIIII et tertiam partem solidi pen-
dentem librae unius bessern nam bes denotat duas tereias ali-
enitis totius sieut dodrans III quartas) siue pendentem libram j
et sextam unius, quod idem est, quod II tertiae. Hie antem
interpretatus sum bessein per sol. XXXII, prout tota libra liaee
nostra eontinet sol. XLV1II et non babebam diecre uneias VIII.
nam alia est in usu libra maxime apud aromatarios quae partitur
in uneias, minor ista in quadrante. Igitur in dieta solidorum
summa CXLIX et tertia unius completur dimidia libra argenti
puri. Nam enm ipsa pendeat duas tertias librae. si quartam
dempseris (juam ratio admixti aeris deposcis et equipollet sexti
*fVi parti totius librae, remanet libra j. Habcmus ergo valorem
inoncte huius libram dimidiam argenti puri. in solidis CXLIX, sed
precium eins solidis CXL. nempe ut dictum est mr. 1, scot. VIII:
cedunt ergo dignitati seu estimationi solidi ferc novem, et in Uni-
versum pars qninta deeima proxime valoris, et sie puto id mani-
festum. Si preterea aliud quiddam diffieultatjs emerserit, operam
meam pro posse offero. modo quid boni efticerc possit. Vcrcor
autem nisi alitcr fnerit provisum (|uam antea ad peiora rem pro-
ccssuram . non enim eessabnnt hoc modo eudere monetam. Cur
enim cessabunt qui ex eo lncrum, damnura vero nulluni, expectant
in quemeumque eventum. Intellexi Domino Agathio referentc de
eontributione tractari unde aeeipio nihil hoc tempore futurum de
Digitized by Google
ir.fi
I. SCHRIFTEN VOX COPEKNICTS.
moneta. ncque cnim eonvenit ut dnplici gravamine onercntnr suh-
diti. Itaqnc coutribuemas qnidem. moneta autem. iacehit, imo non
iaoebit, sed faciemus adhuc peiorem et dabimus Regi Domino
Nostro grandem peeuniam id est paleas. grana autem ubi mane-
bunt? Nescio, si non pulcrius, magniticentius atque regalius
tnisset. dicam etiam mnlto ntilius. diiuissa exactione, nionetani
nunc erexisse. et si non satis id fuisset. postea ad eontributioncm
proccssisse. Nam si non fallor, inaiorem profectum et fruetum
reportasset hacc res. auctu eensu publico. nempc perpetnum illud
autem annunm solummodo. Sed quidquid sit fateor nie errare
posse, unum hominem unum ingenium babentem et non adver-
tentcni vcl ignorantem, que ab aliis perpenduntur utiliora. Cupio
d. tuam optimc feliciterque valere, et faciat nie Keverendissinio
domino nostro scruiliaqne mea eommendata.
Kx Varmia, octava pasce.
N- C(oppnic)
(Felici Reich.)
Diu vorstehend abgedruckte Briefcopic findet sich in dem oben Seite •'«> IT.
beschriebenen Convolutc von Schriftstücken Uber die Münze, welche sich Felix
Reich gesammelt hatte. Sic ist gleichfalls mit den dort öfter vorkommenden
Worten De moneta registrirt. Die Abschrift ist nicht von Felix Reich ge-
macht, sondern von einer fremden Hand, welche auch die Anfangsbuchstaben
des Namens von Copernicus N C darunter gesetzt hat.
Nach (lern Tode von Reich ist, wie oben bereits erwähnt ist, dessen
Sammlung von Schriftstücken Uber die Verbesserung der Preussischen Münze
an Copernicus gekommen. Von Copernicus selbst ist spater sein Namenszug
voltständig ausgeführt , indem er ofjnif dem C hinzufügte ; ebenso hat er
die Ailresse Felici Reich hinzugeschrieben. In späterer Zeit ist der Na-
menszug mit anderer Tinte nochmals nachgezogen worden.)
Der in solcher Weise nachträglich beglaubigte Brief enthält einige wenige
Randbemerkungen und Verbesserungen (vielleicht von Reich ij, welche jedoch
nicht als Varianten aufgeführt, sondern in den Text übernommen sind.
Die Bestiuimuug der Zeit, in welcher der Brief von Copernicus an Reich
Digitized by Google
BRIEFE.
geschrieben ist, kann nur zwischeu den Jahren 1526 und 152S schwanken;
es sind die Jahre, welchen auch die übrigen Schriftstücke der Reich sehen
Sammlung augehören. Jedenfalls ist der Brief, wie Copernicus selbst im Ein-
lange hervorhebt, nach der Abfassung seiner Denkschrift illier die Münze
geschrieben, deren Erläuterung er ja bezweckt . ,«iAiV miror, *i eu, i/tme
acri/mi , tum statt in intet Ii yantur alt nmnibus. Tentubo iyitur, quml dominatiu
tun oueritur, intellectuta noti fuisse, reddere upertius."
Nach dem Jahre 152S scheint Felix Reich sich überhaupt nicht mehr
thiitig bei den Münzverhandlungcn betheiligt zu haben. Bei den Elbingcr Ver-
handlungen im Jahre 1530, welche schliesslich die Einigung mit dem Herzog
thnine schufen, war er nicht zugegen, obwohl er wegen seiner längeren Be-
schäftigung mit der Münzfrage zugleich mit Copernicus von dem Bischöfe
Mauritius Ferber zu dem Elbinger Landtage deputirt war. Dort erschienen
vielmehr, wie die Landtags-Reeesse melden, als die Abgesandten des Erwlän-
disehen Bischofs „die Achtparen und Würdigen Doctor Nicolai!« Kopperuick
und Herr Alexander Schulfeti, der Kirche zu Frauenburg Thnuiherivn •
5. An den Bischof lohannes Dantiscus*
d. d. 11. April 1533.
Nach dem Abdrucke in C'operniei ojjera ed. Varsav p .V»3.
Kevcrendissime i u Christo Pater et Domino!
l'ercepi litteras Keverendissimae Dominationis Vestrae, e quibus
Ituinanitateui . gratiain et t'avorem erga me K. D. Vrae satis in-
telligo; ciuae cum apud Ipsani obtinui , etiani apud alios qnos-
cuinqiie bonos virus eadeui propagare nou dedignatur. Quod eerte
uon mein uieritis, sed cognitac Kevereudissimae Doininationis
* lohauues Flachsbinder, geb. Ns."> zu Danzig, nannte sich, seit er
1517 durch Kaiser Maximilian 1 geadelt war, von Hoven oder de Curiis.
in seinem spätem Leben jedoch fast durchweg nach seinem CJeburtsorte
Dantiscus Er bestieg nach Beendigung seiner diplomatischen Laufbahn hu
Jahre I5:t:i den Stuhl der Bischöfe von Culm . den er bis 1537 inne hatte.
Von 1537 — 15ls war lohannes Dantiscus Bischof von Eruiland
US
I. KCHKItTBK VON (OPKUNKTS.
Vestrac honitati puto tribuendum. Utinam mihi possit aliqnundo
eoutingcre, quibus haee possum proinereri. Uaudeo certe plus
quam (Hei potest, nie talein Dominum et Fautorem invenisse.
Quod autem petit Hcvcrendissima Dominatio Vestra, ut ad He 2o.
huius mensis nie eouferrem, quod et lihentiftsime faeerem uon
levem causam habens tantum Amicum et Fatronum visitandi : id
tarnen mihi incidit inlbrtunium, ut co tempore Dominum Felicem
et nie iiegotia quaedam et causae nccessariae nos eogant in loeo
mauere. Itaque, uti Kcverendissima Dominatio Vestra boni cou-
sulat absentiam tune meam, rogo. Sum alioquin accedcrc Keve-
rendissimam Dominationem Vcstram. ut par est. paratissimus. et
eui plurima alia debeo faecre quod placucrit , modo id Kevercn-
disshna Dominatio Vestra alio tempore mihi insinuaverit. Cni
iam non in petitis gratifienri, sed maps iussa eapessere nie dc-
bere fateor.
Ex Frauciiburg. Parasceve l'ascbae. anno 1538.
F. It. D. Vrae
devotissiinus
Nicolaus Copernicus.
lh'ri-rrmlix&imo in Christo I'afri, Domino Domino lounni Eh-
rto (.'u/mmsi, Domino et lumtori suo plurimtim obscnuimto.
6. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 8. Juni 1536.
Niuli dorn Abdrucke in Copernici oponi ed. Yarsnv. p. '>Sl
He verendissime in Christo Pater et D um ine
Dom ine (M einen tissime!
Arrepi litteras Itevercndissimue Domiuationis Vestrae, hunm-
Digitized by Google
nitatis plenas et p-atiae. quibus nie adinonet illius familiaritatis
et gratiae, quam adhue in iuventnte cuui Reverendissima Domi-
uatione Vcstra eontraxi ; quam adhue tamquain tiorenteui apud se
clurare intelli^o. Sicque me inter suos familiäres commmemo-
rando. invitare dignita est ad nuptias cognatae suae. Equidem,
Reverendissime Domine . obtemperarc dehebam Reverendissiinae
Dominationi Vcstrae et aliquando me praesentare tanto ineo Do-
mino et Patrono. Nunc vero in negotio occupatus, quod mihi
Reverendissimus Dominus Varmiensis iniunxit, abesse nequeo.
Qnapropter boni eonstilere dignetur istam absentiam meain , et
sena/e antiquam illam de me oppinionem. quamvis abseilte : cum
plus esse consuevit animorum coniunctio , quam etiam oorporuui.
Reverendissimam Dominationcm Vcstrum, in omni t'elicitatc. cui
servitia mea commendo, perpetuo valere eupio.
Ex Frauenbnrg VIII Junii, anno MDXXXYl.
Nicolaus Copernicus.
Rereinulissimo in Christo Patri et Domino Domino loanni,
Ejtiscopo Culmensi, Domino stto Clrmentissimo.
7. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 9. August 1537.
N:wli dein Facahnilc in Copernici o|H>r» ml. Viunnv.
Reverendissime in Christi» Pater et Poinine
Dom ine Clement isslme-!
Opportnnitas nuntii Rcvcrendisslmae- Dominationi» Nestrae
mihi oblata admonuit me. ut etiam mearuin aliquid litterarum ad
Reuereudissimnni dominationom vestraiu darein. Aeeepi In» dicbu*
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN VON COI'ERNICTS.
ex Vratislavia novitates quas mitto Revercndissimae doiuinatioui
vestrae, etsi verear, iam antiquas esse apud eandem dominationeui
vesfram. eo qnod litterac datac fuerint XXVII Junii. Priuatim
vero scribitur mihi, Litteras venisse ex curia Hegie Majestatis
i'crdiuandi , hoc continentes quod rex persarum instinetu Cesuris,
pape et Kegig Lusitanie magnig auxiliis Turkaiu iiuiestat ut relicta
Itaita cum expeditione retrocedere eogatur. Inter liebem gallie
et Costa rem paeem tirmatain aiunt data rclieta ducis Mediolani
cum ipso Dueatu filio regis Ualloruin. Nostri, id est regia Fer-
diuandi , apud Cassuuiam rem beue gerunt , eo capto qui per
proditiouem Cussouiam eeperat, multis ex liostibug trucidatis.
Capta etiam arce muuirissima , unde omuis Cassouiae calamitas
orta est. Boemi et Moraui iam sunt in itinere similiter Slcsitc
l)assim vadunt in vngariam, qui forsan «laute Ueo Cassouiam et
alia reeuperabunt : Dicuut etiam apud nos quod Wcyda petit eon-
eordiam certis comlitionibus propositis quo an aeeeptabuntur igno-
ramus adbue. Et hoc in litteris, quo sicut ateepi trado Keuercn-
dissime Dominationi vestre, Cui servitia mea ae nie ipsum deuoueo.
Ex Frauenburg, IX Augusti 1537.
E. R. d. vre
devotissimus
Nicolaus Copernicus.
Itcwemlissimo in Christo putri et domino domino loutnti,
dvi yratiu Episropo Cuhnvmi ur l*onwsuniviisi& etr/esio
udministratori Domino sin» rlcmetttissimo.
Digitized by Google
»RIEFE.
161
8. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 25. April 1538.
Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.
Reuerendissime in Christo pater et domine Domine Cleinen-
tissimc. In negoeio illo Canonicatuum , quod mihi commisit K.
d. vestra (aecepto et communicato consilio cum lt. d. Culmeusi)
visum est non satis maturum esse: vt ad Capitulum referatur
nisi prius causa Cantoris que superuenit, decidatur, quo facto
ad illam proponendam dabitur melior occasio: nisi iuterim aliud
deliberauerit Reuerendissima dominatio vestra. Cui servitia mea
cupio esse commendata.
Ex Frueburgo quinta pasche 1538.
E. R. d. vestrae
Deuotissimus
Nicolaus Copnicus.
lieuerendisnimo in Christo patri et domino Domino Ioanni
Dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo Clemetitiasimo
ac plurimum obseruando.
9. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. »ex Gynopoli«* 2. Oecember 1538.
Nach dem Abdruck in Copernici opera ed. Varsav. p. 5&6.
Reverendissime in Christo Pater et Domine Domine
Clementissimc, mihique et omnibus observande!
Adhortationem R. D. Vrae paternam satis et plus quam
* Nach Sitte der Humanisten, Eigennamen, wo es irgend möglich war, zu
gräcisiren, liebte es auch Copernicus, Frauenburg in Gynopoli» umzu-
II. 11
r
Digitized by Google
1132
I. SCHRIFTEN VON COl'PERNIGTS.
pateruaiu agnoscu; quam etiam intimo corde susccpi. Et quam vis
prioris illius, quam R. D. Vra prius in genere habuit, minime
oblitus: facerc volebam quod monebat; quia tarnen nun erat facile
familiam necessariam ac probam protinus invcnire, propositum
erat nihilominus intra festa Pasehae i Iii rei finem dare. Jam
vero ne K. D. Vra opinetur. uie pcrendinationis affectare prae-
tcxtus , restrinxi tcrminum ad unum mensem , hoc est usque ad
festa Natalia; neque enim brevior esse potuit. ut R. D. Vra per-
pendere potest. Oupio enim pro posse eavere, ne sim offeudieulo
bonis actis, quanto minus R. D. Vrae, quae meruit. ut a me
revereatur, honoretur et plurimum ametur; cui me cum omnibus
facultatibus meis devoveo.
Ex Gynopoli, seeunda Deccmbris 1538.
E. R. D. Vrae
obedieutissimus
Nicolaus Copernicus.
lleterendissimo in Christo Patri et Domino Domino loa/tni.
Dei gratia Epiacopo \rurmiemi, Domino suo Cfemenfussimo.
wandeln. Es hat sich noch ein zweiter Brief mit der Ortsbezeichnung ,,Gyno-
polia" erhalten, der Seite lf>l abgedruckte Brief an Dantiscus d. d. 2b. Septem-
ber 1 539, woselbst Copernicus ausserdem noch das Jahr nach der Olympiaden-
Rechnung angegeben hat.
Auch in seinem grossen Werke de revolutionibus orbium caelcstiuin hatte
Coperuicus au einigen Stellen Frauenburg mit der gräcisirten Form bezeich-
nen wollen. So findet sich in dem Original-Manuskripte — wie wir durch
die Thorner Säcular-Ausgabe erfahren — III, 13 ..Frueburgo, quam Gyno-
polindicere possumus,- IV, 7 „quouiam Gynopolis, quae vulgo
Frueburgum dicitur;" IV, IG »Gynopoli aeeepimus «<
In der editio prineeps sind die angeführten drei Stelleu sümmtlich um-
geändert. III, 13 hat Oslander den Relativsatz einfach weggelassen, IV, 7
und IV, Iti Fruebunjuiu für (ft/nopolis substituirt. — Ursprünglich hatte Co-
peruicus übrigeus an der erstangefilhrteu Stelle III, 13 Frueburgum gar
nicht gebraucht, sondern dafür Warmia gesetzt; auch für Gynopolis hatte
< r anfangs Gynaetia geschrieben.
Digitized by Google
HKIEFE.
10. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 11. lanuar 1539.
Nach dem Abdrucke in Copernici opera ed. Yaraav. p. 5i»2.
Re verendissiine in Christo Pater et Douiine
Do in ine C lerne ntissime !
Feei iam , quod nullo iure omittere debui vcl potui, in quo
spero monitis R. D. V. a nie satis esse factum. Caeterum quod
seire ex nie petit, quanto tempore vixerit felicis recordationis
quondara Lucas a Waczelrodt, R. D. V. praedecessor, avunculus
uieus : vixit annos 04, menses 5; in episcopatu anuis 23; obiit
penultima Martii, anno Christi 1522. In quo illa gcneratio finem
accepit, cuius insignia in autiquis monumentis et multis (»peribus
extant Torunii. Commcndo iam obedieutiam meam R. D. Vrae.
Ex Fraueuburg, 11. Jauuarii, anno 1539.
E. R. D. Vrae
obsequentissi mus
Nicolaus Copernicus.
HeverenJissimo in Christo Patri et Domino Domino loanni,
Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino suo clementisaimo .
11. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 3. März 1539.
Nach dem Abdrucke in der Biblioteka Warszawska 1857.
Reverendissinie in Christo Pater et Dominc
Domine clcmentissime.
Heri bouae meinoriae Felix Custos et Canonicus ex huina-
nis factus traditus est sepulturae. Canonicatum et praebeudam
11»
Digitized by Google
164 I. SCHRIFTEN VON COl'PERNICÜS.
vaeantem pro Domino Raphaele Conopat procuratorio nomine ac-
ceptavi, et de ea promoveri, ipsamque illi conferri feci? secundum
fonnam literarnm apostolicarum vigore nominationis serenissimae
Reginae Poloniae. Quod supra est Reverendissima Dominatio
Vestra dignetur consensuni suum praebere. cnmque Capitulo suo
significare , ut detur illi vel mihi Proeuratori possessio vacantis
praebendae. In quo Reverendissiuia Dominatio Vestra ad rem
litterarum apostolicarum faciet, Domino vero Palatino Pomerauiae
eiusque filio et mihi gratiam singularcm, quam erga Rcverendis-
simam Domiuationem Yestram studebimus promereri. Ex Frauen-
burg. III Martii a. MDXXXIX.
Servitor
Nicolaus Copernic.
Reterendinsimo in Cfiristo Patri et Domino Domino loannt,
Dei gratiu Episcopo Varmiemi, Domino meo elementU&imo.
12. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 11. März 1539.
Nach dem Abdruck iu Copernici opera ed. Varsav. p. 5H8.
Re verendissime in Christo Pater et Domine
Domine Clementissime!
Hodie annuente et conscutiente R. D. Vra obtinui a Capi-
tulo possessionem Canonicatus et Praebendae , vacantium per
obitum bonae memoriae Felicis pro Domino Raphaele a Conopat.
pro quo ago gratias R. D. Vrae, neque dubito quin ipse Raphael
recognoseet haue bcnevolentiam R. D. Vrae una cum Domino
Palatino Pomerauiae patrono suo, uti par est. Cupio et ago me
Digitized by Google
HUIEFE.
16:»
commendatum esse exiraie R. D. Vrae. cui servitia raea de-
voveo.
Ex Fraueuburg, 11. Martii 1539.
E R. D Vrae
obsequentissimus
Nicolaus Copernicus.
Reverendüsimo in Christo Patri et Domino Domino loanni,
Dei gratia Epucopo T'armiemi, Domino suo Clementissimo.
13. An den Bischof lohannes Oantiscus
d.d. »ex Gynopoli« 28. September 1539.
Nach dem Abdruck in der Biblioteka Warazawska. 1S69.
Revereudissiine in Christo pater et domiue . domine cleuien-
tissime. Petiit nuper ex me Revereudissima Domiuatio vestra :
ut epitaphium quondam Lucae episcopi, antccessoris Reverendis-
simae Dominationis vestrae. avunculi mei. quod olim a se factum
mihi miserat. remittercm Reverendissimae Dominatioui vestrae.
Mitto igitur eius exemplum. quoniam de manu propria Reveren-
dissimae Dominationis vestrae apad mc non cxstat. Doleo equidem
quod ad usum destinatum non pervenerit: cum iam antea aliud
quoddam sepulcro fuisset insculptum. parum habcns odoris sapo-
risque minus. Sed quod procuratum sie erat et paratum Uli
adhuc in humanis volenti. Cupio et precor Reverendissimae Do-
minationi vestrae longacvam valetudinem ad increinentum eccle-
siae suae et suorum consolationem. Cui servitia mea devoveo.
Ex Gynopoli XXVIII Septembris olymp. 579 anno primo.
Episcopalis Reverendissimae Dominationis vestrae
devotissimus
Nicolaus Copernicus.
liecerendissimo in Christo patri et domino. Domino Ioanni
Dei gratia Episcopo Varmiensi, domino suo efementmtmo.
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
I
14. An den Herzog Albrecht von Preussen
d. d. Frauenburg 15. Juni 1541.
Nach dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg.
Durchlauchter vnnd hochgeborner füret genciligcr herre.
mcyne vlessige vnd gutwillige dinste sein E. f. G. alle zecit be-
reith E. f. G. auff ewer briff vnd schreibe tw ich wissen vnd
czucrkennen Nach dein ich ann königlicher Maiestät zcu polen
Doctori Joanni benedicto geschreben habe, meinen besten vleis
nach zcu erkundigen wie dem Erentvesten vm\ gestrengen herrn
Georgio von kuuhaini E. f. d. amthman in seiner Swacheit mochte
geholfen werden, hett mich verhofft es solde mit demseibigen
briflfaboteu antworth gefallen sein. Szo hab ich bis her vom
obgenanten doctor keinen brifF vborkomeu. das mich wundert.
Habe ich E. f. G. der Sachen halben nichts eingentlichs wissen
zcu schreibeu. Byn noch derhalben gesint mit zcufelliger bot-
schafft dem selbiger doctor widdrvmb zcu schreiben in der sel-
bigen Sachen, alz dan was ich von ein erfaren werde wil ich an
verzcog zcu stellen E. f. g. der ich meine vlessige vnd vn ver-
drossene dinste thu demutiglich bevolen.
Datum Frauenburg XV. Junii 1541.
E .f. d.
stetiger dyner
Nicolaus Cojnicus.
Dem durchlautigen vnd hochgebomen von gof* genoden
Albrechten Margrauen zcu brandemburg In preussen end
wenden hertzog burggrofen zcu Xorenberg vnd fursten zcu
Rügen, meinem gtmligisten /tcrrnti.
Digitized by Google
BRIEFE.
107
15. An den Herzog Albrecht von Preussen
d. d. Frauenburg 21. Juni 1541.
Nach dein Original im Staatsarchiv zu Königsberg.
Durchlautiger hochgeboruer fürst geuediger herr. Ich hab
gestern ersten vom königlicher Majestät zcu polen doctori joanni
benedicto ein briff vnd auff mein schreben von wegen des eren-
ucsten Georgen kunhaim hauptmaii zcu Tapiau etc. antwort vbir-
komen. Die weil aber ann das nichts von andern besonderlichen
addir fremden sacken berurth wirt. hab ich E. f. g. denselbigen
hauptbriff zcu gestählt, aus welchem E. f. g. des selbigen doctoris
rath vnd dunken wirdt vernehmen, wvst ich doneben was bessere
zcu zeuschissen do mit dem glitten herren E. f. g. amptsmanu
beholflig sein zcu seiner gesundheit erstatunge, solten mir kein
arbeit mue vnd surge E. f. g. zcuwolgefallen deren ich mich thue
vleissig bevehlen vordrislich sein. Datum frauenburg am XXI
Junij Im MDXLI iore.
E. f. D.
underteniger diner Nicolaus C opticus.
Dem Durchlauchtigen vnd hochgeborn fursten von Oots
gnoden Albrechten Margrauenn zcu brundenburg zcu prei-
sen vnd wenden herzcogen burgrefen zcu Xorimberg vnd
furzten zcu Rügen meinem gnedigstn herren.
Digitized by Google
ItiS
I. SCHRIFTEN VON COPI'EKNICUS.
16. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 27. Juni 1541.
Nach dem Original in der Kgl. Bibliothek zu Berlin.
Reuerendissime in Christo pater et domine Domine clemen-
tissime. accepi litteras Reuerendissime dominationis vestre hu-
ruanissinias et admodum familiäres, quibuscum etiam non dedi-
gnata est mittere ad lectorem librorum meorum epigramma elegans
sane et ad rem. non meis meritis sed Reuerendissime dominationis
vestre benevolcntia singulari, qua studiosos prosequi solet. Ipsum
igitur Reuerendissime dominationis vestre titulum operi meo in
fastigio praepouam. si modo dignum sit opus, quod a Reueren-
dissima dominatioue vestra exornari tantopere mereatur, quod
tarnen dictitant nie doctiores esse aliquid , quibus obsequi decet.
Ego vero singularem benevolentiam et affectum erga me paternum,
quo me prosequi non cessat Reuerendissima dominatio vestra,
quantum in me est promereri. eique in omnibus quibus possum,
vti debeo seruire et obsequi cupio.
Keuerendissimo in Chritto patn et domino Domino Ioanni
Ex Frauenburg XXVII. Junii 1541.
E. R. d. v.
obsequentissimus
Nicolaus Copnicus.
dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo clementissimo.
E.
Das Sendschreiben von Coppernicus
an Bernh. Wapowski gegen Joh. Werner's Schrift
„de motu octavae sphaerae"
in gereinigter Textes-Recension.
Vorbemerkung.
Das Gutachten, welches Coppernicus auf Ansuchen seines Jugend-
Freundes und einstigen Stndien - Genossen , des Krakauer Domherrn
Bernh. Wapowski, Aber die Schrift eines gleichzeitigen Mathematikers,
Joh. Werner aus Nürnberg, abgefasst hat, ist zwar schon unter den
Briefen (S. 145 — 151) abgedruckt: allein der Text hat dort nur in
sehr verderbter Gestalt mitgetheilt werden können. Die zehn ersten
Bogen des vorliegenden (2 ) Bandes sind nämlich schon vor mehr als
einem Decennium gedruckt; sie wurden im Jahre IS? 3 [unter dem
Titel »Monumenta Copernicana«) als Festgabe zur 3. Säkular-Feier des
Geburtstages von Coppernicus ausgegeben.
Damals aber war die Coppernicanische Abhandlung contra Wer-
nerum* nur in dem verderbten Texte zugänglich , welchen die War-
schauer Ausgabe der Werke von Coppernicus bietet. Dieser schlechte
Abdruck musste fttr die »Monumenla Copemicana u , gleichwie es für
Hiplers gleichzeitig erschienenes »Sptcilegium Copernicanum* geschehen
Digitized by Google
170
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS
ist. benutzt werden, weil die Warschauer Herausgeber, wie bereit« oben
8. 154 und Band I, 1. S. 222 ff. hervorgehoben ist, auch nicht die
geringste Andeutung über den zeitigen Aufbewahrung* - Ort des von
ihnen eutdeckten Manuskripts hinzugefügt hatten.
Durch Polkow.vkis 1873 erschienene Biographie von Coppernicus
p. 21 r ist uns erst bekannt geworden, dass der Warschauer Abdruck
des Sendschreibens an Wapowski nach einer, dem 16. Jahrhunderte
entstammenden Abschrift besorgt ist , welche sich , versteckt in eine
kleine Sammlung von Manuskripten und Druckschriften auf der Königl.
Bibliothek zu Berlin , der Durchsicht von Fachmännern bis dahin
entzogen hatte. Leider war der Abschreiber, den die Warschauer
Herausgeber gewonnen hatten, weder Mathematiker, noch mit den Ab-
breviaturen des 16. Jahrhunderts ausreichend bekannt. So erschien
der Abdruck in sehr verderbter Gestalt mit argen Lesefehlern , denen
sich dann noch eine nicht geringe Zahl von Druckfehlern anschloss.
Eine Beschreibung der Berliner Handschrift ist Bd. I, Thl. 2,
8. 222 ff. gegeben ; noch eingehender ßndet sie sich in den Mitthei-
lungen des Coppernicus- Vereius I, 19 ff.
Eine zweite, gleichfalls aus dem 16. Jahrhunderte stammende Ab-
schrift des Copperuicanischen Sendschreibens an Wapowski hat Curtze
in der K. K. Hofbibliothek zu Wien aufgefunden; auch von dieser
Handschrift ist von Curtze a. a. 0. und Band 1, Theil 2, 8. 223 eine
Beschreibung gegeben*. Eine kritische Vergleichung der Lesarten der
Berliner und Wiener Handschrift lässt mit ziemlicher Sicherheit die
Form erkennen, in welcher Coppernicus den Brief geschrieben hat.
Nach genauer Kollation dieser beiden, bis jetzt allein bekannten
Älteren Abschriften der Abhandlung von Coppernicus hat Curtze in dem
l. Hefte der Mittheilungen des Coppernicus -Vereins (S. 23 ff.) eine
* Aus der Beschreibung der Wiener Kopie, welche Bd. I, Thl. 2, S. 223
enthält, ist hier dio Bemerkung hervorzuheben , welche der Abschreiber an
den SchlusB gesetzt hat, es sei seine Abschrift gefertigt »ex primi» pott
cwT«i7pa<fo> liturü 30. Martii 1575.«
Ausserdem ist anzuführen . dass die Orthographie , wie sie Coppernicus
gebraucht, in der Wiener Handschrift in erheblicherem Masse verändert ist,
als in der Berliner; dagegen hat jene den Wortlaut treuer bewahrt als die
letztere.
Digitized by Google
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSK1 ETC. 171
kritische Textes-Recension geliefert, welche dem nachfolgenden Ab-
drucke zn Grunde gelegt ist*.
Eine recht alte Abschrift der Abhandlung von Coppernicus »contra
Wernerum de oetava sp/tatrw besass einst die Strassburger Stadtbiblio-
thek. Sie war noch zu Lebzeiten von Coppernicus, im Jahre 1531,
also bereits 7 Jahre nach Abfassung jenes Sendschreibens an Wapowski
kopirt; wir erfahren dies durch die Schluss-Bemerkung des Abschreibers :
»Detcripta Pragae ex D. Hagetii exemplari men$e Januar tu MDXXXI.«
Von dem in dieser Notiz erwähnten Besitzer der Prager Handschrift
wissen wir nur, dass er eifriger Sammler werthvoller astronomischer
Manuskripte gewesen ist. Wahrscheinlich war er der Vater des in der
mcdicinischen und astronomischen Literatur nicht unbekannten Leib-
arztes des Kaisers Maximilian IL. Thaddaeus Hayek (• 1525, | 1600);
Tycho Brahe erhielt von letzterem eine Abschrift des — vermuthlieh
gleichfalls von seinem Vater überkommenen — »Commentariolm Copernici«.
(Vgl. Band I, 2. S. 285; .
Die Strassburger Abschrift ist leider mit der Bibliothek im Jahre
1S70 verbrannt. Glücklicherweise war jedoch vorher, im Jahre 1839,
von einem gewissen Anton Makowski eine Kopie gefertigt , welche sich
in der polnischen Bibliothek zu Paris ;Quai d" Orleans No. G erhalten
hat. Dieselbe hat immerhin eine relative Wichtigkeit, wenngleich sie
an ähnlichen Mängeln leidet, wie die Berliner Handschrift; bezeichnend
für den Abschreiber ist schon die Rand-Notiz : »Descnpta Strasbourg
Mensis Junii JS39 p. Antonio Mukouski. Vol. D. Jr. 7. 2. in 4to i«.
Die Strassburger Abschrift stimmte — wie wir aus der Makowski-
Bchen Kopie ersehen — im Ganzen mit dem Wiener Manuskripte Überein ,
vermuthlieh ist das letztere also gleichfalls von dem Prager Exemplare
Hayek s kopirt. Eine genaue Kollation ergab die vollständige Ueber-
* Curtze hat seiner Ausgabe des Wapoweki-Briefes erläuternde Anmer-
kungen beigegeben, von welchen einige der wichtigsten aufgenommen werden
sollen; sie sind mit [C. gekennzeichnet. Dagegen wird Bich nur selten Ver-
anlassung finden, auf die raria lectio der beiden codice*, mit welcher Curtze
seine Textes- Rccension in kritisch -philologischer Weise begründet, näher
einzugehen. Die vielen Irrthümer bez. Schreibfehler der beiden Absohreiber
sind durch Curtze verbessert und ebenso die von den Warschauer Heraus-
gebern in den Text Übernommenen Rand-Glossen entfernt worden.
Digitized by Google
172
I. SCHRIFTEN VON COPPKKNICUS.
einstimmung bis auf einen Schreibfehler, wo die Wiener Handschrift
(Curtze 8. 29. Z. 17) »aequalitati*« liest, hat die Strassburger Ab-
schrift die irrthtlmlicbe Variante » inaequali talis*. Ausserdem bietet
letztere die richtige Namens-Form *Coppemicu$* , während in dem
Wiener Manuskripte die Verstümmelung »Coppfomicuvi erscheint.
Epistola Ooppernici contra Wernerum. 4
Reverendo Domino Bernardo Wapowski*'
Cantori et Canonico Ecclesiae Craco vieiisis et
S. R. Majestatis Polonicae Secretario
Nicolaus Coppernicus.
Cum pridem ad uie initteres, optinie Bernharde, Iohannis
Werneri Nurembergensis editum de motu octavae sphaerae opus-
• Das Gutachten, welches Coppernicus über die Präcessious - Theorie
seines Zeitgenossen Joh. Werner abgegeben, ist im I. Bande, Thl. 2. S- 220 ff.
eingehend behandelt. Dort sind auch die erforderlichen Notizen aus dem
Leben Werner s beigebracht.
Der Name Wapowski s erscheint in der Berliner und Wiener Hand-
schrift in den Verstümmelungen »Vapusky und »Vapoushy«.
Nähere Angaben Uber die Lebens-Verhältnisse von Wapowski sind Bd. I,
Thl. 2, S. 221 zusammengestellt. Nach neueren Untersuchungen ist er jedoch
nicht, wie auch ilipler ;Spic. Copern. p. 172) und ebenso Karlinski (£ywot
Kopernika p. 12; annahmen, identisch mit »Bernardus de Mnyschevo«, welcher
nach dem Promotions-Buche der Universität Krakau im J. 1493 baccalaureus
und 1495 magister wird. Er ist vielmehr ein jüngerer Studien-Genosse
von Coppernicus, in der Universität^- Matrikel im J. 1493 als »Bernardus
ätanislai de Radochonycze dioecesis Cracoviensis« inskribirt. Die Heraua-
Digitized by Google
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEBN1CUS AN B. WAPOWSKI ETC. 173
culum. quod a multis laudari dicebas, petiit ex me Yenerabilitas
tua, ut ei meara quoque senteutiam de illo significarem. Quod
certe tanto libentius fecissem, quanto honestius et re vera a me
quoque commeudari potuisset, nisi quod Studium hominis et cona-
tum laudarcm, et quod admonuit Aristoteles : *Non tsolum iis, gut
»bette Jocuti sunt, gratijicarulum eise phiiosophis, sed etiam non recte
docutü, quandoquidem non purum saepe contulit etiam decia notasse
»triam rectum sequi volentibus.« Ceterum ad modicum utilis est re-
prebensio eoufertque parum, quia et impudeutis ingenii est, Mo-
mum potius agere velle quam poe*tam. Proindc etiam vereor, ne
mihi succenseat aliquis. si alium reprehendam, quamdiu ipse non
profero meliora. Itaque volebam illa, ut sunt, dimittere curae
aliorum. atque sie Venerabilitati tuae, ut libenter nostra aeeiperet,
in summa responsurus fuissem. Verum cum animadvertam, aliud
esse mordere et lacessere quemquam, aliud castigarc et revocare
errantem, qnemadmodum vicissim laudare aliud est quam adulari
et agere paraaitum, non invenio, cur desiderio tuo obsequi non
deberem. aut quod barum rerum studio et diligentia, qua prae-
eipua polles, derogare viderer. Ac proinde, ne etiam temere
videar reprehenderc hominem, conabor quam apertissime ostendere,
in quibus ille de motu sphaerac stellarum tixaruru erraverit, neque
conveniat eius traditio, quod forsitan ad certiorem eins rei capes-
sendam rationem non parum etiam conducat.
Primum 'igitur fefellit ipsum supputatio temporum*, quod exi-
stimaverit annum secundum Autonini Pii Augusti, quo Cl. Ptolo-
geber der »Srriptores rrrum J'olom'carum» , in deren zweitem (1874 erschie-
nenen) Bande die «par* posterior« [1480 — 1535 der • Chrvnieorum Btrnardi
Vopocif abgedruckt ist. gebeu Uber Bernhard Wapowski und »eine Familien-
Verhältnisse quelleninässige Mittheilungen. Danach lagen die Familien- Güter
Wapowce, Radochonce und Dynöw in Galizien ; an letzterem Orte befanden
sich die Familien-Gräber
* Die Auaeinandersetzung, gegen welche Coppernicus sich an dieser
Stelle wendet, tindet sich in der VmpnsAiu Iii der Werner' sehen Abhandlung
»de octava »phaeru«.
174
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
iuaeus observata a se fixa sidera in ordinem constituit, fuisse a
nativitate Christi anno centesimo quinquagesiino, cnm fuerit se-
cundum veritatem annus CXXXIX. Ptolomaeus enim libro tertio
Magnae Constructionis capite primo observatum autumni aequi-
noctium ab Alexandri Magni morte anno CCCCLXIII ait fuisse
Antonini anno III. A morte vero Alexandri ad Christi nativitatem
nuiuerantar anni pariles Aegyptii CCCXXIII et CXXX dies. Xam
a principio regni Xabonassarii ad Christi nativitatem supputant
annos pariles DCCXLVII et dies CXXX, de quo non video dubi-
tare neqne autorera hunc. ut apparet propositione XXII. nisi quod
additur dies unus secundum Canones Alfonsinos. Idque ideo, quod
Ptolomaeus incipit a meridie primi diei primi mensis Thot apud
Acgyptios annos Nabonassarios et Alexandri Magni, Alfonsus autem
a meridie Ultimi diei anni praecedentis, quemadmodum uos a meri-
die ultimi diei mensis Decembris annos Christi supputamus. A Nabo-
nassaro autem ad excessum Alexandri Magni Ptolomaeus eodem
libro capite octavo numerat annos CCCCXXIIII pariles. Cui asti-
pulatur Censorinus de die natali adC. Cerilium* scribens, autoritate
M. Varronis. Relinquuntur ergo ex annis DCCXLYI1 et CXXX
diebus CCCXXIII anni et CXXX dies, videlicet ab Alexandri morte
ad Christi nativitatem, atque hiuc ad Ptolomaei observationem iam
dictam anni pariles CXXXIX et dies CCCIII. Ergo observatum
a Ptolomaeo aequinoctium hoc autumni constat fuisse a nativitate
Domini annorum parilium CXL, nona die mensis Athyr : Homanc-
rum vero annorum CXXXIX. die XXV septembris, Antunini tertio.
Kursus idem Ptolomaeus libro quinto Magnae Constructionis,
capite tertio in observatione Solis et Lunae anno secundo Antouini
* Der Adressat des Briefes Je die natali von Censorinus heisst nach
nouern Angaben Carrellus. In den bis zu des C'oppernicus Zeiten erschie-
nenen Ausgaben ist stets Ceriliiu* gedruckt; Coppernicus konnte also auch
nur diese Form gebrauchen, wie sie in dem Wiener Manuskripte wirklich sich
fiudet. Die Warschauer Herausgeber haben aus der berliner Handschrift die
N'amensforw «Conuliutm Uberuoiuuien.
I
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSK1 ETC. 175
supputat annos Xabonassarios DCCOLXXXV et CCIII dies. Fuis-
seut ergo a Christi nativitate anni transacti pariles CXXXYIII et
LXXI11 dies. Exinde post dies XIV, nempe Pharmtiti nono, quo
Ptolomaeus Leonis Basilicum * observavit, erat a nativitate Christi
Romanoruii] annus CXXXIX, XXII dies Februarii, atqne hic An-
tonini annns secundus, quem putat autor iste CL fuisse. Fefellit
igitur ipsum supra annos XI.
Adhuc autem si quis dubitet et his non contentus cupiat etiam
huius rei capere experimentum, meminisse debet tempus esse nu-
merum sive mensuram motus caeli secundum prius et posterius.
Hinc etenim anni. menses, dies et horae nobis eonstant. Mensura
autem et mcnsum vicissim se habeut, rclativa enim sunt. Porro
Canones Ptolomaei cum essent adhuc ex recenter a se observatis
conditi, credibile non est errorem aliquem ab his sensu percepti-
bilem vel discrepantiam aliquam eos continere, quo minus suis
principiis, quibus incumbunt, uon eongruerent. Quae cum ita
sint, si loca Solis et Lunae circa Basiliscum organis astrolabicis
invcnta a Ptolomaeo anno secundo Antonini novem diebus Phar-
muti mensis quinque horis et dimidia a meridie transactis per
tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea post annos
Christi CXLIX, sed post CXXXVIII annos, LXXXV1I1 dies et
horas quinque et diraidiam, qui sunt Nabonassarii DCCCLXXXV
anni, dies CCXVII1 et horae quinque et dimidia. Ita iam error
iste manifestus est, qui illius inquisitionem de motu octavae sphaerae
plerumque infecit, ubi temporum fach meutionem.
Alius error non minor praecedenti est in ipsa eius hypothesi.
in qua cxistiiuat CCCC auuis ante Ptoloiuaeum aequali tantum-
modo motu non errantia sidera mutata fuisse *. Quae ut apertius
* Der für die Warschauer Ausgabe gewonnene Abschreiber des Ber-
liner Manuskripts hat das Zeichen des Lüwen V. welches ebeuso die Wiener
Handschrift zeigt, nicht verstanden und dafür «siduv substituirt C.
Altut error. Die Stelle, auf welche Cuppernicus anspielt, findet
«ich in Werne r*a Propositü* VI. und lautet: Si iUupte ßjcorum guhrum motu»
170
1. SCHRIFTEN VOX COPPERMCCS.
appareant, utque *, quae inferius dicentur. magis perspicua fiant,
animadvertendum pnto, scientiam stellarum ex eoram esse nu-
mero, quae praepostere cognoscuntur a nobis. quam secundum
naturam. Quemadmodum, verbi gratia, prius natura novit vici-
niores esse terrae planetas quam fixa sidera, deinde quod sequitur.
ut minus vibrantes appareant. Nobis e contrario antea visi sunt non
scintillare et exinde coguitum propinquiores esse terrae. Ita pari-
formiter prius deprebensum est a nobis inaequales videri stellarum
motus, postea epicyclia esse, eccentricos aliosve circulos, quibus
ita ferantur, ratiocinamur. Atque ideo dictum id esse velim. quod
oportuerit priscos illos pbilosophos primum loca stellarum instru-
mentorum artificio notare cum temporum intervallis et ea tamquam
mannductione quadam, ne infinita quaestio de motu caeli rema-
neret, rationem aliquam de eis ccrtam percunctari. quam tum visi
sunt invenisse, quando consideratis visisque omnibus stellarum
locis astipulatione quadam omnibus conveniret. Ita etiara de motu
octavae spbaerae se habet , quem prisci mathematici ob nimiam
eins tarditatem nobis ad plenum tradere non potuerunt. Sed ve-
stigia eorum sequenda sunt investigare cum volentibus et eorum
observationibus** tamquam testamento relictis inhaerendam. Quod
per quadringentos anno» in tingulis annorum centenuiios singulos perfecerml
gradus, coneequens itaque est eundem Jixorum siderum t not um ante Ptolematum
per quadringentos anno» fere uniformem et aequulem exntitisse.
* Die von der Parenthese umschlossenen Worte sind Konjektur Curtze'a,
der sich zu derselben genothigt sah, um den Satz verständlich zu machen
und wenigstens nichts Neues und dem Sinne Widersprechendes hineinzu-
tragen.
Die Handschriften bieten übereinstimmend Unverständliches. Deshalb
haben sie gleichfalls eine Aenderuog vorgenommen, durch welche sie jedoch
mehr geschadet als genützt haben. Sie haben nämlich die zusammengehörigen
Sätze zerrissen, indem sie hinter »puto* einen Punkt setzten und sogar einen
Absatz folgen Hessen. (Vgl. oben S. 148.)
Die Berliner Handschrift, und ihr folgend die Warschauer Ausgabe
liest •consideralionibtu« , die Wiener Handschrift dagegen bietet daB in den
Text aufgenommene -observationibus: Letzteres ist unbedingt vorzuziehn;
den Beobachtungen der Alten — meint Coppernicus unzweifelhaft —
sollen wir vertrauen ; auf ihre sonstigen Betrachtungen kommt es nicht an I
Digitized by Google
DAS SENDSCH REIHEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOW8KI . 177
si secus aliquis putarit illis non credendum, in hoc certe huic
clauga est ianua huius artis, et ante ostium recubans aegrotantium
somnia de motu octavac sphaer.ie somniabit, et inerito, utpote
qui per illorum calumniam existimaverit suae hallueinationi sub-
veniendum. Con6tat autem illos summa diligentia et solerti in-
genio illa omnia observasse, qui multa et praeclara inventa et
adiniratione digna nobis reliquerunt. Quamobrem persuadere mihi
baudquaquam possim in accipiendis stellarum locis eos errasse
vel in quarta vel quinta sive etiam sexta parte uniue gradus, ut
hic autor existimat, de quo postea latius.
Illud quoque praetermittendum non est in omni motu sidereo.
cui diversitas inest, totam revolutionem ante omnia desidcrari, in
qua intelligatur omnes motus apparentis differentias pertransivisse.
Diversitas enim apparens in motu est. quae impedit, ut per partes
tota revolutio et aequalitas motus metiri non possit*. Sed sicut
in inquisitione cursus Lunaris Ptolomaeus et ante eum Hipparchus
Rbodius magna ingenii sagacitate considerarunt , oportet esse
quatuor momenta in revolutione diversitatis opposita sibi invicem
per diametros, utputa extremae veloeitatis et tarditaris. ac utro-
bique per transversum amborum acqualitatum mediantium quadri-
fariam seeantia circulum. fitque, ut in primo quadrante velocis-
siinus decrescat motus, in altero diminuatur medius, ac rursum
crescat tardissimus in tertio quadrante, a«'qualis in quarto. Qua
iudustria scire potuerunt ex observatis inspectisque Lunae motibus.
in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde,
cum similis motus rediisset, intellexerunt iam factara inaequali-
• Zu dem angezeichneten Satze des Textes hat die Berliner Handschrift
die zutreffende Rand-G osse »Coprrmeus fol. 8'J. Medius </<v/ua/<«</w motus eo
certioribus rtdddar nutmrts , tjun magis turnt ab aequalitatts diflerentiis sepa-
ratio.*
Auf Blatt 8'J der tditio princrps des Copperuicus findet sich das XV111. Ka-
pitel des drittou Buches mit der Ucherft-hiift »De rxamiuattnne wotns aequahs
»eciindum lougduihnem» , und in diesem wird das auseinandergesetzt, was die
Randnote ausspricht
Ii. 12
Digitized by Google
17S
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
tatift circuirioncm, quemadmodum hoc latius Magnae Constructionis
libro quarto Ptolomaeus explicavit. Quod etiam in inquisitione
motu» octavae sphaerae erat observandum. Sed uimia eius. ut
dixi. tarditas, qua in annoruin millibus nondum in sese reversus
inaequalitatis motus satis constat, non sinit id statim absolvere,
(|uae multas hominum aetates excedit. Possibilc tarnen est cou-
iectura rationabili ad id perveniri posse adiutos etiam nunc ali-
quibus obscrvationibus post Ptoloraaeum adauctis. quae in eandein
congruerint rationem. Nam quae determinata sunt, infinitaiu ra-
tionem habere non posaunt, quemadmodum, si per tria puneta non
secundum lineam rectara * data circumferentia ducatur. non licebit
aliam superinducere , quae maior vel minor fuerit prius trans-
missae. Sed de his alias, ut revertar ad id. unde digressus sum.
Videndum igitur nobis nunc est, an recte se habeat, quod
dicit auetor, non errantia sidera CCCC ante Ptoloraaeum annis
aequali solummodo motu fuisse mutata. Porro. ne verborum
siguih'cationc fallamur. aequalem aeeipio motum. quem et medio-
crem dicere solemus, quod sit inter tardissimum et concitatissimum
medius**. Ne circumveuiat nos. quod in corrollario primo septimae
propositiouis dicit » tardiorem esse motum Jixoittm siderum « . ubi
peues suam hypothesin aequalem ponit. ceteruin velociorem, perinde
ac si numquain futurus sit tardior. In quibus haud scio, an sibi ipsi
constet, multo tardiorem postea adducens. Assumit autem aequali-
tatis argumeutuiu ex uuiformitate, qua hxa sidera tantisper a primis
stellarum tixarum observatoribus. Aristarcho et Timochare, usque
ad Ptolomaeum ac per aequalia temporum intervalla, utputa per
siugulos annoruin ceutenarios. singulos proxime gradus pertrausi-
• Auf die Worte 'lineam n-ctam* läset die Warschauer Ausgabe eine
Randglosse der Berliner Handschrift folgen, ohne sie als solche zu be-
zeichnen -ut tre« lunac ecelipses, tres aermyehii*.
** Auch hier hat, nach deiu Schlussworte des Satzes, die Warschauer
Ausgabe die Raudglosse der Berliner Handschrift »Arithinetica medietate* in
deu Text aufgenommen.
Digitized by Google
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICTS AN ü. WAPOWSKI. 179
ernnt. ut apud Ptolomaeum satis apparet rc]>etitum ab autore pro-
positione septima. Scd hie tantus mathematieus existens uou
aniinadvertit . qnod nullatcnus esse potest . ut circa momcnta
aeqnalitatis . hoc est sectiones circoloruin eclipticae decimae
8]>haerae et trepidatiouis . nt ille vocat. uniformier apparcat stel-
larum motus quam alibi. quaiido contrarium eius sequi neeesse
sit, ut tunc mnxime varius appareat, uiinime vero. quando velo-
cissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod vel e sua
ipsius hypothesi et construetione debebat animadvertere et tabulis
exinde confectis, praesertim ultimo Canone. quem ad revolutionem
totius aeqnalitatis sive trepidationis exeinplificavit. ubi a ducentis
annis ante nativitatem Christi secundum praecedentem supputatio-
nem in priino annorum ccntenario reperitur motus apparens scru-
pulorura primorum XLIX dumtaxat unius gradus; in altero cen-
tenario scrupulorum primorum LVII. Deinde ab ipsa nativitate
Christi per primum annorum centenarium transmutatae fuissent
stellae gradu I et decima fere parte unius: in secundo gradu I
et quarta fere. ut paulo minus sextante unius gradus se invicem
excedant motus sub aequalibus temporum spatiis. Quod si cou-
iungas ducentorum annorum utrobique motum. deficiet in primo
intervallo a duobus gradibus plus quam qninta pars unius. in
secundo autem superaddet prope unius quadrantem. sicque rursus
sub aequalibus temporibus excedet motus sequens praecedentem
in dimidio gradu et parte quintadccima fere. cum antea ccntesimo
quoque anno singulos pertrausivisse gradus Stellas fixaa Ptolomaeo
credens detulisset. E contrario vero eadem lege assumptorum a
se circulorum in velocissimo motu octavae sphaerae contingit. ut
in CCCC aunis vix unius scrupuli differentia in motu apparente
reperiatur. qnemadmodum videre licet ab annis Christi DC us-
que ad M in eodem Canone. Similiter et in tardissimo. ut a
II. MLX annis* in subsequentes CCCC. Et ratio diversitatis est,
* Durch einen offenbaren Schreibfehler hat die Warschauer Ausgabe
12*
r
Digitized by Google
ISO
I. SCHRIFTEN VON COPI'ERNICUS.
quia. ut dictum est superius, in uno beinicyclio trepidationis, a
summa videlicet tarditate ad summam veloeitatein accreseit Semper
aliquid niotui apparenti. ao iu altcro semicireulo, qui a summa
velocitate ad tarditatem summam computatus, continue deerescit
motus, qui antea creverat, fitque summa augmentatio et dimi-
nutio* in puuetis acqualitatis e diametro oppositis**, adeo ut in
motu apparcntc non sit reperire motus aequales in duobus cou-
tinuis temporum spatiis aequalibus. (juorum alter alteri maior sit
aut minor, uisi circa vclocitatis et tarditatis extrcmitates, ubi dum-
taxat nitro citroque aequales circumferentias pertranseunt tcmporia
aequalitate atque incipientes vel desinentes augeri vel minui mutua
tunc sese compeusationc coaequant. Nulla ergo ratione conveoit
medium fuisse motum eum. qui in CCX'C anuis ante Ptolomaeum,
sed tardiswmuni tiotius. cum etiam non videam, cur aliutn divine-
mus tardiorem, de quo nulluni conieeturam liactenus liabere potui-
mus, cum ante Timocharem nulla stellarum fixarum anuotatio facta
sit, quae ad nos usque pervenisset, »cd neque ad Ptoloinaeum ***.
Cuniqne velocissimus etiam motus iam praeterierit. eonsequeus est
in altcro a Ptolomaeo semicirculo iam nos esse, in quo diminuitur
motus. cuius etiam non modica pars praeterierit.
Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit bisce suis
ag^umptionibus propius accedere ad ea, quae sunt ab antiquis
»■2000« für »20liÜ« anuis gesetzt. VVeun die Handschriften nicht deutlich 2">iiü
geben würden, dürfte schon der Einblick in die Tafel Werner'» zeigen, das»
diese Zahl die einzig richtige ist.
* Nach dem Worte »deminutio« schiebt die Berliner Handschrift die
Glosse ein '«npooila^afoeat;« , welches Wort die Warschauer Herausgeber, in
»T.yiz^a-irftizw verändert, in den Text aufgenommen haben.
•* Hinter »oppmttis« schiebt die Berliner Handschrift die Glosse »nie
in 0.» ein, welche dann von den Warschauer Herausgebern in den Text
überuotuineu ist als »»ich* in «SVe-.
**• Hinter »J tnlonuu-nm« hat die Berliner Handschrift eine längere Glosse,
welche von dem Berliner Abschreiber der Warschauer Ausgabe oln.e Wei-
teres in den Text aufgenommen ist » lies mitten iv a, astronomicas ut>*e> vatio/ur,
ijnas »os hubvmus, ineiperr a Timochuridr , tpti annis 30 post Altxai.drum
tUU."
Digitized by Google
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEHNICLS AN B WAPoWSKI. 181
annotata, putaveritque illos errassc in quarta vel quinta parte
unius gradus, sive etiamuum dimidia et amplius. cum tarnen in
uu IIa parte Ptolomaeus majoren videtur adhibuisse diligentiam,
quam ut nobis non errantium stcllarum motum sine vitio traderet.
attendens. quod non, nisi modiea eius particula. id sibi fuisset
concesaum , qua Universum illum circuitum coniecturus esset, ubi
error quantumlibet insensibilis interveniens in tota illa vastitate
insignis nimium poterat evenirc. Idcoque Tiniochari Alexandrino
Aristarcbum adiuuxisse videtur coaetaneum. et Menelao Romano
Agrippara Bithynium, ut sie etiam in tanta looorum distantia illis
consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quo
minus credibilc sit eos vel Ptolomaeum in tanto errasse, qui multa
alia et iam difticiliora ad extremum. ut aiunt. unguem deprehen-
derc potuerunt. Nullo dem um loco ineptior est quam in vigesima
seeunda propositione * et praesertim corollario eiusdein. dum opus
hoc suum commeudare volens taxat Timocbarem cirea duas Stellas,
utputa Aristam Virginis et eam . quae ex tribus in fronte Scorpii
borealior est, quod suppntario sua in illa deficiat, in hae autem
abundet, ubi nimis pueriliter hallucinatur. Cum euim sit eadem
utriusque stellae distautia inter Timocliarem et Ptolomaeum eon-
sideratarum, nempe gradus IUI et tertia pars sub aequali tere
temporis differcntia, atque numerus supputationis illius periude
idem proxime. nihilo tarnen magis advertit. quod gradus IUI.
scrupula VII addita loco stellae. quam reperit Timochares in
* Die Stelle, durch welche Coppernicus veranlasst ist, ein so hartes
Urtheil Uber Werner auszusprechen, findet sich in der Schrift »de motu oetarae
tphaerae» fol. 71 im Corollariuuj der Propositio XXVII. Sie lautet: »rehtti
id l.ijuet de eonsiderationihus Timocharidia , quae in ßxo xidere Ariitn dieto a
compitt i mm deßeiunt, super $tclfa rero illa, quae in fronte Srorpii trium »plen-
didarum Imrralior e$t , meum catculum exredunt , quae tarnen ean»iderat<ones per
eundem Timorhuridem patratae , *i xiintil verae fuinteiit , deberent paritt r rinri
a meo computi uut paritr rundem exsuperare. Xon igitur minor fidts tri-
buenda est mein ranonihu* quam reterum intpeclionibm et inventis. Quod Uucua-
que rofui praedicti» declarastr exemplis.*
Digitized by Google
182 I. SCHRIFTEN VON CÜl'l'ERNICUS.
seeundo gradu Scorpii'. merito non posseut supplere VI gradus
et serupula XX .Scorpii. ubi Ptolomaeus ipsam invenit, et e con-
verso idem numerus clevatus ex XXVI gradibus et XL scrupulis
Aristae secundum Ptolomaeum usque ad gradum XXII et tertiam
partem redire, ut par est, non potuit, sed residebat in XXII gra-
dibns et scrupulis XXXII. Ita existimabat illic defecisse calculuro,
quanto hic abundasset, tarn quam in obscrvationibus haec incidisset
diversitas. vel quasi ex Athenis in Thebas et a Thebis in Atbenas
eadcra via non sit. Alioqui, si utrobique vel addidisset vel sub-
duxisset numeruin. ut paritas rationis postulabat. invenissct utrum-
que eodem modo se babcrc. Adde etiam, quod revera non erant
inter Tiinocharem et Ptolomaeum anniCCCCXLIII, sedCOCCXXXII
soluin, ut a principio decluravi. Proindc breviori tempore minorem
esse numerum oportet, ut non solum in scrupulis XIII, sed in
trieuti unius gradus ab obscrvato stellarum motu dissidebit. Ita
errorem buuc «uum imposuit Timochari vix evadente Ptolomaeo.
At dum exi8timat illorum annotationibus non fideudum, quid aliud
rextat, quam ut suis quoque observatitmibus minus credatur?
Et baec de in longitudinem motu octavae sphaerae*", e qui-
bu« etiam facile potest intelligi, quid de motu quoque declinationis
existimaudum sit. Involvit enim ipsum duabus, ut ait, trepida-
tiouibus instrucndo secundam hanc supra primam. Sed dissipato
ipso iam fundamentu uecesse est. ut superaedificata corruaut in-
tirmaque sint ac minus sibi inviceni cohaerentia. Quid dcmum
•
* In derselben Weise, wie S. 175 angeführt ist, bat auch hier die
Warschauer Ausgabe durch Schuld ihres Berliuer Abschreibers einen gans
unverständlichen Text geliefert. Es fehlt dort nämlich hinter »im »ecundo
yradtt* das Wort "Scorpii*. In dorn Berliner Manuskripte steht nämlich nur
das Zeichen des Sterubildes (in), welches der Abschreiber augenscheinlich
nicht verstanden hat.
** Das Berliner Manuskript, und nach ihr die Warschauer Ausgale,
giebt den Anfang des letzten Alinea in unrichtiger Wortstellung: »l.t haec
dt motu ovtacue »phat rae in fongiludinem'. Erst durch Auffindung der Wiener
Handschrift ist das Verstüuduiss des Satzes klar geworden.
Digitized by Google
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 183
ipse de motu non errantium stellarum sphaerae sentiam ? Qnoniam
alio loco destinata sunt, superfluum putavi et impertinens hic
amplins immorari, cum satis sit, si modo desidcrio tuo satipfece-
rim, ut nieam. quod a nie exigebas, de isto opusculo habeas
gententiam. Valeat Venerabilitas tua faustissime.
Ex Varmia III Iunii 1524.
Nicolaus Copphernicus.*
Reveretido Domino Bernharde Wapotcski, Cantori et Ca-
nonico Ecclesiae Cracocietmis et S. R. MaieatatU Polonicae
Secretario Domino et Fautori suo plurimum obsercando etc.
• Von den Handschriften hat jede eine andere Naraens-Form bei der
Unterschrift angewandt. Die Berliner schreibt »Copernicut«, die Wiener
hat die Verstümmelung • C< pphoruicut» ; die Strassburger Handschrift allein
hatte den Namen in der richtigen Form, wie sie Coppernicns in jener Periode
seines Lebens gebrauchte: »Coppernicut*.
Digitized by Google
F.
Nicolai Coppernici
de hypothesibus motu um caelestium a se
constitntis commentariolus.*
Multitudinem orbium caelestium maiores nostros eam maxitne
ob causam posuisse video, ut apparentem in sideribus motnm
* Das werthvolle Schriftchen, welches auf den nachfolgenden BlUttern
abgedruckt ist, hat bereits im ersten Bande [Theil 1, S. 282 ff.; eingehende
Besprechung gefunden. Einige kurze Vorbemerkungen dürften jedoch an
dieser Stelle zu wiederholen sein.
Die Zeit der Abfassung des »Cominentariolus- ist in den Anfang der
dreissiger Jahre des 16. Jahrhuuderts zu setzen , es kann aber nicht an-
gegeben werden, auf wessen Veranlassung, bez. fUr wen Coppernicus den-
selben ursprünglich niedergeschrieben hat.
Bis zum Ende des 16. Jahrhunderts viel verbreitet, war die von Cop-
pernicus selbst ausgegangene Veröffentlichung der Grundzüge seines helio-
centrischen Systems den spätem Generationen ganz unbekannt geworden.
Erst vor einem halben Decennium ward diese s. Z. eifrig begehrte Perle
von M. Curtze in eint m Manuskripte der K. K. Hofbibliotbek zu Wien
aufgefundeu. Der glückliche Entdecker Hess den Cominentariolus im ersten
Hefte der Mittheilungen des Coppernicus- Vereins S. 1 — 17 Thorn 1878 ab-
drucken. Zwei Jahre darauf wurde eine zweite vollständigere Abschrift auf
der Bibliothek der Sternwarte zu Stockholm durch Arvid Lindhagen
entdeckt und in dem <• Iiiblatt tili K. Scenska Vit. Akad. Handlingar» im J.
1981 veröffentlicht.
Curtze hat hierauf die Texte beider Handschriften sorgfältig verglichen
und die Abweichungen iu dem 4. Hefte der «Mittheilungen des Coppernicua-
Digitized by Google
NICOLAI COl'PKRNICI COMMENTARIOLUS.
sub regularitate salvarent. Valde enim absurdum vide-
batur caeleste corpus in absolutissima rotunditate non Semper
aeque moveri. Fieri autem posse animadvcrterant, ut etiara com-
positione atque concursu motuum regularium diversimode ad ali-
quem situm moveri quippiam videretur.
Id quidem Calippus et Eudoxus per concentricos circulos de-
ducere laborantes non potuerunt et his omnium in motu sidereo
reddere rationem, non solum eorum, quae circa revolutiones side-
rum videntur, verum etiam, quod sidera modo scandere in sublime,
modo descendere nobis videntur, quod concentricitas minime su-
stinet'. Itaque potior sententia visa est per eccentricos et epi-
cyclos id agi, in qua demum maxima pars sapicntium convenit.
Attamen quae a Ptolomaeo et plerisque aliis passim de his
prodita fuerunt, quamquam ad numerum respondcrent , uon par-
vam quoque videbantur habere dubitationem. Non enim sufficie-
bant, nisi etiam aequantes quosdam circulos imaginarentur, quibus
apparebat nequc in orbe suo deferente, neque in centro proprio
aequali Semper velocitate sidus moveri. Quapropter non satis
absoluta videbatur huiusmodi speculatio, neque rationi satis con-
cinna.
Vereins« (1882i zusammengestellt. Auf diesen kritischen Vorarbeiten beruht
die auf den nachfolgenden Blättern abgedruckte Textes-Recension.
Die Forniulirung der Ueberschrift des »Commentariolus«, wie sie die
beiden bis jetzt bekannten Manuskripte zeigen, kann nicht von Coppernicus
selbst herrühren. Derselbe würde seine Darstellung dos Weltgebäudes kei-
neswegs als eine blosse Hypothese bezeichnet haben. Vgl. Bd. 1, Thl. 2,
S. 288, 524 ff., 537 ff.
* Diese Stelle des Commentariolus, in welcher Coppernicus der Theorie
der homocentrischen Sphären Erwähnung thut, wie Bie von Eudoxus und
Kalippus ausgebildet war, hat eine relative Bedeutung, insofern sie die Be-
kanntschaft des Coppernicus mit jener Theorie bekundet. In seinem Haupt-
werke gedenkt Coppernicus ihrer nicht.
Die Stellen, in denen Kalippus, aber ohne Beziehung auf die homo-
centrische Sphären-Theorie, in dem Werke »de revolutionibus« erwähnt wird,
sind Bd. 1 , 2. S. 289 angeführt. Der Name des Eudoxus kommt dort gar
nicht vor.
Digitized by Google
186
I. SCHRIFTEN VON COIM'EKNICUft.
Igitur cum haec animadvertissem ego. saepe cogitabani, si
forte rationabilior modus circulorum inveniri possit, e quibus omni«
apparens diversitas dependeret. omnibus in seipsis aequaliter
motiB, quemadmodum ratio absoluti motus poscit. Item sane dif-
n'eilem aggressus ac paene ine xplicabi lern obtulit se tandem. quo-
modo id paucioribus ac multo convenientioribus rebus, quam olim
sit proditum, fieri possit, si nobis aliquae petitiones. quas axio-
mata vocant, concedantur, quae hoc ordine sequuntur.
Prima pctitio.
Omnium orbium caelestium sive sphacrarum unum centrum non
esse.
Secunda petitio.
Centrum terrae non esse centrum mundi, sed tantum gravitatis et
orbis Lunaris.
Tertia petitio.
Omnes orbes ambire Solem. tanquam in medio omnium existen-
tem, ideoqne eirca Solem esse centrum mundi.
Quarta petitio.
»
Minorem esse comparationem distantiarum Solis et terrae ad alti-
tudinem firmatnenti , quam semidimetientis terrae ad distantiam
Solis, adeo ut sit ad summitatcm firmamenti insensibilis.
Quinta petitio.
Quicquid ex motu apparet in firmamento. non esse ex parte ipsius,
sed terrae. Terra igitur cum proximis elementis motu diurno tota
couvertitur in polis suis invariabilibus firmamento immobili per-
manente ac ultimo caelo.
Sexta petitio.
Quicquid nobis ex motibus circa Solem apparet, non esse oeea-
sione ipsius. sed telluris et nostri orbis. cum quo circa Solcni vol-
vimur ceu aliquo alio sidere. sieque terram pluribus motibus ferri.
V Digitized by Google
NICOLAI COPl'ERSICI COMMENTAKIOLUS.
187
Septima petitio.
Quod ap]>aret iü erraticis retroeessio ac progressus, non esse ex
parte ipsarum sed te Huris. Huius igitur solius motus tot
apparentibus in caclo divcrsitatib us sufficit*.
His igitur sie praeniissis conabor breviter ostendere, quam
Ordinate aequalitas motuum servari possit. Hic autem brevitatis
causa niathematicas denionstrationes omittendas arbitratus Bum
maiori volumini destinatas. Quantitates tarnen semidiametrorum
orbiuin in circulorum ipgorum explanatione hic ponentur, e quibus
mathematicae artis non ignarus facile pereipiet, quam optime nu-
meris et observationibus talis circulorum compositio conveniat.
Proinde ne quis temere mobilitatem telluris asseverasse cum
Pythagoriciß uos arbitretur, magnum quoque et hic argumentum
aeeipiet in circulorum declaratione. Etenim quibus Physiologi sta-
* Die im Comincntariolus als Septem petitione** benannten Grund-Axiotue
des heliocentrischen Systems finden in dem ersten Buche des Hauptwerkes
weitere Ausführung: die »prima petitio« im 4. Kapitel, die »seeumla» und
-ta tia petitio» im 9. Kapitel.
Das 4. Axiom wird im 6. Kapitel näher ausgeführt. Dort fanden sich
ursprünglich am Schlüsse — wie bereits Bd. I, 2. S. 290 mitgethcilt ist —
noch zwei Sätze im Original-Manuskripte, welche von den Herausgebern der
editio priueeps (und demzufolge auch in allen *pätern Ausgaben) weggelassen
und erst von der Thorner Säkular-Ausgabe wieder in den Text aufgenommen
sind. Dieselben lauten p. 19] : Quemadmodum ex ade er so in minimis corpus-
culis ac ittsectUibus , quae otomi cocantur, cum sensibilia non sint , duplicata
vel aliquotiens sumpta non statim componunt visibile corpus; at possunt adeo
multiplicari , ut demum sujßciunt in apparentem coaksceie magnitudinem . Ita
quoque de loco terrae, quamvis in centro mundi non fucrit, distantiam
tarnen ip sam i n t om parubilem adhuc esse praesertim ad non erran-
tium st ei l ar u m sphaeram.«
Die »quinta pet.tio* wird im 5. Kapitel des Werkes »de retolutionibus*
ausgeführt, die sextu« und »septima petitio» endlich in dein vorerwähnten
9. Kapitel: ».Injerrae plures posaint attribui motus et de centro mundi.«
Bei der Übersetzung der septem petitione*« des Comroentariolus, welche
Bd. I, 2. S. 290. 291 gegeben ist, ßiud irrthümlich nur sechs aufgeführt.
Das dort als «sechstes« bezeichnete Axiom enthält zugleich das siebente;
es ist durch ein Versehen die Ueberschrift -Siebentes Axiom« vor dem
letzten Alinea weggelassen.
18S
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICU8.
bilitatem eius astruere potissime conantur, apparentiis plerumque
innituntur: quae omnia hic in primis eonuunt, cum etiam propter
apparentiam versemua eandeui.
De ordiiie orbium.
Orbes caelestes hoc ordine sese coinplectuntur. Summus est
Btellarum fixarum immobilis et omnia contineus et locaus; sab eo
Saturnus, quem scquitur Iuppiter; buncMartius; subest buie orbis.
in quo noB circumfcrimur: deinde Venerius; ultimuB Mercurialis.
Orbis autem Lunae circa centrum terrae vertitur. et cum ea ceu
epicyclus defertur. Eodem quoque ordine alius alium revolutionis
velocitatc superat; secundum quod maiora minorave circulorum
spatia emetiuntur. Sic quidein Saturnus anno trigeßimo, Iuppiter
duodeeimo, Mars tertio. tellus annun rovolutione restituitur. Venus
uono mense, Mercurius tertio revolutionem peragit*.
De motibua, qui circa Solcm apparent.**
Terra triplici motu cireumfertur, uno quidem iu orbe magno,
quo Solem arabiens secundum signorum Buccessionem anno revol-
* Die Reihenfolge der Planeten ist in dem X. Kapitel den I. Buches
des Hauptwerkes auseinandergesetzt; es ist ihm auch dieselbe Ueberschrift
gegeben: »de ordine caelesti um orbium». *
In den weitern Ausführungen, welche das bez. Kapitel enthält, findet
sich auch die schöne, oftmals berausgebobeue Stelle: »In medio vero
am mi ii Mi rexidet Sol. Quis enim in hoc puleherrimo tempto l impadem hanc
in alio vel meliori locn pnnrret, quam unde tnt nn st'tmä pomt illuminaref Si-
q indem mom inepte quidam lucernam tnundi, alii mtntem, alii rectorem cocani.
Trimegistus visibilem deum, Sophoeli» Electra intttentem omnia. lta proJecU»
Uinquam in tolio regali Sol resident rirrumagent-m gubemat axtrorum familimm.»
** Die drei Bewegungen, welche Coppernicus der Erde zuerthcilt, finden
sich im Hauptwerke im 11. Kapitel des ersten Buches dargelegt. Es ist dort
auch dasselbe Beispiel, wie im Commentariolus, wiederholt, von der schein-
baren Bewegung der Sonne durch das Sternbild des Krebses, wenn die Erde
den Steinbock passirt. — Dass die tägliche Rotation der Erde um ihre Axe
im Hauptwerke an erster Stelle genannt wird, während im Commentariolus
Digitized by Google
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLCS.
189
vitur, tetnporibuB aequalibus Semper aeqtiales arcus describens.
cuius quidem centrum a centro Solis 25* parte semidianietri sui
distat. Cum i^itur supponatur Heinidiametrum huius orbis ad alti-
tudiuem tirraamenti imperceptibilem habere quantitatem , con-
sequens est, ut hoc motu Sol circumferri videatur, perinde ac si
terra in centro mundi subiaceat, cum tarnen id non Solis sed
terrae potius motione coutingit, ut exempli causa, dum haec eit
sub Capricorno, Sol e directo per diamctrum in Cancro cernatur,
et sie deineeps. Videbitur etiam Sol eo motu iuacqualiter moveri
seeuudum distantiam eins a centro orbis, ut iam dictum est. Ex
quo inaxima diversitas duobus gradibus et sextante unius con-
tingit. Dccliuat autem ab ipso centro Sol ad punctum firma-
dio Bewegung der Erde um die Sonne vorangestellt wird, ist natürlich
gleichgültig.
IM« Rotation und die Bewegung der Erde um die Sonne wird in dem
11. Kapitel des ersten Buches von Coppernicua nur Hüchtig berührt; das
ganze zweite und dritte Buch der »Revolutiones« beschäftigt sich ja mit
diesen beideu Bewegungen.
Die dritte Bewegung, — die der Deklination — welche Coppernicua
geglaubt hat di r Eide beilegen zu müssen, bildet den Haupt-Inhalt des er-
wähnten 11. Kapitels des ersten Buches. Es findet Bich jedoch dort nicht
die im vorletzten Satze dieses Abschnittes des Commentariolus berührte
Einweisung auf die Kraft« des Magneten. »Video equidnn in rilioribu* rebus,
qund cirgufa trnea mat/nrte attrita in unum Kemper mundi situm nitutur.« —
N- beu dieser einfach klaren Darlegung der Kraft der Magnet- Nadel er-
scheint wunderlich eine Auseinandersetzung, wie sie noch Rheticus, der
Schüler von Coppernicue , in der zu Frauenburg abgefassten »Chorographia«
niedergelegt hat: "W-as weiter die knifft vnd tugenden des Magneten be-
trifft ist wunder, das man zw unsern zeitten nicht weitter sucht, dieweil
mau doch sieht, dass alwegen Gott der Herrn ainem Ding mehr alss nur
aiu tilgend vnd aigenschafft mittailet. Ainer mit namen Petrus Perigrinus
de Mareeurt, nicht lengst vor uusren Zeitteu nebend andreu treflVn-
lichen vnd hohen tilgenden deÜ Magneten vermeldet, wie der stain die
ei gense ha f f t des H im eis habe, alßowan er in die rechte runde
gebracht wurt, vnd zwischeu seinen polis, das sind nord vnd
swd kon.t, wie sich es erfordert, noch dem das land hoch ligt,
recht auffgeheukt wurt, so solle er sich von wegen der aigen-
schuf ft, s*o im Gott gegeben batt, selber teglich in XXIIII stuu-
deu he nun her gehen , wie die Sonn in tag vnd nacht ainmal das
erdricht vwblofft!«
Digitized by Google
190
I. SCHRIFTEN VON COI'PERNICUS.
menti. quod distat a Stella lucida. quae eat in capite Gemelli
Bplendidior, gradibus fere X versus occidentem. invariabiliter.
Tunc igitur Sol in summa eins altitudine cernitnr. qnando terra
in loco huic opposito versatur, centro orbis inter eos mediante,
et per hunc quidem orbem non terra solum. sed quicquid simul
cum orbe lunari comprehensum est. circumducitur.
Alius telluris motus est quotidianae revolutionis et hic sibi
maxime proprius in polis suis secundum ordinem signorum hoc
est ad orientem labilis. per quem totus mundus praecipiti voragine
circumagi vidctur. Sic quidem terra cum circumfluis aqua et vi-
cino acre volvitur.
Tertius est motus declinationis. Axis enim quotidianae rcvo-
volutionis non aequidistat axi magni orbis, sed obliquatur secun-
dum eireumferentiae partem. nostro quidem saeculo XXIII gradibus
et medio fere. Igitur centro terrae in superticic ecelipticae scinper
manente, hoc est in circumferentia circuli magni orbis, poli eins
circumaguntur. circulos utrobique parvos describentes in centris
ab axe orbis magni aequidistantibus. Et hic quoque motus annuas
fere complet revolutiones et cum orbe magno pene compares. At
vero axis magni orbis ad firmamentum immutabilem servat com-
positionem ad eos, qnos vocant ecelipticae polos. Motus item
declinationis cum motu orbis complexus polos quotidianae revolu-
tionis ad eadem caeli momenta Semper retineret. si paribus omnino
revolutionibus cum illo constaret. Nunc longo temporis tractu
depreheusuni est talein telluris positionem ad faciem firmamenti
mutari . propter quod ipsum firmamentum aliquibus motibus ferri
l)lerisque visum est, lege nondum satis deprehensa. Posse autem
haec omnia fieri mutabilitate telluris miuus mirum est. Quibus
autem ]>oli inhaereant, ad nie non attinet dicere. Video equidem
in vilioribus rebus, quod virgula ferrea magnete attrita in unum
Semper inundi situm nitatur. Potior tarnen sententia visa est,
secundum orbem aliquem fieri, ad cuius motum ipsi poli mo-
veantur, quem proeul dubio sub Luna esse oportebit.
Digitized by Google
NICOLAI COPPEKNICI CU.MMEN'TARIOLIS.
191
Quod aequalitas motuuni non ad aequinoctia,
sed Stellas fixas referatur."
Cum igitur aequinoctialia puucta ceterique mundi cardines
plurimum commutentur. falli eum uecesse est. quicunque ab bis
aequalitatem annuae revolutionis dedueere conatur. quae etiain
sub diversis aetatibus umltis experimentis observationum di versa
reperta est. Haue Hipparchus 365 diebus cum quadrante unius
diei. Albategni vero Chaldaeus reperit talem annuni ex 365 die-
bus. 5 horis, 46 minuris, hoc est 13 miuutis et 3 quintis sive
triente unius minuti Ptolomaico breviorem. Kursus autem Hispa-
lensis buic longiorem vigesima parte unius horae. siquidem ex
365 diebus. 5 horis et 49 miuutis annum vertentem constituit.
Ne autem diversitatem ex observationum errore processisse
videatur, si quis siugula accuratius animadvertet. iuveniet eatn
cum mutabilitate aequinoctialium punetorum Semper correspou-
disse. Dum enim ipsi mundi cardines in centenis aunis uno gradu
" Die im nachfolgenden Abschnitte des Coinmentariolus berührten Aus-
einandersetzungen finden sich im 3. Buche des Werkes »do revolutionibus«.
Die im ersten Alinea angegebenen Bestimmungen der Jahreslänge ent-
hält in genauerer Berechnung das 13. Kapitel. Die Angabe des Comrnenta-
riolus, dass Hipparch das Jahr zu 305 und einem Viertel-Tage angenommen
habe, ist im Hauptwerke geändert. Coppernicus hebt dort ausdrücklich her-
vor, es habe Hipparch bereits bemerkt, dass an dem Viertel-Tage, welchen
Kalippus, Aristarch von Samos und Archimedes den 36") Tagen der ältereu
Astronomie hinzugefügt hätten, etwas fehle: «Verum C. Ptolemaeua anim-
ad verteil a difßciltm eate et acrupuloiam aohtitiorum apprehenaionem haud tätig
conßaiiK eat illorum ubaerrationibua contulitque *e potiua ad Hip parehum .
qui non tum solare* conreraiones quam etiatn aequinoctia in RJiodn notaia po*t
te reliquit et prodidit aliquantulum deea$e quartae diei, quod pnsUa
Ptolemaeua derrecit eaae trecentenimam purt-m diei.« de revol. III, 14.;
Die Bestimmung der Jahreslänge durch Albategnius hat Coppernicus in
dem Werke »de revolutionibus» durch HiuzufUgung der Sekunden-Zahl ver-
vollständigt. Die Angabe des Isidorus Hispaleusis ist dagegen ganz weg-
gelassen; letzterer wird Uberhaupt dort nirgend erwähnt. —
Die eigene Berechnung der Länge des siderischen Jahres, welche im
Comnientariolus zu 365 Tagen 0 Stunden 10 Minuten angegeben wird, hat
Coppernicus in den -Uevolutiones« umgeändert in 305 Tage, 6 Stunden, * Mi-
nuten, 40 Sekuuden
Digitized by Google
192
I. SCHRIFrEN VON COPPERNICUS.
niutabantur, queinadmodnm Ptolomaei aevo repertum est, erat
tunc anni qnantitas. quae ab ipso Ptoloniaeo tradita est. Qaando
autem subsequentibus saeculis potiori mutabilitate moverentur moti-
bus inferioribus obviantes. tanto brevior annus factus est. quanto
translatio cardinum esset maior. Nani oceursu velociori breviori
terajjore annuura excipiebant motum. Rectius igitur agit quicum-
que annuam aequalitatem ad Stellas fixas referet. Quemadmodum
circa Virginia Spieam fecimus invenimusquc annum 365 dierum
et sex horarum et sextantis fere unius horae Semper faisse. qualis
etiam in Aegyptiaca antiquitate reperitur. Eadem ratio in aliis
etiam motibus siderum habenda est, qnod absides eorum et statae
sub firmamento motuum leges docent. ac caelum ipsum veraci
testimonio.
De Luna. *
Luna vero praeter annalem, ut dictum est. circuitum quatuor
motibus videtur nobis pervagari. Nam in orbe suo deferente circa
telluriß centrum secundum ordinem siguorum mcnstruas complet
revolutiones. Is vero defert, quem vocant epicyclum primae di-
versitatis sive argumenti, nos vero primum sive maiorem, et anni
epicvclum alterum sibi inhaerentem in superiore quidem portione
contra motum orbis rerlexus paulo tardiore quam menstruo tempore
deducit. In hoc dcmum Luna pendens binas in mense revolutiones
contra motum illius perficit. ut. quaudocumque centrum epicycli
maioris contingit lineam a centro orbis magni transeuntem per
centrum terrae, quam diametrum magni orbis vocainus, tunc Luna
sit ad centrum maioris epicycli proxima, quod quidem circa novam
* Das» der Abschnitt des CommentarioluB »Je luna* iu dein 4. Buche
der »Revolutioucs« seine weitere Ausführung findet, bedarf kaum der Er-
wähnung
In dem ersten Abdrucke de8 Comuientariolus, welchen Curtze IbTS ver-
öffentlichte, fand sich in dem Abschnitte »de luna« eine grosse Lücke, weil
in dem Wiener Manuskripte ein ganzes Blatt fehlte. In erfreulicher Weise
ist die Lücke durch die Stockholmer Handschrift ergänzt worden.
Digitized by Google
NICOLAI COPPERNICI COM M EN TAH I ( > LU S .
193
et plenam Lunam accidit; at e contra in quadraturis mediantibus
iisdeni retnotissima. Quantitas autein diamctri epicycli maioris
contiuet 10m partein de semiametro orbis sui deferentis cum
18a unius particulae, minoris vero epicycli semidiametrum quin-
quies dempta una quarta ipsius*. Per baee igitur Luua modo
coneita modo tarda desceudens quoque et ascendens videtur. et
prima quidem diversitate duplicitcr variationuin motus epicycli
minoris ingerit. Lunaiii enim in eircum ferenda maioris ab aequali-
tate distrahit, cuius quidem in hoc maxima diversitas 17 gradus et
quadrantem colligit de circumfereutia ipsa : quantitatis seu diametri
respoudentis eum quo(|ue eentrum maioris modo distrahit modo
appellit Becuudum seuiidiametri magnitudiuem. Cum igitur propter
hoc circa eentrum maioris epicycli inaequales circulorum ambitus
Luua describat, contingit primam diversitatem multipliciter variari.
Hiuc est, quod circa coniunetiones et obiectiones ad Solem maxima
buiusmodi diversitas A gradus et r>6 minuta uon excedat, in
quadraturis autem ad 6 gradus et 36 minuta extenditur. Qui vero
per eccentricnm circulum fieri hoc arbitrantur. praeter ineptam
in ipso circulo motus inaequalitatcm in duos iueiderunt manifestos
errores. Consequens est enim mathematica ratioue, quod Lima
in quadraturis, dum infima parte epicycli depeudet, quadruplo fere
maior appareat si modo tota luceret ., quam uova et plena. uisi
♦ Die Stockholmer Handschrift lässt den im Texte aufgeführteu Satz
mit den Worten «una parte ipitiu*" schlicssen. Cnrtze \nt die» verändert
in tma quarta ipsius«. Die Verbesserung ist auf Grund einer Einzeichnung
von Coppernicus gewonnen, die derselbe, neben anderit astronomischen Be-
merkungen, auf eins der Blätter niedergeschrieben hatte, welche vou ihm in
ein vielgebrauchtes Buch, die Tafeln des Königs Alfons und Kegiomontanus,
eingeheftet waren. Die von Curtze zuerst in den »Reliquiao Copernicuuae«
p. '.Hl veröffentlichte Notiz findet sich dort am Eude eines Abschuittes,
welcher die Ueberschrift trägt »Proportio orbium eaelestiuni ad eccentrotem
25 partium-, Coppernicus giebt dort die von ihm errechneten Werthe für
den Semidiameter der Epicykel <ler Planeten. Die auf den Mond bezüg-
lichen Angaben lauten »Semiduimrtrus nrbis iMitae ad epiruc/ium . a J
epieylu* a . a.l b. «,».« f5 — « 4 ist ja =
II. l:»
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN* VON* COPPEKSKTS.
augmentum et diminutionem mag-uirudinis sui corporis et temerarie
ajwerit. Sic quoque diversitatein aspectue facit propter notabilem
terrae magnitudinem ad dirtantiam eiu« circa quadratnras pluriinuiu
augeri. Si qui« autem diligentia* perscrutetur. parum valdc utruui-
que diatare eomperiet in quadraturis ab hi». quae interlnnio plena-
que Luna eontingunt. et proinde vcrioreiu baue K|>eculationen)
nowtram baud facile dubitabit. Hi» vero tribus motibus in longi-
tudinem Luna circumit puneta latitudiniK motu*. Axes quideui
cpicyelorum aequidistant axi orbis. propter quod nullani ab eo
egrcH«ionem facit.
Sed hie orbi« axem suum declinein habet axi magni orbis
nivc ccclipticae, quapropter Luuam a superficie eccliptieae digredi
facit. Ücelinat igitur »ecundum quautitatem anguli, cui de cir-
cuniferentia circuli quinque gradun snpratenduutur. cuius ]k»H cir-
euniferuntur in acquidintantia axis ccclipticae. propeinodnm sicut
in decliuatione dictum C8t. Sed hic contra signorum ordinem et
hinge tardiori motu, ut ad unam revolutionem deeimum uouum
uniumi expectet. et hoc in orbe quidem emineiitiori tieri plerisque
videtur. cui poli inhaercutes ad litinc moduni ferantur. Talem
igitur videtur habere Luna motu um fabrieam \
De tribufl Htiperioribus, Saturuo. Iove et Marte.
SatumiiB, Iuppitcr et Mars similem habent motuum ratiouem.
Hiquidcm orbes eorum nnnalem illum maguum peuitug includeutes
in ceutro eommuni ipnitiH magni orbit* ad ordinem siguorum vol-
vuntur. Sed orbis quidem SaturniuH trigesimo anno reducitur,
' Die Wiener Handschrift bietet bei dein Abschnitte »de luna« einen
ganz unverständlichen Schlusssatz : »Tandem iyilur videtur habvri Ijimie mo-
tuum ftthrivti.« Curtze hatte bei dem ersten Abdrucke Mitth. des Copp.-
Vereins I, S. II richtig vermuthet, dass dafür gesetzt werden müsse -Talem
igitur videtur habrre Lima motuum Juhricatn« , wegen der vielen Abände-
rungen wiiglc er jedoch nicht, seine Konjektur in den Text aufzunehmen.
Die Richtigkeit derselben ist dann später durch die Stockholmer Handschrift
bestätigt.
Digitized by Google
NICOLAI COiM'EKNICI COMMENTARIOLL'S.
195
Iovianus duodecimo, MartiuB autem vigesimo nono mense. perinde
ac si tales revolutiones inagnitudo orbium remoretur. Nain »eini-
diametro mugni orbis ex 25 purtibus coustituto, gemidiameter orbis
Martii 30 partes obtinebit, Iovis 130 et unius particulae quiueuu-
cem, Saturni 236 et Hextantem unius. Dico auteiu semidiauietrum
a centro orbis ad ceutrum primi epicycli distantiaiu. Habet euim
quisque duos epicyclos, quorum alter alterum defert, prupeniuduin
sicut iu Luna dictum est, sed lege di versa. Primus cnim epi-
cyclus cuutra motum orbis reflexus pares facit cum eo revolutiones,
alter vero obvians primi motum revolutionibus duplicatis circum-
agit sidus, adeo ut, quandocunque sit in snmma a ceutro orbis
distantia vel rursus in maxima viciuitate, tunc sidus sit centro
epicycli quaui proximum, iu quadrantibus autem mediantibuB re-
motissimum. Igitur ex talium motuuin coinpositione orbis et epi-
cyclorum et revolutionum paritate coutiugit, ut buiusmodi elouga-
tiones et accessioues maxiine statas sibi sub firmamento sedes
obtineant. Ac deiueeps certas ubique observant motuum condi-
timies. itaque absides suas iuvariabiles habent , Saturn ua quidem
circa stellam, quae super eubitum esse dicitur Sagittatoris , Iujh
piter gradibus VIII post stellam, quae extremitas caudae Leonis
appellatur, Mars vero gradibus VI et medio ante cor Leonis.
Maguitudines autem epicyclorum hae sunt'. In Saturuo
" Die nachfolgend im Commentariolus aufgeführten Werthe, welche
Coppernicus flir die Halbmesser der Epieykcln der Planeten errechnet hat,
stimmen vollständig mit denen Uberein, welche er auf dem nuten S. 21t) be-
zeichneten Blatte seinem Exemplare der Alpbonsiniaehen Tafeln beigefügt
hatte. Die dortigeu Notizen lauten:
*]*roportio orbium cuelestium ad eccentratelem 25 partium.*
»Marli» semidiametrus orbis 3H feie, epicyclus a. 5. M. epicyclus b. M. 5/.«
»Iovis semidiametrus 30, M. 1'5, ejtieyclus a. W^, h.
-Saturni diametrus iM«*, epicyclus a. '3^, h.
Diese vorstehend abgedruckten Werth-Bestimmungeu sind vielleicht spe-
ziell für den Commeutariolus berechnet. Jedenfalls stimmen sie mit den
Angaben des letzteren so genau Uhereiu, dass selbst der Rechenfehler beim
zweiten Epicykius des Mars — wie Curtze a. a. 0. bereits hervorgehoben
hat — einfach übernommen ist. Es soll der zweite Epicykius uiimlich, wie
Digitized by Google
196
I. SCHRIFTEN VON COPPERNKTS.
quidem primi semidiameter couBtat ex partibus \S) et 41 minutis,
qualium semidiameter orbiß magui ex 25 snpponebatur ; secundus
aiitem epicyclus partium P> et minutorum 31 semidiamctrum habet.
Sic quoquc in Iove prinniB partium 10 et minutorum ö, secundus
partium 3, minutorum 22 semidiametros coutinent. In Marte autem
primus partium 5, minutorum 34, secundus [partis 1,1 minuto-
rum 51. Sic igitur ad primum ubique semidiameter triplo maior
est Bccundo. Haue autem diversitatem, quam epicyclorum motus
inducit super motutn orbis. primam appellarc placuit, quae ubique
sub firmamento certos, ut dictum est. observant limites. Alia si-
quidem est diversitas. seenndum quam sidus iuterdum regredi.
saepe etiaiu subsistere cernitur, quae non ex motu sideris con-
tingit sed tclluris in orbe magno aspectum variautis. Haec enim
motum sideris velocitatc superaus radio visuali ad tirmamenti
aspectum obviante motum sideris vincit. Quod tnnc maxiuie fit,
quuudo proxima fuerit sideri terra, dum videlicet iuter Solem et
sidus mediat vespertini sideris ortu. E contrario autem circa
vespertinum occasum ortumvc matutiuum praeventione antefert
visiim. Vbi vero visus contra motum aequali cursu obviat, stare
videutur adversis motibus invicem sie sc perimentibus , quod
plcrumque circa triquetrum Solis radium contingit. In bis untern
omiiibus tanto maior contingit talis diversitas. qnanto inferiori orbe
sidus movetur, uude minor in Saturuo quam Iove. et rursus in
Marte maxinia. seeuiidum proportionem semidiametri magui orbis
Coppcrnicus gleich darauf selbst anhiebt , jedesmal den dritten Theil des
ersten betragen. Demnach muss bei der Werth-Angabe des zweiten Epi-
cyklus de» Mars zwischen den Worten »secundus« und »minutoruw- ein-
geschoben werden »partis i.» Dies geht auch ans einer Ein/eichnung hervor,
in welcher auf demselben Blatte in den Alphonsinischen Tafeln f unmittelbar
vor den aufgeführten Werth-Angaben dasselbe Verhäliniss der Epicykeln
angegeben wird
»Eccentrotes Martis *».r»*>3
Kpieyclus primus 1492
Epicyclus secundus 494 -
Digitized by Google
NICOLAI COPI'KRNICI COMMKNTAKIDLU8.
*
197
ad illonun semidiametros. Fit autera tunc uniuscuiusque maxiraa,
quaudo sidus per radium aspicitur cireumferentiam magni orbis
contingentem. Equidem tria haec sidera nobis pererrant. In
latitudine vcro duplicem digressioneni faciuut; circumferentiis
quidem epieyclorum in nna superficie permanentibus cum orbe
suo ab eccliptica declinant secundum axium deflexiones, non sicut
in Luna circumducibiles. sed in eundera caeli tractuni Semper
vergentes. Igitur et sectioneB circulorum orbis et eccliptieae, quas
nodos vocant, acternas in firmamento sedes occupant. Sic quidem
Saturnus uodum suum habet, unde ad septentriones scandere in-
cipit partibus S et media post stellam, quae in eapite Geminorum
orientalis dicitur: Inppiter ante eam ipsam stellam partibus qua-
tuor : Mars autem Vergilias antecedeutcra partibus 6 et inedio. In
Iiis igitur ac e diametro positis sidus existens nullam habet lati-
tudinem. Maximam vero, quae in his in quadraturis contingit,
valde diversam. Nam axium circulorumque inclinatio. tamquam
nodis illiß pensilis. instar e videtur. tunc equidem maxima fit,
quando tellus sideri proxima est, hoc est in ortu sideris vesper-
tino. Tunc eniin in Saturno partibus duabus et besse axis in-
clinatur; in Iove partibus duabus dempto triente: in Marte vero
parte una et sextante. E contrario autera circa vespertinum oc-
casum ortumque matutinum. plurimum tunc absistente terra Saturno
fluidem et Iovi quincunce unius partis miuor est huiusmodi incli-
natio: Marti vero parte una et besse. Sic quidem diversitas haec
in maximis latitudinibus apprirae percipitur, ac alicui tanto minor,
quanto minus a nodo sidus distat pariter cum latitudine crescens
et dccresccns. Accidit ctiam motu telluris in orbe magno lati-
tudines visibus nostris variari, ita sane propinquitate vel distantia
visibilis latitudinis angulos augente vel minuente, sicut mathe-
matica ratio exposcit, siquidem bic nmtus librationis secundum
lineam rectani contingit. Fieri autem potest, ut ex duobus orbibus
huiusmodi motu« componatur, qui cum sint coucentrici. alter alterius
deHexos circumducit polos et inferior contra superiorem duj>lici
198 I. SCHRIFTEN VON COPPERXICU8.
velocitate poloB orbia epicyclos deferentis revolvat, et hi quoque
poli tantam habeant deflexionem a polis orbis immediate superioris,
q nun tum huins a poli« supremi orbis. Et haec de Saturno, Iove
et Marte ac orbibus terram ambicntihus.
De Venere.
Reliqunm est eorum speculatiouein aperire, quae roagni orbis
anibitu includuntur, hoc est de motibus Veneris et Merenrii. Venns
quidem persirailem babet circulorum eompaginem quales illi su-
periores, sed alia niotuum observantia. Orbis quidem cum epi-
cyclo suo maiori pares facit revolutiones nono mense. ut praedictum
est. eoque motu composito minorem epicyclum certa ubique habi-
tudine firmamento restituit summam eins absidem ad punctum,
quo Solem vergere diximus, constituens. Minor autem epicyclus
impares cum illis revolutiones haben«, motui orbis magni impari-
tatem rcservavit. Ad linius quidem revolutionem dnos omnino
circuitus pcrficit. ut, quandocunque tellus in linea ad absidem
diametro porreeta fuerit. sidns tunc centro maioris epicycli proxi-
nmni sit, et in transverso quadrantum remotissimum simili fere
modo, quemadmodum in Luna minor epicyclus Solem respicit
obuervans. Est autem proportio semidiamctrorum orbis magni et
Veneris sicut 25 ad 18, et maior epicyclus dodrantem suscipit
unius particnlae, minor vero quadrantem \ Retrocedere quando-
» Auch die Werth-Bestimmungen des Halbmessers der beiden Epicykolo
der Venu», wie sie in den Coininentariolus aufgenommen sind, stimmen
genau mit den Angaben. wi<« wie Oppernicus in die Atphonsinischen Tafeln
eingezeichnet hat. Er sagt dort:
«I 'friert* »emidiametru» IH. rjiiryelu* a. */a
Die Kand-Bemerkung de« Wiener Manuskripts: »Maior epinjrlux 1. 4*.
minor o. :w, qualiuin »tmidiametrus 1 fif* ist in Bezug auf die letzte Angabe
falsch. Es mus.H vielmehr heissen »qualium xcmidiatmtrua ßfi«, indem zu
* c»i id i atuftruH« zu ergänzen ist »magm orbi*«, denn wir haln»n die
richtigen Proportionen . Kn 25 = 1« 5 : V« = \s : 1 «• Curtze. Mitth. d. Copp.-V.
1. S. 15.:
Digitized by Google
NICOLAI COPPERNICI COM M ttXTARIOLUS.
100
que et haec ceruitur, tunc maxime, quando sidus terrae proxiraura
est. simili quodammodo ratione ut in superioribus . sed conversa.
In Ulis enim accidit motu terrae superantc , hic autem superato,
ac illic orhe telluris contento, hic vero continente. Quapropter
nec unquain Soli opponitur, cum tellus intermediari nun possit,
sed ex certis ab Sole diBtantiis, quae finnt in contactibuH circum-
ferentiae lineis a centro telluris prodeuntibus. utrobique revertitur
4S gradus numqnam cxeedens ad nostrum adspectum. Et haec
est Yenerei rootus summa, qua in longitudinem circumducitur.
Latitudinem quoque duplici causa scandit. Habet enim et haec
axem orbis inclinatnm quantitate anguli graduum duomm s., et
nodnm suum , unde septentriones pctit, in abside sua habet*.
Digressio autem, quae ex tali mclinatione procedit, quamquam
eadem in se ipsa sit, duplex non ostenditur. Nam in alterutro
nodonim Veneris incidente terra transversis sursum et deorsum
aspiciuntur, has reflexioncs vocant; naturales apparent orbis ob-
liqnitates, et has vocant declinationes, eaedem vero in quadranti-
bus. Ceteris autem locis amhae latitudines pcrmixtae confunduntur,
ac alia aliam superans vincit ac similitudinc et dissimilitudine
mutuo se augent et perimunt. Haec vero axis inclinatio est; habet
librationem mobilem, non autem sicut in superioribus illis ad nodos
pendentem, sed in aliis quibusdam volubilibus punetis, quae re-
volutiones suas ad sidus annuas faciunt, unde. qnandocumque
tellus contra absidem Veneris steterit, maxima tunc fit librationis
infiexio et haec in ipso sidere, in quacumque tunc ]>arte sui orbis
fuerit. Quapropter, si tunc sidus in abside sit vel ei e diametro
opposito latitudine non penitus carebit, tametsi in nodis tunc
versetur. Hinc vero decrescente hac inflexionc quoadusque tellus
per quadrantem circuli dicto loco amoveatur et similitudine mo-
* Uebcr die Brciten-Bcwcpungcn der Venus uud die dabei zusammen-
wirkenden Ablenkungen handelt eingehender das 5. und H. Kapitel des
VI. Buches des Werkes »de Revolutionibus orbium caelestium« .
200
I. SCHRIFTEN VON ( HJ1TERN1CU8
tiium maxime illiiiB dcviationis punctus a sidcrc tantundem de-
stiterit , nulluni prorsus huiusce deviationis vestigium usque re-
peritur. Et deinceps dcviationum lihramcuto continuatio, et illo
principio a septentrionibus ad austrum declinante ac identidem a
sidere scse elongante secündum tclluris ab absidc rcmotiouem
sidus ad eam perducitur parteni, quac prius australis fuerat. Nunc
autcm oppositiouis lege septentrionalis facta, donec iterum ad
summam perveniat librationis cireulo peracto. nbi rursum maxima
fit deviatio et primae sirnul et aequalis. Sic deinuni pari modo
per reliquum semicirculum pergit. Quapropter nunquam fit meri-
diaua baec latitudo, quam plerumquc deviationem vocaut. et baec
duobus orbibus fieri concentricis et axibus obliqnis, sicnt in su-
perioribus dicebaraus, hie quoque consentaneum esse videtur.
De Mcrcurio.
Sed omnium in caelo mirabilissimus est Mercurii eursus. qui
paene investigabiles permcat vias, uti pcrscrutari non facile queat.
Addit practerea difficultatem quod sub radiis solis invisibiles
plerumque meatus occupat et pancis admodum diebus visibilem se
exhibet, attamen comprehcndetur et ipsc. modo altiori ingenio
quispiam incumbat. Convenient et buic epicycli duo. ut in Vencre,
in orbe suo revolubiles. Nam maior epicyclus pa riter cum orbc
suo facit revolurioncs, nt illic. absidia eius sedem gradibus 11 et
medio post Virginia Spicam constituens. Minor autcm epicyclus
contraria illius lege duplici vcro revolutionc reflectitur, ut in omni
situ telluris, quo absidem huius supervenit vel ex adverso respicit,
sidus a centro maioris epicycli reinotissimum sit atque in quadranti-
bus proximum. Et buius quidem orbcm tertio mensc diximus
reverti, hoc est SS diebus. cuius semidimetiens partes capit 9 et
duas quintas unius partis, quarum semidiametrum magni orbis 25
posuimus. Ex bis autcm primus epicyclus aceipit unam et II mi-
nuta; secundus autem tertiam eius partem, hoc est minutias M
Digitized by Google
NICOLAI COFPKKNICI COMMKNTAUIOLUS.
201
fere*. Sed is quidem eirculorum concursus hie nun sufficit ut in
ceteris. Terra siqnidem in supradictis absidis respectibaa pcr-
raeante longe minori apparet ambitu sidus moveri . quam ratio
eirculorum iam dicta sustinet; ac rursus in quadraturis longc etiam
maiore. Cum vero nullam aliam in longitudine diversitatcm ex
hoc fieri percipiatur, conscntaneum est per accessum qucndam et
recessum centri orbis secundum liueam rectam contingere, quod
quidem fieri oportet duobus orbiculis circumdatis habcntibus axcs
acquidistantes axi orbis, dum centrum epicyeli maioris sive totius
illins axe tantum distat a ecntro orhiculi immediatc continentis,
quantum centrum huius a centro extremi. Id quidem repertum
est minutibus 24 et medio unius partis de 25, quibuß omnium
contextnm mensi sumus. quod(|ue motus extremi orbiculi binas
in anno vertente revolutiones faciat, interior autem motu reflexo
duplo recursu quater interim revertatur. Praeferuntur enim hoc
motu composito centra maioris epicyeli seeundum lineam rectam,
qiiemadmodum cirea latitndines libratas diximus. Sic igitur in
memoratis ad absidem telluriß sitibus centrum epicyeli maioris
centro orbis proximnm est, in quadraturis autem remotissimus.
In locis autem raediantibus, id est 15 gradus ab his, centrum
maioris epicyeli centro exterioris orbiculi applicat amboqne in
nnum coneurrunt. Quantitas autem huiusce recessus et accessus
constat minutis 20 unius praedictarum partium, et hactenus motus
Mercurii longitudinalis sie se habet**. Latitudinem vero haud
secuB facit quam Venus, sed tractu semper contrario. Ubi enim
illa septemtrionalis fit, hie austros petit. Declinat autem orbis
eius ab eceliptica quantitate anguli partium Septem. Deviatio
* Diu flir die Epicykeln de» Merkur im Cominentariolu» angeführten
Wertlie stimmen gleichfalls mit den handschriftlichen Angaben in den Al-
phonBinisehen Tafeln überein: »Mercurii orbis 9. i>4, EpieycluH a. 1. 4ll/t,
k.o.3:i3jt, cnlligunt 1. 7 Vi <<iiversit<i* diametri 0. 2<J.\«
** Ueber die verschiedenen Ableitung» -Methoden der Bewegung des
Merkur handelt das 28. und 32. Kapitel des VI. Buches der »Revolutiones*.
Digitized by Google
202
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
autetn hic quoque Semper australis dodrantem uniue gradus nun-
f(iiani exoedit. Oeternm quae circa latitudines Veneris dicta Bunt,
hic quoque commemorasse eonveniet, ne eadem saepe repetantur *.
Sicquc Ncptem omnino circulis Mercurius currit, Venus quin-
que, tellus tribus et circa eam Lima quatuorT Mars demuni, Iup-
piter et SaturiniR singuli quinqnc. Sic igitur in Universum
IM circuli sufficinnt, quibus tota mundi fabrica tota-
que siderum chorea explicata sit.
• (tleichwie Coppernicns im Commentariuluft bei Erklärung der Breiten-
Abweichungen des Merkur auf den früheren Abschnitt über die Venus ver-
weist, hat er auch in dem Werke »de revolutionibus« die erklärenden Aus-
führungen in Betreff der Breite beider Planeten zusammengefasst in den
Kapiteln :» ff. de« VI. Buchen
Digitized by Google
G.
Kleinere handschriftliche Reliquien.
I. Die Einschaltongen und Nachträge aus dem Manuskripte
des Werkes »de revolutionibus«.
Die weitaus bedeutsamste Reliquie, welche wir von Copper-
nicus' Hand besitzen, ist das vor einigen Decennien wieder auf-
gefundene Original-Manuskript des Werkes »rfe revolu-
tionibus orbium caelestium«. Vgl. Band I, Tbl. 2, S. 503 ff.j
Wichtig für die kritische Feststellung des Textes, zeigt das Manu-
skript uns zugleich die Arbeits-Mühe und die Arbeits- Freudigkeit
des Verfassers, welcher unermüdlich bis in seine spätesten Lebens-
jahre an seinem Werke gefeilt und nachgetragen hat*. Allein
* Neben den kleineren Textes-Umgestaltungen hat Coppernicus auch
die Haupttheilung seines Werkes mehrfach geändert. Die erste Redaktion
zerlegte dasselbe nicht in sechs. Bondern in acht Bücher ; es zerfiel nämlich
jede« der beiden ersten Bücher in zwei Theile. Nur die Eintheilung der
vier letzten Bücher ist in sämmtlichen Redaktionen (es sind deren drei er-
kennbar) dieselbe geblieben. Näheres Band I, Thl. 2, S. 478. 179 und 50(>.
507; ausserdem vgl. Curtze's Prolegomena zur ed. saecul. p. XVII sqq.
Bei der Verwerthung seiuer astronomischen Beobachtungen hat Copper-
nicus vielfache Korrekturen vorgenommen. Die Zahlen sind oft zwei bis
20 1
I. SCHRMTKN VON COIM'KKNK.'U*.
die meisten kleineren Abänderungen der ursprünglichen Nieder-
schrift sind sprachwissenschaftlicher Natur oder rein redaktionelle
Verbesserungen*. Sie sind an dieser Stelle um so weniger mit-
zuteilen, als sie bereits für die Säkular -Ausgabe von Curtze
verwerthet und in den begleitenden Anmerkungen vollständig
mitgetheilt sind.
Neben diesen unwesentlicheren Textes-Umgestaltungen, bez.
Verbesserungen einzelner Zahlen zeigt das Original - Manuskript
der »Rcvolutioncs« freilich noch einige wichtigere Einschaltungen,
welche Coppernicus ursprünglich für die Oeffentlichkeit bestimmt,
später aber bei dem Drucke seines Werkes weggelassen hatte.
Bis zur Wiederauffindung des Original-Manuskripts gänzlich un-
bekannt geblieben, haben einige von ihnen erhebliche Wichtig-
keit. Sie sind jedoch bereits in frühem Abschnitten des vor-
liegenden Buches mitgetheilt worden; demnach ist hier nur auf
jenen Abdruck zu verweisen. Es gehören dazu vornämlich die
schöne Vorrede zum I. Buche, die Ucbersetzung des s. g. Lysis-
Briefes und die kleine , aber hoch bedeutsame Stelle , in welcher
Coppernicus die Möglichkeit einer elliptischen Bahn für die Be-
wegungen am Himmel vorahnend ausgesprochen hat*".
dreimal geändert, mitunter auch die zuerst errechneten Werthc wieder ein-
gesetzt Ebenso hat Coppernicus von den Zusatz-Bemerkungen , welche er
am Kande des Manuskriptes nachgetragen hatte, einige später wieder weg-
gelassen. lEinc dieser weggestrichenen Stellen Hb. III, cap. 15 [ed. saec.
p 204 j ist von den Herausgebern der editio princops wieder aufgenommen
worden. Vgl. Bd. 1. Thl. 2, S. 5ü9.)
* Die ineisten Textes-Umgestaltungen finden sich am Ende des ersten
Buches in dem Abrisse der sphärischen Trigonometrie und in den beiden
letzten Büchern. (Vgl. edit. saccul. p. f,7, .'»6« sqq., 375, 40<J, 410, A'iO.)
In dem Original-Manuskripte findet sich uicht die WidinungB- Vor-
rede an Papst Paul III, wie bereits Band I, Thl. 1, S. 404 hervorgehoben
ist. Die Aufnahme dieses Schriftstücks hat es vielleicht verschuldet,
dass die Herausgeber der editio prineeps dafür die Einleitung zum ersten
Buche weggelassen haben , dieselbe ist erst nach der Wiederauffiudung des
Original-Manuskripts bekannt geworden. Das schüne Schriftstück ist oben
Digitized by Google
KLKINF.RK HANDSCHRIFTLICHE RKLKJUIKN.
•2i ir,
S. »—12 abgedruckt, eine deutsche Uebersetzung Band I, Th). 2, S. 510—
51.1 gegeben. —
Die von Coppernicus gefertigte lateinische Uebersetzung des 8. g. Lysis-
Briefes ist oben S. 132—137 abgedruckt. (Vgl. auch Band I, Thl. 1. S. »(»S ff.;
Die denkwürdige Stelle, in welcher Coppernicus, während er sonst mit
den alten Astronomen an den Kreis-Bahnen der Himmelskörper streng fest-
hielt, die Aunahuie einer elliptischen Bahn aufstellt, findet sich gegen Ende
des 4. Kapitels des dritten Buches. Sie ist nach dein Abdrucke iu der
Säkular- Ausgabe [p. Hit); bereits im 2. Theile des ersten Bandes S -r»us Aum.
mitgetheilt worden Allein bei der relativen Bedeutung des in dem kurzen
Satze ausgesprochenen , seinem Zeitalter weit vorauseilenden Gedankens
dürfte es wohl angezeigt sein . den Wortlaut hier nochmals vollständig ab-
zudrucken , zumal der Fund erst seit einem Decennium veröffentlicht und
demnach noch wenig bekannt ist.
Die ganze, von Coppernicus nachmals durchstrichene Stelle des Manu-
skripts lautet
»f'orant autent uliqtii motum baue in latitudinem rire.nl i, bot- eut dimetienteitt ,
cuiu* tauten perindum et dimensinnem a cirvumeurrntte eins dedueunt, ut fmulo
inferius ostendeinu$. Uslque hic nbiter an int ad v ertrndum , an od, *i
r i r c ttl i fuer int inuequa les tnanetttibus ceterin canditionibn* , non
reclam lineain, xed eonicant sive cijlindricam sectionem desert-
bent, quam e 1 1 y p » i m vacant mathenta tiri; ned de bis alias.«
Coppernicus hat diese Stelle später weggestrichen, weil er sich, wie die
Schlussworte ausdrücklich hervorheben, eine eingehendere Ausführung für
eine spätere Gelegenheit vorbehielt. Bei dieser klar hervorgetretenen Durch-
brechung der sonst als Axiom festgehaltenen Grund-Anschauung, dass die
gleichmässige' Bewegung im Kreise die für die Himmelskörper einzig ent-
sprechende sei, konute Coppernicus sich au der aphoristischen Andeutung,
wie sie an jener Stelle allein gestattet war, unmöglich genügen lasseu.
2ün'
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICU8.
II. Die Bücher -Einzeichnungen mathematisch - astronomischen
Inhalts.
Ausser der werthvollsten Reliquie vou Copperuicus, dein
Original - Manuskripte seines Hauptwerkes, hat die eifrige For-
schung der beiden letzten Deceunieu noch eine beträchtliche An-
zahl handschriftlicher Bemerkungen aufgespürt, welche Copperuicus
in die von ihm gebrauchten Bücher eingetragen hat. Diese Eiu-
zeichnungen haben fllr uns schon dadurch Werth, dass sie die
Vorstudien des grossen Mannes enthaltend, einen interessanten
Einblick in seine Arbeits-Methode gewähren Derselbe steigert
sich noch dadurch, dass wir iu ihueu manche llinweisung auf
ältere Quellen finden, welche Coppernicus gekannt und benutzt
hat, von denen wir in seinem Hauptwerke nichts erfahren. Von
grossem Interesse sind endlich eine Reihe vou astronomischen
Tafclu . welche nicht durchweg mit den in den »Revolutioues«
veröffentlichten Übereinstimmen, zum Thcil sehr bedeutende Ver-
schiedenheiten aufweisen.
Curtze, von welchem diese Einzeich uungen in den Copperni-
canischeu Büchern zu Upsala aufgefunden und durch die »Rcli-
quiae Copcruicauae« Leipzig 1875) veröffentlicht sind, hat zugleich
eine genaue Vcrgleichung angestellt und den Abdruck mit erläu-
ternden fach wissenschaftlichen Bemerkungen versehen.
Mehrere vou deu Eiuzeichnungen. welche sich von Copperuicus
in den zu Tpsaln aufbewahrten Büchern vorgefunden haben, sind
Digitized by Google
MATHEMATISCH-ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNUEN. 207
bereits bei Besprechung der Coppernicauiscben Bibliothek im
1. Bande des vorliegenden Werkes (Tbl. 2, S. 406 ff.) erwähnt
worden. Dieselben werden sonach an dieser Stelle nur eine
kurze Zusammenstellung erheischen, indem auf die ausführlicheren
Mittheilungen a. a. O. verwiesen wird.
Die Bemerkungen, welche Coppernicus in der editio princeps
des griechischen Euklid gemacht hat, sind im Ganzen nicht
erheblich (vgl. Bd. I. Tbl. 2, S. 407). Auch die Einzeich nungeu,
welche das » Instrumentum primi mobilia« und die »Astronomiaa
des Gabir el Afflah aufweisen [vgl. a. a. 0. S. 408 und 409) sind
an sich nicht bedeutend; sie geben aber, gleichwie jene, sichere
Belege für den Eifer, mit welchem Coppernicus seine Studien bin
in das höchste Alter fortgeführt hat; die Bücher, in welche er
jene Notizen eingetragen hat, sind ihm nämlich erst nach den»
Jahre 1539 zugekommen. Dasselbe beweisen auch die Citate
aus Plinius' bist, natur. und Vitruvs Architectura, welche in die
Optik Vitellio's eingetragen sind, und die Einzeichnungen, welche
»ich in dem astr< dogischen Werke des Albohazeu vorfinden; die
letztern beschränket! sich auf die HinzufUgung von Parallel-
Steilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus vgl. Bd. 1, Tbl. 2,
S. 414. 415).
Die weitaus wichtigste der Notizen, welche Coppernicus in
seine Bücher eingezeichnet hat. bietet eine ganz kurze Bemer-
kung, welche in der editio princeps der lateinischen Ueber-
setzung des Euklid aufgefunden ist*.
* Coppernicus besass die zu Venedig im J. 1482 bei Ratdolt gedruckte
Uebereetzung de» Euklid, welcho Giovanni Cauipano aus dem Arabischen
gefertigt und mit Scholien versehen hatte. In eiuer Zusatz- Bemerkung,
gegen Ende des 4. Buches, hatte nun Campanus die Trisektion des Winkels
behandelt. Coppernicus giebt hierzu eine Verbesserung : »Da tut» u»g* -
208
I. SC'IIRTFTKX VON COPI'KUNICUS.
Während die vorstehend aufgeführten Bücher-Einzeichnungeu
von Coppernicus nur einen relativen Werth beanspruchen konneu,
haben dagegen eine hohe Bedeutung die reichhaltigen Einzeich-
nungen. welche der zu Upsala aufbewahrte Band aufweist, in
dem die astronomischen Tafeln von König Alfons und Regio-
montanus zusammengebunden sind*. Hier sind neben einzel-
nen Rand-Notizen eine Reihe von astronomischen Tabellen auf
die einzelnen freien Seiten der Bücher, wie auf eigens dazu ein-
geheftete Blätter am Schlüsse des Bandes niedergeschrieben. Diese
Tafeln stimmen mit den in den »Revolutioucs« veröffentlichten
oftmals nicht genau überein, weisen zum Theil sogar bedeutende
Verschiedenheiten auf.
Curtze, von welchem diese Eiuzeichnungen aufgefunden und
l u tu trifariunt secari- .... iil modo aptiun vx plati a tu m fuisset hoc
modo: Ducatur rertu linea etc.; er schlieft seine kurze Korrektur mit
den Worten: "de quo vi de Nivomedem de co tichoidibux.«
Als Curtze diese bemerkenswerte Notiz veröffentlichte, knüpfte er daran
eine eingehende Ausführung zur Geschichte der Trisektion des Winkels.
(Keliqu. Copern. 8. '» — '27.) Da» Wichtigste aus diesem Exkurse ist bereit«
im ersten Bande Thl. 2, 8. III mitgetheilt. Curtze weist nach, dass die
Berichte, welche wir hei Fappos, Proklos uud Eutokios Uber die — uns
nicht mehr erhaltene — Schrift des Nikouiedes findeu, nicht mit dem über-
einstimmen , was Coppernicus als derselben entnoiuim-n anführt, dass Niko-
uiedes nämlich die Trisektion des Winkels durch die Konchoide mit cirku-
larer Basis gelehrt habe.
Allerdings wurden, wie wir aus anderweiten Zeugnissen wissen, zur
Zeit des Nikouiedes bereits Aufgaben gestellt, dereu Lösung auf die Kon-
ehoide mit eirkularer Basis zurückzuführen ist. Bei den Arabern mag nun
jenes Problem weiter ausgebildet und die Dreitheilung des Winkels durch
jene Konchoide wirklich gelehrt worden sein. Nun kann aber — wie Curtze
annimmt — Coppernicus in Italien sehr wohl ein Manuskript benutzt haben,
welches für eine Uebersetzung des Nikoinedes »de conchoidihus- ausgegeben
wurde und von arabischen Kommentatoren durch die Konchoide auf eirku-
larer Basis bereichert war.
* Abgesehen von den reichhaltigen Einzoichnuugen , welche die astro-
nomischen Tafelu von König Alfons uud Kegiomoutanus aufweisen, bekundet
auch schon das Aeusscre, dass Coppernicus dieses Volumen in stetem Ge-
brauche gehabt hat; einzelue Blätter sind durch die starke Benutzuug sehr
begriffeu.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEK HNI NGEN.
2119
und durch die «Reliquiae Copernicanae« 'Leipzig 1875) veröffent-
licht sind, hat zugleich eine genauere Vergleich ung der ursprüng-
lichen, Upsalenser Tabellen mit den späteren, in die editio prin-
ceps aufgenommenen angestellt und den Abdruck mit erläuternden
Bemerkungen begleitet. Mit Genehmigung des Verfassers wird
sich der nachfolgende Abschnitt an den Kommentar des kundigen
Fachmanns genau anlehnen, die Tafeln selbst, wie einen Theil
der Erläuterungen vollständig Ubernehmend.
Vor dem Wieder-Abdrucke der astronomischen Tafeln werden
nachstehend zuerst noch die vereinzelten astronomischen Ein-
zeichnungen zusammengestellt, welche sich in dem erwähnten
Volumen finden*.
Auf dem Titelblatte der Alfonsinischen Tafeln ist neben dem
Namenszuge des Besitzers
Nic^ CoppniA
noch die Bemerkung aufgezeichnet:
epiq/clus Lunae a ad b proportio
vt 4. 47. ad vnum — y .
Auf Blatt A2b, am Ende der einleitenden Briefe, steht die
Notiz:
»Alfonsus astronomus Castelle rex et Hispanie fuit, quem Halt
interpretatur quasi altus fons. Dictus est autem ab alto fönte, id
est sapientiay qtiia composuit has tabulas non qtiidem per se , sed
per condttctum 60 astronomorum. qttibus hanc summam pecunie dedit
Decies 10OO0O ßorenorum pro creatione radicum practicaturum in
meridianum Toledo
Kiue ähnliche Notiz enthält auch die letzte Seite des Buches:
* Die ersten fünf der im Texte abgedruckten kleinen Einzeichnungen
sind bereits Band I, Tbl. 1, 8. 27* und Band I, Tbl. 2, 8. 417 mitgetheilt.
sie werden jedocb der Vollständigkeit wegen hier nochmals abgedruckt,
n. 14
Digitized by Google
210
I. SCHRIFTEN VON COITERNICUS.
»Alfonsus rex fuit, de quo dicit Egidius, quod ille fuit Ubera-
lissimus regum, dedit enim pro duobus sexterciis pro de (?) tabu-
larum astronomicarum correctione dedit 100000.«
Auf der Rückseite des Deckender Alfonsinischen Tafeln findet
sich noch die Bemerkung:
»Annis Christi completis 1200 parilibus
Locus anomalie Lutte Älfonsi 1. 42. S.
Locus eiusdem secundum Ptolemaeum 102. 40.
alexandrie.**
Auf Blatt dhb hat Coppernicus der Tafel mit der Uebersehrift
aTabula Medii Motus Draconis« die Bemerkung hinzugefügt:
»revolutio eius annis equalibus 1$, die-
bus 228, primis 19. 10.«
In den Tafeln des Regiomontanus ist auf Blatt (</7)6, » Ta-
bu le directionumv Uberschrieben, am Fuss-Ende hinzugefügt.
■per numerum multiplicandum intelligitur angulus secti-
onis circulorum latitudinis et equatoris.«
Ferner enthält Blatt [fi)b derselben Tafel mit der Uebersehrift :
n Tabula generalis Celi mediationum« den Vermerk:
»Hie numerus multiplicandus est per residuum anguli de
quadrante, qui ßt ex coincidentia circulorum latitu-
dinis et aequatoris eius latitudine ferenda reeeptis.«
Unter dem Schluss der »Tabula directionum profectio-
numque« steht mit rother Tinte geschrieben:
»TeXo;.«
Auf dem 15. der angehefteten Blätter liest man auf der Vor-
derseite :
* Ein Facsimile dieser und der vorstehend abgedruckten Einzeichnung
ist in meinen »Mittheilungen aus Scbwed. Archiven u. Bibl.« 1S53) veröffent-
licht worden.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER- EINZRICHNUNGEN.
211
»Saturni apogeum 240. 21. Anno 1527
»Iovis apogeum 159. 0. Anno 1529 s!s27.«
»Jfarft* 119.40. -dw«o 1523 ^ 27.«
»Veneris 48.30. ^4»wo 1532 J} 10.«
Auf der Rückseite desselben Blattes:
»Eccentrotes Marlis 6583. a
»Epicyclus primus 1192.«
'Epicyclus secundus 494.«
»/opw eccentrotes 1917. Epicyclus a . III . b . 259.«
»Saturni eccentrotes 1083. Epicyclus a . 852 . 4 . 284.«
»Mercurii eccentrotes 2258 (*tir . Epicyclus . a . cum . b . 6 . . . 100
'sie!,
»dicersilas diametri 1151.19«
iproportio orbium caelestium ad
»eccentrotetem 25 partium.«
»Mortis semidyametrus orbis 38 fere . Epicyclus .n.h.M 34£ .
»Epicyclus .b.Äf.hX.a
»Iovis semidyatnetrus 30 M 25 . epicyclus . a . 1 0^ . 6 . 34^. «
»Saturni semidiametrus 230$ . epicyclus . c . 19^ . £ . 64^.«
o Veneris semidiametrus 18 . epicyclus .a.\.b.\.«
»Mercurii orbis . 9 . 24.«
»Epicyclus . a . 1 . 4 1 \ . b . 0 . 33 J . colligunt . 1 .7^ . [dioersitas diametri
0.29) .«
»Semidiametrus orbis Lunav ad epicyclium . a . . epicyclus . a .
ad.b.y.«
Auf Blatt 166 der eingesetzten Blätter findet sich die Notiz:
»Mars superat numerationem plus quam gradus y.«
»Saturnus superatur a numeratione gradus 1|.«
Auf demselben Blatte sind endlich noch zwei astronomische Ein-
zeichnungen zu lesen, von denen die Deutung der letzteren, die
mit den übrigen Notizen jenes Blattes offenbar in Zusammenhang
steht, nur unsicher ist, der Vollständigkeit wegen jedoch nicht
übergangen werden darf. Sie lautet:
14'
Digitized by Google
212
I. SCHRIFTEN* VON COPPERNICU8.
»1500 Anno completo«
H ■ U II
«4 3 2 1«
»2 32 11 54«
»S. G. M. 2a«
» 10 56 53 d*»
»1 16 20 S recessus in M
»19 45 45«
»11 1 13 lTd*9.
»2311 l£a*
Die darunter befindliche Einzeichnung lautet:
1500
die nona Januarii hora noctis feie secunda fuit cj J) in 15 . 42
hoc modo *D bononie.
Quarta Martii hora fere prima noctis fuit ^) in 18.28 \$
fuitque tunc ^ altitudine visa 33 c< a//w# t?««« a: yi/c
in ore V 21 gradits *D bononie.
Nachdem Curtze die vorstehenden astronomischen Bücher-
Einzeichnungen von Coppernicus mitgetheilt hat. lässt er (Reliq.
Cop. S. 31 ff. eine Vergleich ung mit den Werth-Angaben folgen.
* Im Texte ist bereit» hervorgehoben, dass die Deutung der dort mit-
getheilten Einzeichnung sehr unsicher ist. Curtze hat (Reliq. Copern. S. 30 1
iu der 5. (durchstrichenen) Zeile das letzte Zeichen als »commutationis« zu
deuten versucht, die gleichlautenden Abkürzungen in der 6. und 9. Zeile als
»dictus planeta« interpretirt , das »TA« am Schlüsse der ~. Zeile zu »Mense«
ergänzt und die letzten Buchstaben der ganzen Notiz fin Zeile 10 »Dra« als
»Differentia« (?; gedeutet.
Curtze hat seine Ergänzungs-Versuche jedoch ausdrücklich als zweifel-
haft bezeichnet. Vielleicht finden Andere eine glücklichere Deutung; die
ganze Einzeichnung ist von mir in den erwähnten »Mitth. a. Schwed. Arch.
u. Eibl.« auf dem lithographirten Blatte als Facsimile veröffentlicht worden.
— Vielleicht gelingt es auch die Beziehungen aufzufinden, welche zwischen
dieser und der durauffolgenden mit »1500« Uberschriebenen Einzeichnung
stattfinden.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
welche das Werk »de revolutionibus« Uber die Apogäen der Pla-
neten und das Verhältniss der Mond-Epicykeln enthält. —
Angaben Uber die Apogäen der Planeten finden wir in den
»Kevolutiones« an drei verschiedenen Stellen. Zunächst bietet
dieselben das Original-Manuskript in dem Sternen- Verzeichnisse.
In den frühem Ausgaben fehlen die dort aufgeführten Werthe der
Apogäen; sie sind erst in die Thorner Säkular-Ausgabe nach dem
Manuskripte aufgenommen. Sie lauten daselbst:
»Saturni apogaeum 226° 30'« ed. Thor. p. 138, /. 16 .
*Iovi* apogaeum 154° 20'« [ed. Thor. p. 136, /. 8).
»Mortis apogaeum 109° 50'« [ed. Thor. p. 134, /. 20:.
"Veneria apogaeum 48° 20'« ed. Thor. p. 131, /. 27).
»Mercurii apogaeum 183" 20'« ed. Thor. p. 136, /. 21].
Ausser den vorstehenden Angaben des Sternen- Verzeichnisses
finden wir in dem Werke »de revolutionibus« noch Werthe für die
Planeten-Apogäen an je zwei Stellen des V. Buches. Die dort
angegebenen Werthe werden nachstehend zur Vergleichung zu-
sammengestellt :
Apogäum des Saturn:
226<\23' [ed. Thor., p. 33 1. /. 29— 30), 240°. 20' ibid.^p. 337,7.29— 30 .
Apogäum des Jupiter:
154<\22' [ibid., p. 345, /. 4j, 159«. 0' ibid.. p. 349, 7. 32).
Apogäum des Mars
10S«.50' [ibid., p. 356, /. 27 , 1 19«.40' [ibid.. p. 361, 7. 2).m
Apogäum der Venus:
48».20' [ibid., p. 366, /. 18—19), Angabe fehlt im jetzigen Texte."
Apogäum des Merkur:
183V20' [ibid., p. 380. /. 7), 211°.30' [ibid., p. 393, 7. 7 .
* Aas dem Original-Manuskripte enthalt die Säkular-Ausgabe zu der
oben angezogenen Stelle unter dem Texte noch die Bemerkung : »tVA* cum
triente M. *. p. tu. (d- h. Manuscriptam primae manu» , quibu* verbi* dr/ctis
»apra certum Irguntur et ipta dtleta CIX, scrup. XLIX, et in
margine ea, qua« reeepimut.-
Auf S. 375 der Säkular-Ausgabe steht in einer früheren Fassung des
214
I. SCHRIFTEN VON COPPEKN1CUS.
Die links stehenden Angaben sind die Werthe, welche Copper-
nicus aus den Daten der Alten errechnet hat. die rechts stehen-
den dagegen diejenigen Werthe, welche ans seinen Beobachtungen
folgten. Die ersteren stimmen offenbar fast vollständig mit den
Angaben im Kternen-Verzeichnisse , die für den Mars besonders
mit der zweiten durchgestrichenen Angabe des Original -Manu-
skripts (8. 8. 213 Anm.j Die zweite Reihe dagegen ist mit der
aus der Upsalenscr Handschrift entnommenen völlig identisch : sie
ist auch aus den Beobachtuugeu der in letzterer Quelle erwähnten
Jahre geflossen, wie man an den betreffenden Stellen der »Revo-
lutiones« sehen kann. Nur das Apogäum der Venus, das nach
der in der Anmerkung zu S. 213 erwähnten ausgestrichenen Stelle
zu des Coppernicus Zeiten in 4S°20' geblieben sei. wird nach
späterer Beobachtung in 18° 30' festgestellt. Diese Beobachtung
vom Jahre 1532 fällt also wahrscheinlich ausserhalb der Ab-
fassungs-Zeit seines grossen Werkes * : sie ist die späteste Beob-
achtung, die bis jetzt von Coppernicus bekannt geworden ist.
Weshalb in dem Upsalenser Buche keine Beobachtung für Merkur
steht, ist leicht einzusehen. Coppernicus hat ja. wie er selbst
bezeugt**, den Merkur niemals selbst zu Gesicht bekommen, und
der oben aus den »Revolutionen' entnommene Werth des Merkur-
Cap. XXIII von Buch V Folgendes: »Männer unt Interim loca ab nid um
eecentri in partibttt XLVIIJ et tertta et CCXXVIII, tcrupuli» XX
non mutata«, welche die im jetzigen Texte fehlonde Angabe enthalten.
* Orbs Coppernicus sein Werk »de revolutionibus- — mit Ausnahme
des Abrisses der Trigonometrie — schon lange vor der Veröffentlichung
desselben abgeschlossen hatte, ist im ersten Bande mehrfach hervorgehoben.
Uuter den vieleu Nachträgen und Verbesserungen, welche Coppernicus dein
Manuskripte eingeschaltet hat, ist die Nachtragung des durch die Beobach-
tung des Jahres 1532 ermittelten Werthes des Apogäum der Venus ver-
absäumt worden.
*» De rev. orb. cael. V, 30 (ed. saec. p. 387). Hiezu nehme man noch
die AeusBerung desRheticus im Vorworte zu den »Ephemerides novae« {1551 :
» Mercurium quidem , quati ttecundum proverbiurn Graecorum , relinquebat in
medio commune»» , quod de Hin neque suo studio observaium es*e diceret, nequ*
ab aliig se aeeepisse, quo magnoperc adiurari aut quod omttitto probare posset.«
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-BINZEICHN'UNGEN .
215
Apogäums ist aus den Beobachtungen Schoners und Bernhard
Walthers berechnet worden*.
Die Vergleichung der Daten, wie sie für den Mond in den
Upsa lenger Einzeichnungen und in dem Werke »de revolutionibusc
aufgeführt sind, ergiebt gleichfalls Differenzen.
Nach der Berechnung in dem Upsalenser Manuskripte ist das
Verhältniss :
Semidiametrus orbis: Epicyclium a = 10 : 1^ = 9.47368;
nach den »Revolutiones«** ist aber bei
erstem und letztem Viertel dieses
Verhältniss = 1 0000 : 1334= 7. 49625 ;
ferner für Voll- und Neumond = 10000: 860= 11,62790:
daraus das Mittel ergiebt = 9.06207:
also Abweichung des Werthes aus der
Handschrift zu Upsala =+0.41161.
Für das Verhältniss des Epicychts a : Epicyclus b haben wir fol-
gende vier Angaben:
1. 44: 9 = 4,88889 j
4. 1079:237 = 4,62869 nach den »Revolutiones«
Auch hier ist die Angabe des grossen Werkes diejenige, welche
den kleinsten Werth liefert. Die unter 1 und 2 verzeichneten
Werthe hat Copperuicus selbst für gleichgeltend angesehen, wie
aus den obigen Notizen erhellt. Die Angaben Uber die Mond-
Anomalie von verschiedenen Ausgangspunkten und. wie man bei
Nachrechnung findet, nicht nach den Tafeln der »Revolutiones«
berechnet, stimmen fast miteinander Uberein. Ihr Unterschied
beträgt nur 32'. Nimmt man dagegen seinen Ausgang von dein
2. 4fä. 1 = 4,78333 } nach dem Upsalenser Manuskript;
3. 19: 4 = 4,75000
* •»
• Vgl. Band I, Thl. 1. 8. 219.
De rev. orb. cael. IV, S cd. aaec. p. 2:»8:.
De rev. orb. cael. IV, 10 ed. »aec. p. 260 1 21
Digitized by Google
216
I. SCHRIFTEN VON COPI'ERKICUB.
»Locus anomaliae lunae ad principium annorum Christi 207° 7'«*,
und addirt die aus der Tafel auf S. 242 der Säkular-Ausgabe für
1200 Jahre sich ergebenden 263" 2', so erhält man für den Alfon-
sinischen »Locus anomaliae« nach Weglassung der überflüssigen
360° den Werth 109° 9' berechnet für den Meridian von Krakau.
Coppernicus giebt den Zeit- Unterschied zwischen Krakau und
Alexandrien gleich einer Stunde an**; diesem entspricht ein
Unterschied von 3S'32" [Tafel auf S. 243). Abgezogen ergiebt
sich der »Locus anomaliae Alfonsi* zu 11 8° 30', was einer Diffe-
renz von 15° 50' gegen das Upsalenser Manuskript gleichkommt.
Von den astronomischen Tafeln, welche die Upsalenser Bücher
von Coppernicus enthalten, hat Curtze (a. a. 0. S. 34) vorange-
stellt die »Tabula fecunda« des Regiomontanus , bei welcher
Coppernicus der ersten Spalte die Ueberschrift »Rttüsro;«, gegeben
und ausserdem die Zahlen in der zweiten, »Trcoteivooaa « ttber-
schriebenen Spalte hinzugefügt hat:
• De rev. orb. cael. IV, 7 (ed. »aec. p. 256 1. 11. 12).
De rev. orb. cael. III, 18 (ed. saec. p. 213j.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE HLCIIEK-EINXEICHNUNGKX.
217
TABVLA FECVNDA.
NVMERVS.
NVMERVS.
i
NVMERVS.
H.
u
)
1
3
\
r,
o
7
6
!•
10
11
12
13
14
15
16
17
18
11»
25
26
27
26
29
00000
1745
3492
5240
«992
6748
1051 1
12278
14053
15836
17633
19439
21256
23087
24932
26794
28674
30573
32492
34433
'Y-oTeivoyaa. H.i Ka'irco;.
20 1 36396
21 383S7
22 1 40402
23 1 4244S
24i 44522
46631
48772
59952
53170
55432
10000
10002
10000
10014
10024
10036
10055
10075
10098
10125
10154
10167
10223
10263
10306
10353
10403
10457
10515
10577
10642
10711
10785
10864
10947
11034
11126
11222
11326
11434
32
33 i
34
,35
36
!37
1
6
48
49
50
60086
62486
64940
67452
70022
72654
73356
38 78129
39 80978
I 63909
1 86929
42 90040
43 93254
96571
45 100000
103551
107236
111062
115037
119177
123491
1 27994
132704
137639
142613
146253
153987
160035
166429
173207
'V-OTtivoyaa. H.1 KafJe-ro;.
'VnoTCtvo'jsa.
57734 11547
11666
11792
11924
12063
12206
12361
12520
12690
12863
13054
13250
13456
13673
13901
14142
14396
14663
14945
15243
15557
15690
16243
16016
17013
17434
17662
H361
1S871
19416
20000
180402 !
188075
196263
205034
214450
224607
235583
247513
260511
274753
290422
307767
32708S
346746
373211
401089
433148
470453
514438
567118
631377
711569
814456
951367
1143131
1430203
1908217
2863503
S9 5729796
20627
21300
22027
22612
23662
24586
25593
26695
27905
29232
30716
32361
34199
36279
38637
41336
44454
48097
52408
57588
63925
71853
62055
95668
114738
143355
191073
266332
573574
0 Infinituin ajptonXaaw;.
gitized by Google
21 S I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Bekanntlich enthält die »Tabula fecunda« die Tangenten für
den Sinus totus = 100000; die von Copperaieus hinzugefügte Spalte
mit der Ueberschrift f VroTstvouaa enthält nur fllr den Sinus totus
= 10000 die Sekanten fllr die einzelnen Grade. Nimmt man
die gewöhnliche Darstellung der Kreis-Funktionen als Linien
am Kreise zu Hülfe, so ersieht man unmittelbar die Richtig-
keit der Bezeichnung von Ka&sro; = Tangente, ' VtroTsivousa =
Sekante.
Höchst wahrscheinlich ist — wenigstens im Abendlande -
Coppernicus der Erste, welcher die Sekanten wirklich berechnet
hat. Eine Benutzung derselben in seinem grossen Werke ist
freilich nicht nachweisbar. Bis jetzt galt, wenn man von Mauro-
lykus aus Messina, dessen Schriften erst nach des Coppernicus
Tode 1557 erschienen, absieht, Rheticus als der erste Berechner
der Sekanten. In dem grossen »Opus Palatiuum« sind dieselben
genau in derselben Weise berechnet, wie dies Coppernicus in der
Upsalenser Handschrift gethan hat. Nun dürfte die Upsalenser
Handschrift mit 1532 beendigt gewesen sein: sonach wird wohl eher
Rheticus die Idee zur Berechnung der Sekanten von Coppernicus
erhalten haben, als umgekehrt Coppernicus von Rheticus. der erst
1539 nach Frauenburg kam. Dein Coppernicus verdankt
also die gelehrte Welt die Einführung der Sekanten
in die Wissenschaft: denn die Arbeiten des Maurolykus sind
nur zum kleinsten Theile gedruckt und kaum viel über ihren
Druckort hinaus verbreitet worden.*
Auf Blatt R6 verso — dem letzten leeren Blatte der Alfou-
• Die Tangenten hatte bekanntlich schon Albategnius eingeführt, die
Cotangenten Abul Wefa unter dem Namen »l'iubra reeta« und »Uuibra versa*.
Den Co9iou8 findet man wohl zuerst berechnet iu der von Rheticus
herausgegebenen Trigonometrie des Coppernicus. worin der Kopf der Tafel vou
00 bis 900 gebt, dagegen unten yuft bis 0°, so dass also, wenn man vou unten
in die Tafel eingeht, der Cosinus gefunden wird, während der obere Eingang
den Sinus liefert.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHEtt-EINZEICHNUNGEX.
219
simschen Tafeln — befindet sich eine Tafel, welche die Ueber-
schrift trägt: »Tabula diversitatis aspectunm solis et
lunaeadmiuuta«. Dieselbe scheint — sachverständigem l Jrtheile
zufolge — wohl mehr astrologischen Spielereien* ihren Ursprung
♦ Das» Copp. der Astrologio nicht fern bleiben konnte, weiss Jeder,
der mit der Gelehrten-Geschichte jener Zeit vertraut ist. Die Astrologie
wur ja ein Theil des astronomischen Studiums; jeder berufsmässige Astro-
nom musste zugleich Astrolog sein. An mehreren Universitäten, wie z. B. in
Krakau, war eine besondere Professur der Astrologie errichtet; ihr waren
zugewiesen die Vorträge Uber Ptolemaeus in Quadrupartito , Alcabitium,
Ceutiloquium, verborum Ptolemaei, Albumazar »et alios libros spectantes ad
astrologiain». Der Astrolog war ausserdem verpflichtet, jährlich ein astrolo-
gisches »Judicium« ;auch prognosticon genannt) zu verfassen. (Vgl. Band
I. Thl. 1, S. 142.)
Manche akademische Vorlesungen, wurden bald zu den astronomischen,
bald zu den astrologischen gezählt; die Grenze war zwischen beiden kaum zu
bestimmen. An denjenigen Universitäten, welche keinen besonderen Lehrstuhl
der Astrologie besassen, inussten die bestallten Professoron der Astronomie
das Amt der Astrologen versehen. So war der Professor der Astronomie
in Bologna zugleich »Doctor in Astrologia« und als solcher berufsmässig ver-
pflichtet, alljährlich ein »Tacuiuum« abzufassen, ein Kalendarium, in welchem
die Mond-Phasen und die Stellung der Planeten verzeichnet waren, zugleich
mit Angabe der daraus resultirenden guten und bösen Tage. Vgl. Band I,
Thl. I. S. 237.
Nach dem Vorstehendeu darf es uicht Wunder nehmen, dass auch Copper-
nicus die wissenschaftlichen Grundlagen der Astrologie genau kannte und sich
mit ihr theoretisch befasst hat. Er bat in sein Exemplar des Albohazen
Parallel-Steilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus eingetragen ;vgl.
Band I, Thl. 2, S. 414; ; in ein anderes Buch hat er die Daten eines
Horoskops eingezeichnet vgl. Band I, Thl. 2, S. 406;.
Ob Coppernicus sich mit der Nativitätstellerei gewohnheitsmässig be-
fasst habe — wie es der grosse Kepler ex officio und des Broderwerbes
wegen thun rousste — zur Entscheidung dieser Frage besitzen wir auch
nicht den geringsten Anhalt. Dass er aber im .Stande war, eine Nativität
zu stelleu und auszulegen, dafür ist uns ein interessanter Beleg erhalten,
welcher Band I, Thl. 2, S. 401 mitgetheilt ist. Als Joach. Camerarius
(im J. 1 dem Herzoge Albrecht eine Nativität gestellt hatte, wies er
letzteren ausdrücklich auf Coppernicus als den Gelehrten hin , welcher die
erforderliche Auslegung zu geben im Stande sei. »Ew. Fürstl, Gnaden« —
schreibt Camerarius — »haben wohl jemand, der solches lesen und
auslegen kann. So ist auch ein alter Domherr zu Frauenburg,
«» es sonst fehlen sollte-
220 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICÜS.
zu danken. Im ersten Bande iThl. 2, S. 408 u. 4141 ist bereits
darauf hingewiesen, dass Coppernicus der Astrologie keines-
wegs so fremd geblieben sei. wie man es von dem Begründer des
heliometrischen Systems erwarten durfte:
Dass Rhedens, der Schüler von Coppernicus, der Astrologie eifrig ergeben
war, ist bereits Band I, Tbl. 2, S. 401 und S. 431 hervorgehoben. Er
rühmt in einem Schreiben, das er zur Zeit seines Aufenthaltes in Frauen-
burg an den Herzog Albrecht gerichtet hat »die hochlobliche Kunst,
welche zw vnsere zeitten Astrologia genant wurt.« Noch offener bringt
er dem astrologischen Aberglauben der Zeit seinen Tribut dar in der
»Narratio prima«, welche unter den Augen von Coppernicus geschrieben
und sicherlich mit seiner ausdrücklichen Billigung der Gelehrten-Welt
vorgelegt ist. Vgl. Band I, Tbl. 2, S. 430 ff.)
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 221
TABVLA DIVERSITATIS ASPECTVVM SOLIS ET LVNAE AD MINVTA.
<
H H
< 2
8 12
26
44
7 49
7 Ü
28
40
7 0
6 0
30
37
6 0
5 U
29
34
5 0
4 0
26
31
4 0
3 0
22
37
3 0
2 0
16
25
2 0
1 0
8
23
1 0
0
22
CES-
H. M. M.' M
36 29
Ol 14 '23
np
c 1
H
i «3
I
H. M. M. M.
= -L- j
H. M. M. M.
6 59 45 24
6 0 45 23
3 0
43 22
40 21
35 20
2 0 27 24
1 0 19 21
0 0 0 0
SVS. 12 30
0
0,
0
ül
I)
46,21
44 j 22
1 0!
0 0 ,
0 0
II
3.-1
30
24
0
i)
23
24
26
28
0
0
RE- 16 31 CES-
i 5
3 I H
U. M.|M.jM.
5 T| 42 25
5 0 42 26
4 0 40 29
3 0 36,32
2 0 3136
1 0 25l38
0 0
0 0
0 0
0 0
18 40
r
c
r
>
H. M. M. M
4
10
36
32
4
0
34
33
3
u
30
37
2
0
25
41
1
0
19
44
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
SVS.
10
46
0
0
0
0
1»
0
0
1)
0
;
0
1
0
47
2
0
i
48
3
0
49
4
u
48
4
10
47
1
2
3
4
5
6
0
0
II
II
7 0
S 12
0 8 23
0 16 25
22 27
26 31
29
30
28
26
1 Yl
2 Ol 9,30
3 0 15 32
34
37
10
14
4 0
5 0
6 0
7 0
7 49
18 35
20 38
21 41
0 0
1 0
2 0
3 0
20
18
13
40
6 0
6 59
o
4
ti
II
15
1«?
IS
IT
0
33
37
40
43
45
47
48
0 0 0 0
0 0 0 0
1 0 8
2
3
4
5
35
38
42
0 1
0, 6
0 12 45
0 15 ! 4S
6 0 17 149
0 0
0 0
3 0
0 44
046
0 44
0,46
eUs
11 48
1548
16 48
I £
3 c
Y
r
c
r.
<
n
r
>
<
5
H H. M
M.
H.
M. M. M.Ih. M M
m.|h.
M.
M
M.
H. M. M.
M.
h"
M.
|M.
3 47
27
41
4
10
18
47
5
1
16
48
6
0
17
49
6 59
17
48
7
49
26
45
3 0
22
44
4
0
17
48
5
0
15
48
5
0
15
48
6 0
18
47
7
0
26
43
2 0
16
46
3
0
10
4!>
4
0
11
48
4
ii
12
45
5 0
18
45
6
0
30
41
1 0
8
48
2
0
5
48
3
0
6
48
3
n
6
42
4 0
15
43
5
0
29
38
0 0
0
0
1
0
1
47
2
0
0
46
2
0
1
38
3 0
11
40
4
0
26
35
0 0
0
0
0
0
0
0
1
0
9
44
1
0
8
35
2 0
6
37
3
0
22
32
0 0
0
o
0
0
0
0
0
II
0
0
0
0
0
0
1 0
33
2
(i
16
30
0 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 0
i
0
1
(i
8
27
RE- 0 49
CES-
10 46
SVS. 18 40
RE-
16
"
CES-
12
30
SVS.
0
24
0 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 0
0
0
1
0
14
23
0 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1 0
19
27
2
0
21
23
0 0
1»
0
0
0
(»
1
0
35
38
1
0
24
28
2 0
27
24
3
0
28
24
0 0
0
1
0
19
44
2
II
21
34
2
0
30
2*i
3 0
35
20
4
0
32
s
1 0
8
48
2
0
25
41
3
II
36
32
3
0
35
25
4 0
40
21
5
0
34
27
2 o
16 46
3
«
30
37
4
II
40
29
4
0
41
23
5 0
41
22
6
36
29
3 0 22 44
4
0
34
33
5
0
42
26
5
(1
44
22
6 0
45
23
7
t
36 32
3 47
27
41
4
10
36
32
5
1
42
25
6
0
46 21
6 59
45
24
7 49
35
M
^ßtized by Google
222
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICU8.
Demnächst kommt eine Keine von Tafeln znm Abdrucke,
welche als Vorarbeiten für die Tabellen der »Revolutiones« ge-
dient haben. Dieselben sind zwar keineswegs stets in Ueber-
einstimmung. Allein bei einem grossen Theile liefert die Ver-
gleichung ein sehr positives Resultat, das auf die Entstehung
des grossen Werkes ein recht helles Licht wirft, und zwar für
einen Theil, bei welchem das Prager Manuskript für die Ge-
schichte des Textes gar keiuen Anhalt liefert.
Die erste der nachstehend folgenden Tafeln ist unvollendet ;
sie ist nur für 1 bis 20 Jahre berechnet. Coppernicus hat zwar
am Rande die Zahlen noch bis 30 fortgeführt, den leeren Rand
jedoch wieder durch ein Bruchstück einer »Tabella Revolutionum«
ausgefüllt.
Die Rückseite des Blattes, auf welcher die beiden vorge-
nannten Tafeln (die »Tabula mediae coninnetionis etc.« und die
»Tabella Revolutionum«) sich befinden, nimmt eine Tafel ein,
welche der dem 28. Kapitel des IV. Buches der »Revolutiones«
angehängten Tafel entsprechen dürfte (ed. saec. p. 2991. Die
Ueberschrift fehlt bei ihr. Allein die Uebereinstimmung des
Eintheilung8-Grundes und einige übereinstimmende Zahlen zeigen
deutlich, dass man es in beiden Tabellen mit gleichartigen Sachen
zu thun hat. Bei der untern Reihe ist die Uebereinstimmung
sehr augenfällig. Sobald man nämlich das »S« der ersten Ko-
lumne nicht als »Sex.« sondern »Si gn um« interpretirt, so gehen
die Zahlen der »Revolutiones- einfach in die der Upsalenser
Handschrift Uber.
Auch die Zeit- Angaben stimmen trotz der scheinbaren grossen
Verschiedenheit überein. Man braucht von den Angaben der
Tafel in der Säkular-Ausgabe nur die Zahl der bis zum Ende
des betreffenden Monats verflossenen Tage abzuziehen und die
Scrupula des Tages in Stunden, Minuten und Sekunden zu ver-
wandeln, so ergeben sich die Zahlen der untern Reihe der hand-
schriftliehen Tafel. Dabei bemerke man, dass hierbei dem
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUXGEN.
223
Februar 21) Tage zu geben sind, um die Ucbereinstimmung zu
bewirken. Nimmt man dagegen den Februar zu 28 Tagen, so
erhält man die Zahlen der oberen Reihe. Die Tafel auf S. 299
der Säkular-Ausgabe gilt also für Schaltjahr und Gemeinjahr,
während die Upsalenser Handschrift für jede Jahresform besondere
Tafeln aufgestellt hat.*
Die handschriftlichen Tafeln geben -bei der Umrechnung die
Scrupula secunda in der Form , wie sie Curtze in der Säkular-
Ausgabe aus dem Prager Original-Manuskripte der »Kevolntiones«
hergestellt hat, nicht in der Form, wie sie die frühem Ausgaben
bieten. Es wird hierdurch ein neuer Beweis dafür gegeben, dass
die Zahlen der Tafeln von Coppernicus vielfach anders geschrieben
sind, als die Herausgeber der editio princeps für gut befunden
haben, dieselben abzudrucken.
♦ Der Grund Hegt wahrscheinlich darin, das» Coppernicus in seinem Werke
»de revolutionibus« nur von ägyptischen Jahren Gebrauch macht, deren jedes
zu 365 Tagen gerechnet wurde ; er bedurfte sonach nicht der Unterscheidung
zwischen Gemein- und Schaltjahr.
Digitized by Google
224
I. 8CHRIFTEN VON COFl'ERNIC'ÜS.
TABVLA MEDIAE CONIVNCTIONIS ET 0PP0S1TI0NIS SOLIS ET
LVNAE ANNIS EXPANSIS.
NVMERI.
TEMPV8.
MEDIVS
80LI8 ET
MOTU 8
LVNAE.
MEDIUM AROVMEX-
TVM LVNAE.
ARÜVME
TITVDIN
S. G.
STUM LA-
IS LVNAE.
D. H.
M
2"
D.
H
M.
2a.
8.
G.
M
2"-
M.
2«
1
10
1)
U
23
11
19
16
50
10
<i
48
o
0
8
2
45
2
21
6
22
47
11
8
33
41
8
19
36
14
0
Irt
5
30
:»
2
8
50
7
11
26
56
55
7
25
13
22
1
24
48
29
4
14
il
1
31
11
16
13
45
6
1
29
2
2
51
15
5
24
15
12
54
11
5
30
36
6
14
49
36
2
10
54
6
5
ii
40
14
11
23
53
50
3
20
25
43
3
19
36
59
7
16
8
51
38
11
13
10
41
2
0
14
50
3
27
39
44
s
28
n
3
1
11
•1
27
31
0
10
2
57
;4)
5
42
29
y
5»
2
30
21
11
20
50
45
11
15
40
5
14
25
28
10
19
17
41
•
45
11
10
7
36
9
25
2S
12
i4;
22
2S
13
n
0
20
9
5
11
28
30
50
9
1
19
(5)
1
11
12
12
12
11
20
29
11
17
47
41
7
10
53
26
9
13
58
13
23
2
31
52
11
7
4
31
5
20
41
33
(5;
17
16
43
14
4
4
59
12
11
25
27
46
4
26
18
41
5
25
5S
42
15
14
20
10
36
11
14
44
36
3
6
6
48
lö;
4
4
27
16
26
11
21
59
11
4
1
26
1
15
54
55
(6.'
12
5
12
17
7
13
49
26
11
22
24
41
0
21
32
2
i6
20
4S
11
IS
IS
5
6
43
11
11
41
31
11
1
20
9
6
>h
5n
57
11»
28
20
12
6
11
0
4s
21
9
11
*j
16
( i ,
0
53
42
20
10
22
39
27
11
19
21
36
8
16
45
24
{' 1
15
36
41
TABELLA REVOLVCIOXVM.
Ni.
S. G. M.
2-
s.
G.
M
2"-
S.
G.
M
2«.
S.
G.
M
2»-
—
14 18 22
2
0
14
33
12
6
12
54
30
6
15
20
7
29 12 44
3
0
29
6
24
0
25
49
1
1
l)
4"
14
44 7 6
5
1
13
39
36
7
8
43
31
7
16
0
21
59 1 28
6
1
28
12
48
1
21
35
1
2
1
2o
2»
73 19 50
8
2
12
46
1
8
4
32
31
8
16
40
34
H8 14 12
9
2
27
19
13
2
17
27
2
3
2
0
41
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. "225
MENSIS.
H.
M.
2a.
S.
G.
M.
2a.
S.
G.
M.
2a-
-
S.
G.
M
2«
laouarius
I
11
15
54
f — '
0
29
t>
24
0
25
==
49
i
1
0
40
14
F*\» 1 1 r ti 'i ri 1 1 4
1 i \) l Hill 1 113
29
1 1
57
24
o
25
49
1
o
40
14
M:irciiiH
*■* ** 4 VI HO
1
*
9
47
51
2
27
*• •
19
13
2
17
27
2
3
**
■>
•
o
41
A ■ » «
Apnha
1
21
3
49
3
26
25
37
3
13
16
2
4
2
40
55
\f 'i i im
s
19
45
4
25
1
4
**
Q
3
■<
• '
21
1 Ulli US
3
•*
19
35
41
24
<15
K
1
I
SA
o
(i
4
1
Iulius
5
51
39
6
23
44
49
6
0
43
4
7
4
41
36
AllgUStUS
6
IS
7
36
6
22
51
14
6
26
32
5
8
5
21
50
September
7
5
23
33
8
21
57
32
7
22
21
5
9
2
4
October
8
16
39
30
8
21
4
8
8
18
10
6
10
6
42
19
November
9
3
55
26
10
20
10
26
9
17
59
6
U
7
22
31
December
10
15
11
23
10
19
16
50
10
9
48
7
0
9
2
45
MENSIS.
D.
H.
M.
2«
s.
G.
M.
2«-
S.
G.
M.
2"-
S.
G.
M.
2*.
Ianuarius
1
11
15
57
0
29
- -
6
24
0
25
49
1
1
0
40
14
C CUfUHIlUB
22
54
1
1
2S
12
• *
48
1
28
12
48
2
*>
i
i
20
2S
M'iriMim
2
*
9
47
51
2
27
19
13
2
17
27
2
3
■>
■
o
41
ApriÜB
2
21
;i
48
3
26
25
37
3
13
16
2
4
2
40
55
üi mim
i
*t
IQ
AS
4
25
32
i
4
<i
3
S
3
21
u
I 1 1 1 1 1 II A
,1
■1*
V
24
1
1
54
*l
O
i:
»j
i
1
1
•>•!
•>
Iulius
6
Ii
51
39
6
23
44
49
6
0
43
4
7
4
41
36
AugU8tU8
7
IS
7
36
22
51
14
6
26
32
5
8
.')
21
5o
September
8
5
23
33
8
21
57
32
7
22
21
5
9
t.
2
4
October
9
1«
39
30
9
21
1
8
8
IS
10
6
10
6
42
18
November
10
3
35
26
10
20
10
26
9
13
59
11
7
22
31
December
11
15
11
23
11
19
16
50
10
9
48
7
0
2
45
MENSIS.
D.
II.
M.
2"
S.
G.
M.
2«.
S.
G.
M
2"
S. »
Ö.
M
2«.
Mot. iDom. »oUr. Hot. »nom. Int. Motu» Ut. luna».
11. 15
Digitized by Google
220
I. SCHRIFTEN VON COPPERN1CU8.
Die nächstfolgende Sonnen-Tafel ;welche auf S. 227 abge-
druckt ist) führt die Aufschrift »Tabula Augis Solaris«. Sie ent-
hält die Bewegung des aufsteigenden Knotens der Sonnenbahn
vom Jahre 1450 bis zum Jahre 20S5 von fllnf zu fUnf Jahren.
Jedem vierzigsten Jahre ist die entsprechende jährliche Bewegung
hinzugefügt. Eine vergleichbare Tafel enthalten die »Revolutiones«
nicht: die Principien der Berechnung durften im Cap. XXII des
Buches III niedergelegt sein. x
Der letzten Sonnen-Tafel [abgedruckt S. 228 und 229; ist die
Aufschrift gegeben: »Tabula Equacionum Solis«. Sie hat,
wie alle folgenden Tafeln, doppelten Eingang und ist sechsspaltig.
Die den Spalten Ubergeschriebenen Zahlen 0. 1. 2, 3, 4, 5 und
die untergeschriebenen 6, 7, 8, 9, 10, 11 bedeuten die zwölf
Bilder des Thierkreises, von denen jedes 30 Grad hat. Bei Ver-
gleichungen mit den Tafeln der »Kevolutiones« ist dies wohl fest-
zuhalten. Die in den Kolumnen, welche mit A., M. und S. Uber-
resp. unterschrieben sind, stehenden Zahlen sind die ersten
Differenzen der Zahlen der eigentlichen Tafel. A. soll dabei be-
deuten »Addenda«, M. und S. ^Minuenda« und »Subtrahenda«, wie
A.
man besonders aus der Kolumne entnehmen kann, wo ^' Uber-
eiuandersteht. Von 72" an hat Coppernicus — und das durfte
nicht uninteressant sein — seiner Tafel noch zweite Differenzen
hinzugefugt; er muss also bei Interpolationen die Notwendigkeit
derselben gefühlt haben. Die Stellung der beiden Differenz-
Reihen in Bezug auf die Tafel-Werthe ist im Drucke dieselbe
wie in der Handschrift. Während hier also die Differenz wirklich
zwischen die Zahlen, zu denen sie gebort, gesetzt ist, hat Cop-
pernicus in seiner Handschrift der »Revolutiones« dies bekannt-
lich nicht gethan und dadurch seine Herausgeber zum Theil in
Fehler verwickelt.*
• Näheres geben die Prolegomena zur Säkular- Ausgabe des Werkes »de
revolutionibus- p. XXII.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE HÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
227
TABVLA AVGIS SOLARIS.
■ '
ur
r
G.
id. Zod.
M. j 2«-
1 MOTVS IN
| ANNO.
'i
Grad. Zod.
G.|M.!2«-
II MOTVS IN
2 ANNO.
Grad.Z
G. M.
iOa.
2«.
II MOTVS IN
|| ANNO.
!
ura
G.
d.Zod.
M. 2"-
1
14501 0
43
26
34
1610
2
9
55
1770
3
25
36
i
1930
4
30
19
14') 51 0
46
18
1615
2
12
27
1775
3
27
47
1935
4
32
10
1400 0
q
o
i
i i
-,c
«i ~
1780
3
90
57
1940
4
«>4
u
1465 U
51
59
1625
2
«"
28
1785
3
32
7
1945
4
35
50
1470 0
54
48
1630
2
19
57
1790
3
34
16
195ol
4
37
39
1475 0
57
37
1635
2
22
25
1795
3
36
24
1955!
4
39
27
1480 1
1 IPV 1
A
u
'Vi
1 Kill
o
z.
91
(IO
1800'
3
31
95
1 960
4
A 1
4 1
1 A
14
1485 1
3
13
1645
2
27
20
1805
3
40
38
1965'
4
43
1
1 100 1
6
0
1650
2
29
47
1810
3
42
45
1970
4
•
44
47
1495 1
8
47
1655
2
32
13
1S15 i
3
44
51
1975
4
46
33
15ih> 1
da
i p.fin
i <><>i i
•>
'IQ
18201
3
4fi
40
56
1980
4
tu
4»
1 fi
18
1505 1
14
18
1665
2
37
4
1625,
3
49
1
1985
*
50
3
1510 1
IWl V J
17
3
1670
2
39
29
1830
3
51
5
1990
4
51
47
1515 1
19
47
1675
2
41
54
1835
3
53
9
1
4
53
30
l*i20 1
22
31
32
1680
2
43
18
28
1840 3
55
12
24
2000
4
55
12
1525 1
25
14
1685
2
46
41
1845
3
57
14
2005
4
56
59
1530' 1
27
57
1690
49
1850
3
59
16
2010
4
35
1 535 1
30
39
1095
51
25
1855
4
i
17
2015
l
16
33
20
1700
53
46
1860'
4
17
2020
5
56
1545 l
36
1
1705
56
9
1865
4
0
17
2025,
5
*
36
* IL 1
l.).i<r |
38
41
1710
2
58
26
1870
4
7
10
I u
9011»
K
O
0
15
1555 1
«
20
1715
3
0
25
1875
4
9
15
2035
5
7
13
1560 1
43
58
31
1720
3
3
3
27
1880
4
II
13
23
2040
5
31
1565 1
46
36
1725
3
5
21
1885
4
13
"
2045
*
IU
8
1570 1
49
13
1730
3
7
38
1890
4
15
8
2050
5
12
45
1575 1
51
50
1735
9
55
1895
1
17
4
2055
5
14
21
1580 1
54
26
1740
l
12
11
1900
4
18
59
2060
5
14
57
1585 1
J
57
2
1745
3
14
27
1905
4
20
54
2065
5
16
32
1590 1
59
38
1750
3
16
42
1910
4
23
48
2070
5
18
7
1595 2
2
13
1755
3
18
57
1915
4
24
42
2075
5
19
41
1600 2
4
48
30
1760
3
21
11
26
1920
4
26
»
2080
21
15
1605 2
7
22
1765
3
23
24
1925
4
28
8
2085
rl
23
48
15*
Digitized by Google
228
1. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.
TABVLA EQVACIONVM SOLIS
<
SS
w
58
0.
M.
2" M.J 2"
I I
1.
G ' M. 2- M
A.
2«
G
M
2«- Um.1 2«
ii
(i
o
0
7 |0
8 I1 0
9 I 0
10 0
11 0
12 0
13 0
14 0
15 0
16 0
17 0
18 0
19 0
20 0
21 0
22 0
23 o
24
25
(i
i)
26 0
27 I 0
28 0
2!*
30
2
4
6
8
10
13
15
17
19
21
23
26
28
30
32
34
36
38
11
22
33
44
5.T
6
16
26
36
46
55
4
12
20
27
34
40
46
40 51
42 56
45
47
49
51
53
55
57
59
0
2
II
:t
.'>
ti
6
5
4
2
49
45
•1
2
t 4
1 1
*)
1 1
11
i
1 !
2
1 1
2
1 1
2
10
2
10
2
10
•>
2
9
2
»
2
8
2
8
2
7
•>
l
2
2
6
2
5
2
5
\
i
2
2
2
1
2
0
1
59
1
59
1
58
1
57
. 1
56
1
54
M.
2«.
4 [ 49
6 , 42
8
10
12
14
15
17
19
21
22
34
26
17
7
46
43
28
11
53
24 34
26 1 14
27
29
31
32
34
35
37
38
40
41
42
44
45
46
48
49
50
52
29
4
38
11
42
11
38
4
28
50
10
29
46
1
15
26
54
53
52
52
51
50
49
47
1 45
I 43
42
41
40
! 38
I 37
35
34
33
31
29
27
26
24
22
20
19
17
15
14
11
9
1
51
35
1
52
42
1
53
47
1
54
50
1
55
51
1
56
51
1
5"
49
1
58
45
1
59
39
2
0
31
2
1
21
2
2
9
2
2
54
2
3
37
2
4
17
2
4
55
2
5
31
2
6
5
2
6
37
o
7
6
2
7
33
2
7
48
2
8
21
2
8
42
2
0
2
9
16
\
9
29
9
40
2
9
48
2
9
54
I 1
1
I
1 I
1
1 i
II
7
5
3
1
0
0 I 58
0 56
0 54
0 52
0 i 50
i 0
0
0
o
0
II
II
0
(I
0
II
I)
II
(I
I»
I»
II
II
II
II
48
45
43
40
38
36
34
32
29
27
25
23
21
18
16
13
II
S
ti
4
59
59
59
j 60
, 60
! 60
: 60
60
60
60
r
25
e
G.
M.
11.
G.
M. 2" M.
2a.
10.
s.
M. 2« ! M.
2«
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN .
RES1DVVM TABVLAE EQVACIONVM SOLIS.
229
55
t
8.
A.
M.
4.
•
5.
M.
25
Ä
R |
.
. !
R
5C
—
•
G.
M.
2«
M.
2a.
3"
G.
M.
1
2a.
M.
1a.
3«-
G.i
1
M.
2"
M.
2«
3«.
1 2
9
•
58
0
0
0
0
■»
1
u
3
6
s
10
13
15
17
19
22
2o
60
'
53 ! 35
1
1
7
10
11
12
15
17
IS
21
24
26
28
30
31
33
35
17
39
41
42
14
46
4S
49
51
52
54
55
57
5S
53
1
5
lo
2
2
1
3
4
30
—
29
2
2
9
59
60
j
52
25
52
1
3
2
29
,>6
3
2
* •
9
59
60
51
14
J
51
1
1
3
2
•»
5
6
*
26
27
4
2
9
56
60
|
50
2
51
o
56
4S
27
26
5
2
9
50
«
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1)
0
0
0
0
o
0
0
1
1
1
1
60
48
47
j
5(1
0
56
52
2
26 .
25
2
9
42
60
47
30
50
o
54
44
2
2
9
9
10
11
12
13
U.
15
25
•>4
?
32
60
46
12
•
49
0
52
35
24
23
\
9
19
60
«
44
51
1
48
(1
50
26
2
23
•10
2
9
4
60
43
27
1
48
0
48
16
2
2
•>
22
21
10
2
s
47
60
j
42
1
47
o
46
5
21
20
II
2
2S
59
40
33
J
47
(|
43
53
20
19
12
2
H
f>
59
39
3
46
1)
41
40
*)
19
16
13
i
41
59
37
32
45
II
39
26
L
2
IS
17
14
■
7
14
27
30
32
34
5»
35
59
44
II
37
11
16
16
17
18
ü
20
20
20
20
21
21
21
21
22
17
16
15
6
44
59
34
24
I
43
0
34
55
2
2
2
16
15
16
2
«
12
58
32
47
42
II
32
29
15
14
17
i
5
38
56
31
8
41
II
30
22
14
13
16
2
5
1
37
39
41
43
46
48
51
*?
58
29
27
41
II
2S
"»
2
■»
2
13
12
19
20
2
2
4
3
22
41
57
0 I
27
26
45
1
40
39
0
0
25
23
46
12
»1
11
10
21
2
2
2
2
58
12
57
56
24
22
15
27
J
39
38
0
0
Ii
*
47
2
•»
10
9
9
S
23
24
2
1
o
24
33
56
56
20
18
38
37
36
0
II
16
14
27
7
-
2
2
i
i
25
59
40
55
j
16
H
36
0
II
46
\
26
5S
45
.»;>
55
15
1
35
0
9
25
4
4
ii
57
4S
57
II
2
51
i
13
Ii
34
II
7
2
2
3
3
£
56
46
54
11
9
33
II
4
ii
2
2
29
i
55
46
54
9
II
2
0
1
32
II
2
21
2
21
1
1
30
, 1
54
42
4
i
53
i
11
31
II
0
0
0
1 G.
M 2- M.
I. 2«-
2«. 3«
i
G. M. 2" M. 12«- 3«-
I L 'i 1 . 1 .
7.
A.
G. M.
2" M. 2« 3"
ii
r
6.
A.
R
5C
i
Digitized by Google
230 I. SCHRIFTEN VON' COPPERNICUS.
Den Schluss des Upsalenser Manuskripts bilden acht Tafeln
für die Breiten der fünf Planeten. Die letzten derselben sind
mit einer bandschriftlichen Erläuterung unter dem Titel : »I^atitu-
dinem Veneris et Mercurii invenire« versehen. Die Einrichtung
der Tafeln ist bei allen die schon hervorgehobene mit doppeltem
Eingange und nach den Thierkreis-Zeichen angeordnet. Während
für Saturn, Jupiter und Mars je eine Tafel genügt, gebraucht
Venus deren zwei. Merkur deren drei, davon eine mit einer
Venus-Tafel vereinigt: dann ist noch eine Tafel, die für sämmt-
liche fünf Planeten gemeinsam ist.
Nachstehend kommen zunächst die erwähnten acht Tafeln
zum Abdruck; diese sollen sodann mit den Tafeln der »Revolu-
tiones" in Vergleichung gestellt werden , welche ähnlich Uber-
schrieben sind, oder den in Allgemeinem gleichen Inhalt haben
und demselben Zwecke dienen. *
* Rheticus berichtet in der »Narratio prima« (vgl. die Thorner Säkular-
Ausgabe der »Revolutiones« p. 476 , es habe Coppernicus sämmtliche Be-
obachtungen der Alten einer wiederholten Ueberrechnung unterzogen und
mit den eigenen in einem Index zusammengestellt » D. Doctorem
praeeeptorem meuin Observationen omnium aetatum cum suiB ordine ceu in
indices collectas Semper in eonspectu habuisse« ; er habe dann, wenn irgend
etwas festzustellen oder systematisch zu ordnen gewesen wäre, jene ersten
Beobachtungen mit den seinigen zusammengehalten und in Erwägung ge-
zogen, wio Alles in Uebereinstimmung gebracht werden könne (» . . . deinde
cum aliquid vel constituendum vel in artem et praeeepta conferendum. a
primis i Iiis observationibus ad suas usque progredi, et qua inter se ratione
omnia conseutians, perpendere etc .<■ .
Mit der Auffindung der Upsalenser Tafeln ist ein Theil jener Schatz-
kammer geöffnet, welche Coppernicus sich zusammengetragen hatte , um bei
jeder ihm aufstossenden wichtigen Frage die einschlagenden Beobach-
tungen vergleichen zu künnen. Vielleicht gelingt es der Forschung noch,
namentlich in Upsala, andere dieser wichtigen Vorarbeiten aufzuspüren. —
Des Coppernicus Name wird sich bei dieson Aufzeichnungen schwerlich
vorfinden er ist ja nicht einmal in das Manuskript des Hauptwerkes an
irgend eiuer Stelle eingetragen) , man wird lediglich aus der Aehnlichkeit
der Schriftzüge, oder aus den Büchern, in welchen sich die Notizen finden
sollten, Schlüsse ziehen können, und sich dann durch innere Gründe, be-
sonders die Vergleichung mit ähnlichen Abschnitten der •Revolution«*«
müssen leiten lassen.
-
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNIXGEN.
231
TAHVLA LATITVDINIS
SEL'TEMTRIONAl.IS SATVKX!
1ABVLA LATITVD1NKS
MERIDIOXALIS SATVKX1.
•
0.
1.
o
8.
4.
5.
0.
l.
4.
5.
1 NVMKKl.
mI
M.|
M
V 1 .
M. J (■
M | (i
VI
Jl .
(.1 .
W
M .
( i .
M. 1 1 ■ .
\i
M .
t.i .
M
M.
I
t
2
2
-
2
10
2
50
45
2
57
2
l
2
t;
2
1 5
*)
M)
.._
•1
45
,
2
5S
2!l
2
9
2
2
•>
16
2
:»1
■>
15
2
57
2
l
2
r>
2
16
2
M
2
46
2
5s ■
2s
■
! "i
1-
2
!(
<i
I —
1 1
2
:s2
2
16
2
5^
-
i
f
c>
n;
2
M
*>
1«
2
5!»
27
I2
:i
■2
0
2
52
2
46
2
5*
■»
2
2
Ii
2
17
2
.12
47
2
5'»
26
1
:<
2
10
2
17
2
5 t
2
46
■)
5 s
2
2
o
<i
2
17
2
52
2
47
•1
*
•M>
2")
r.
,2
:j
2
10
2
1>
2
A 1
.}
1 t
5!)
2
2
2
7
2
1 s
*)
Xi
2
4s
3
11
24
:i
2
IM
2
IS
2
:il
2
17
•>
y.\
2
2
'J
2
IS
2
r,i
2
4>
5
1
TA
s
1 0
1 1 1
5 I
2
4^
2
5 t
t
*i
*1
7
l'.l
2
'M
2
11'
5
1
22
<l
2
2
In
2
l'.t
2
55
2
4s
o
">!>
2
2
2
2
!■>
2
;i
•»
i'.'
:<
1
21
10
2
4
2
IM
2
2o
2
55
2
Ii»
• i
5!t
2
2
2
i
•>
2»
2
:i5
2
50
:\
1
2')
1 1
4
•>
**
Hl
2
20
2
55
2
IM
2
vi
2
2
2
j
2
20
2
;> 5
■>
5i |
A
1
lt»
1
II
J
•21
2
56
2
5n
3
2
,'i
2
s
2
21
2
Uli
•>
:i
2
1 s
n
5
II
21
2
:ui
2
;Vl
3
ii
2
5
#
s
2
21
2
:{6
2
:!
;t
2
17
14
,2
5
2
) 1
2
22
2
5 7
2
5!
5
0
2
:t
2
2
2 -i
2
5 7
2
52
5
•»
Iii
15
'2
5
■>
11
2
22
2
57
2
51
5
0
2
5
2
!i
• >
22
:<7
2
52
5
]
15
Iii
2
5
2
1 1
2
2a
2
:ts
•>
52
5
2
5
2
2
2 i
2
5S
2
55
;t
2
1 1
1 7
>>
5
2
1 1
2
25
2
5S
2
5 2
:i
ii
2
5
2
2
2:i
2
2
•5
:<
2
1 •>
IS
fi
2
12
2
24
2
:to
2
a
1
2
i
2
in
2
24
2
M)
2
54
;i
A
12
]<»
\
Ii
2
12
2
21
2
:t!i
2
55
5
1
•>
4
2
10
2
2 1
2
;c.)
2
:i
1
.*
1 1
20
»i
2
et
•>
25
2
»0
2
5 1
5
1
2
4
■i
II
2
25
2
10
2
5 1
A
5
10
21
1
I
15
2
25
2
Ii
2
5 1
;<
1
■ »
t
■»
1 1
2
25
io
2
"\ .">
A
5
•i
22
2
ü
1.1
2
26
2
II
2
5 1
a
l
2
1
>
12
■>
26
»
41
•>
5 5
5
3
s
23
2
6
2
15
26
2
4!
2
5 1
:t
!
2
1
■>
12
•>
2(i
•>
1!
•t
5 5
5
:i
T
24
2
7
2
14
2
2
42
•i
5 5
:t
2
■»
5
2
U
2
27
2
12
2
5'.
5
4
♦i
25
2
7
2
2
27
2
12
2
II
2
2
5
2
II
2
2;
2
12
•>
5(>
5
J
5
26
2
!.i
2
2 s
>
■Vi
2
5 5
.1
2
. >
2
lü
2
2^
•)
43
2
"i'i
A
t
4
2T
2
2
2 s
2
4 1
2
• > 'i
:t
2
•>
5
•>
1 1
i
2^
2
43
•)
■ ■ 1
A
4
:<
2H
7
2
15
2
20
•i
44
2
5'i
:t
2
•t
5
•«
14
2f
•>
4 1
•1
5 7
A
l
2
2i>
i
7
2
!5
2
2'.«
2
44
2
56
■>
2
2
15
2 '
•1
1 1
2
5 7
A
4
I
s
2
■»
:tu
2
45
2
:.7
:«
2
;:
2
1
i:>
2
-in
2
45
2
1
58
A
5
0
i
M.
1 M.
j"
M.
1 ''
M |'i
M
M.
>;. m
\
M
>1
AI
1"
M
FL
11.
10.
■S.
i •
11.
10.
1
m
4 .
a.
232
I. 8£HRIFTE51 VOX COPPERNICUS.
TABVLA LATITVD1MS
SEI'TEMTKIOXALIS lOYES.
TABVLA LATITVD1X1S
MER1DIÜNALIS IOVIS.
<
f.
1.
4
•
3.
4.
£
0.
M
n.
■ —
M .
M.
t-
1
I. M.
M.
1
0
1
1 II
1
10
.10
I 4 :.
1
,"|S
■
0
]
In
1 ti
■ II
I 4t,
1
:.y
.t
0
1
Im
[
17
|
.11
I 40
1
V>
.
1
l'i
1
17
1
32
I 47
1
7
1
11
1
17
1
32
I 47
*)
H
■
.
1 1
|s
I 4s
■>
11
i
1 1
]
1^
33
l 4s
*i
11
-
7
|
11
l'i
:<l
l 4s
2
l
1
1
11
1
l't
1
:i.">
I 40
•t
1
In
S
1
1 1
'
2o
1
:i'<
I 40
1
11
|
:
12
1
2<t
31;
l 10
2
12
•
12
1
21
30
2
2
1 A
•
S
1 2
21
37
i .Vi
*)
2
II
22
.')0
•>
2
1 -
s
i
12
22
3*>
1 1
2
•1
1 0
12
23
:<s
1 31
-)
3
17
|:i
2:5
30
1 >l
;(
ls
s
13
21
Mi
1 ">2
2
:(
10
s
13
2 1
4n
•>
3
13
2".
In
1
2
:t
21
;t
13
2">
-II
1 33
2
3
22
0
13
20
II
l »4
2
1
2^
0
II
2i;
12
1 M
2
1
24
0
11
■» -
12
. 1. >
2
1
2".
0
M
»
27
4:i
.11
2
l
2»;
0
i!
2">
13
. > . »
2
4
27
IU
2S
14
:»fi
2
2S
10
15
20
11
.'i7
2
20
in
1..
21»
i:»
37
2
:<n
1
10
10
■ 1(1
43
| • :,s
2
1
"■
M ,
M. 1
..' M.
M
11.
10.
m
4,
«.
0.
1.
3.
4.
M.
M.
M.
1
Li 31. I
1 1
]
4
1
1 lv
I n
AI)
1 1 "
•
4
j
s
|
\ 0
1
M\
1 40
4
17
• tl
1 40
5
;i
17
1
(2
1 47
5
\\
1 7
'
1 47 •
1
11
1 s
1
'.\\\
1 4s
j
:l
|
1 s
\\'.\
1 4S
5
0
11»
.tl
1 ls
1
5
II
1!»
1
:t4
1 4H
2n
y>
1 411
}
1
1 II
10
2n
1
'i '
1 4!»
In
21
•10
1 ÖO
j
in
j
21
j
m;
1 50
in
22
M
1 M
in
22
H7
l :.l
[
11
2 t
:is
1 '»2
1 1
2't
l
11
21
i
M)
l :.4
12
24
'M)
1 vi
12
2"i
40
1 •"'•">
12
2.)
4n
1 ."> '}
13
20
41
1 Mi
i:<
* *
2*;
41.
1 "lt>
13
27
42
■ 1 .1 '
14
27
42
l r>7
11
1^
4;!
s
i:>
2*
43
1 öS
s
i:>
21)
14
l ;>ji
s
1
2!»
44
l -»«»
1
10
30
1
«
M.
It.
M.
Ii.
M.
ii.
7.
11.
10.
9.
8.
2
0 2y
1 2>
2 I
11
■<
•>
2
2
2
2
5!
2 '
2 .
2
2
2 20
2 2:,
:< 24
:< 23
4 22
4 21
•> 19
5 j 1»
S | 17
) litt
5 Il5
<i 12
? ! !i
2
2.
2 1
2:
:
m
7 ! 4
6.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHEK-EINZEICHNUNUEN. 233
TA KV LA LAT1TVDIMS
SEl'TLMTKK-NALIS MALTIS
TA in LA LAJ IIVLHN1S
M LL IL) I UN ALLS MAKTIS.
1.
.1.
4.
0.
1.
mm*
3.
4.
<
•
Ü. M.
t»
M.
M
n.
iL
Ir,
n
M .
ii .
M
1 i .
M. | <;.
M
i;.
M.
-
1 i .
M
1
1 II
1 0
•>
0
II
[ — -n
0
2s
0
b'-\
1
in
•>
0
■1
II
s
22
ii
;.ii
i
I i :üi
Ii
|
2!»
. .
2i»
::
.>
(1
l.'i
0
2>
H
.")-!
iu,
.1
•>
II
2
II
o
2:»
ii
'.1
I II
Ii
2S
;
0
1.)
II
211
II
•V.
3*
.'!
."i
II
2
II
s
2:t
ii
."■2
1 u
Ii
ii
_ i
r»
0
1".
(1
2H
U
.Mi
1
In
Ii
Ii
II
3
II
«I
21
i)
:>:<
1 Ii.
Ii
ls
0
Iii
(I
HU
(1
."•7
1
12
'.<,
12
II
.(
21
ii
'<h
1 -In
ü
,-).-)
2 >
;
Ii
■
II
M
II
m
II
Ml
'
1 1
n
Iii
0
:t
(1
<l
2'»
0
.Mi
1 51
l
2
24
n
4
0
}t.
II
'12
1
U
[
47
It
l!<
(1
1
II
0
o
2»i
II
• >7
1 :.4
1
H
24
Ii
II
Iii
1
l
Iii
ü
2.1
(1
1
II
lu
"
2(i
■VI
1 -Ii
4
Ki
<»
<)
K
II
IT
II
nn
1
2
1
■> l
;s
2ii
1)
1
0
10
27
1
ii
1
2 i
2 1
II
<<
Ii
1 7
(1
i.'i
1
A
1
3
im
II
1
II
10
2^
1
•)
2 Ii
1
Hl
•)j i
2n
Ii
1"
(1
n.">
1
4
Mi
Ii
.3 1
u
l
II
1 1
2>
1
:<
2 (»
1
Ml
Iii
J
- *
u
1 s
0
nr>
1
f.
3
As
0
I
II
1 1
2'*
l
2 In
1
17
1
13
II
lu
ii
1^
0
Hti
1
2
1
.5
12
0
1
II
12
:to
!
Ii
2 1 Ii
1
i>
1 "
1 1
's
1 II
1 II
1 V
» Hl
1
1
• *
i
- •
l'i
r i
i .
u
1 1
1 **
i
2 1 7
. »
:\
1 1:
l ii
In
0
1!»
(1
;<7
1
10
:<
0
II
i:t
n
:<2
i
'.1
2 2 1
>
1 1
i . i
!?
II
<»
II»
<>
1
1 1
_
<
3
II
.i
1*
in
:«:t
1(1
2 2'i
in
-
11
0
2(1
«•
1
12
•2
In
3
.'•Ii
1 1
. i
II
l l
:tl
12
2 2'*
:.
27
in
ii
Ii
0
2ii
II
iy
1
11
13
1
Ii
1)
II
N
;iö
Iii
2 ü.'i
12
in
11
0
21
II
Ii
1
i:»
2
Ii.
1
3
[ 1
ii
II
:iii
15
2 Ii i
r»
in
1 1
in
«t
12
0
21
(1
Ii
1
1 7
■>
1!»
1
l.
II
i.
II
l")
:«7
Iii
2 II
. i
M
lu
n
Ii
12
II
22
u
12
1
1>
•i
2.'i
1
s
II
IV
II
iii
;ix
16
r.
ii
0
II
12
II
•»•(
(1
l'l
1
2ii
2j
1
in
ii
II
17
:<:»
2o
2 l'i
Ii
',i
23 II
12
o
23
II
hl
]
V
■i
2s
1
12
(1
i
1)
17
lo
22
2 .MS
1,
|s
t
2-1
<»
l *
u
23
i
2:i
:<]
1
1 1
Ii
II
In
II
21
2 Mi
Ii
•) -
,;
25
0
In
24
0
in
1
■-'
2
■M
l
Ii'.
(1
i
II
I4»
12
2»i
3 1
Ii
Ml',
5
2,i
Iii
0
21
II
1.7
1
2<i
•j
:<7
1
17
(1
i
II
l'l
i;i
2*
n r.
«
12
l
2" 0
l.'i
II
2"i
II
i
2*»
- j
•In
1
1>
(1
II
2*i
1 1
Mi
l 12
1.
i:
3
2s
14
II
2 ii
II
4'.l
'
Ml
•j
l.'i
1
IM
1)
S
0
2li
i",
*2
:i
Ii
;.2
•
u
1)
2K
1
.12
2
17
1
20
II
0
21
Ii,
Ii 1
2-'!
:,7
?
»
o
27
1»
H
1
M
i
—
1
21
II
V
u
22
17
.17
:•» 2!*
7
2 i.
:'
Jl
,;
U.
Ip
M.
M.
•
Jl
VI
M
M.
vi
11.
10.
»I.
♦ •
11.
10.
II.
7.
K.
r-
.1 -
Digitized by Google
234
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
TABELLA LAT1TVDINIS VENERIS.
PRIMA PARS TAKELLAE
ALTERA PARS TA BELLA E
0.
1.
s.
4.
5.
TT
PO
•n
tn
tn
•n
PC
:
n
<rr:
c—
!
n
tn
c—
tn
o
tn
•n
s,
<
r.
■
in
;-a
.fflATIO.
1
IHATlfl.
S
r-;
>~
.ECTIO.
a
«-^
.ECTIO.
.IKATIO.
c—
vi
M
0,
M
(i
M.
0.
,
M.
1 - r-
i;
M.
Ii.
\l ,
<I.
M.
o.
M.
M.
o.
il
0.
M.
ii.
M.
»— ■
1
|
Ti
Po'
1
1
• '
•} i
II
1 1
1 1
1 1
- I
II
' I
1
i
t
•>
2
2"i
■\
10
2
^1
29
2
j
3
2
0
Mi
0
12
n
:i4
1
23
0
2
1
5<l
l
5
2
2«;
3
17
2
20
2*5
3
)
3
0
.'>
ii
50
o
41
(i
33
1
24
Ii
4
2
0
l
i
2
2«;
3
24
2
IS
27
4
1
2
II
5
(i
50
0
4.'>
0
32
1
2.'»
0
>;
2
1
i
«l
2
27
3
31 1
o
16
20
■'
'
2
0
1.
0
:•:»
0
17
(1
:m
1
27
8
2
2
11
2
27
3
as
2
14
25
0
2
o
s
(l
J S
1 1
2>)
il
i ii
j ii
2
i
i
1 t
•>
*>s
;{
2
12
24
T
|
2
u
^1
ii
r.i
0
t'.t
0
2 s
1
20
0
1'
2
4
i
10
2
2S
3
51
2
10
23
2
1)
10
i)
54
0
5 t
'1
27
1
•M
il
13
2
5
i
10
2
2'»
3
5S
2
7
22
Ii
1
2
0
1 1
ii
53
o
52
l|
2»>
1
32
II
15
2
♦>
l
22
2
20
4
5
»i
4
21
1«)
1
P2
ii
.V2
0
■>."{
II
25
1
33
1»
io
2
l
2")
2
20
4
12
2
1
2o
1 1
1
1
1 _
II
j |
(i
52
0
5 5
o
24
34
II
IS
2
s
i
2li
2
30
4
10
1
5S
10
12
|
1
0
15
Ii
51
0
5t;
(1
23
3")
II
21)
2
«i
l
33
2
30
4
20
1
55
ls
13
1
0
h;
II
51
(J
■i i
II
22
37
II
22
2
In
i
37
2
30
4
33
1
51
17
11
1
1
1)
jii
(1
50
o
5 s
1)
21
1
3 s
Ii
21
2
1 1
i
41
2
30
4
41
1
47
10
1 1
1 f
0
2*»
1)
40
1
il
II
20
:c.i
II
20
2
12
i
4rJ
2
30
4
40
1
42
15
Hl
H
s
20
Ii
ls
1
1
II
10
40
0
2^
2
13
|
4«
2
30
*
37
14
1 T
|
Ii
* *
21
Ii
17
1
:i
1)
|s
11
II
31)
2
14
l
54
2
30
■>
%
j
32
13
|s
(»
II
22
(l
Ii.
1
4
II
17
43
II
32
2
15
l
50
2
30
13
21
P2
10
ü
0
21
II
40
1
■"•
II
ii;
4 1
II
3 1
2
10
2
30
l
;l
!
21
11
10
2i»
|
'»
0
2 s
<»
15
1
o
II
!.-.
4 f.
0
3i;
2
17
i
?
2
20
15
21
0
II
2'i
(l
41
1
s
II
II
17
II
3s
2
18
2
II
2
20
ö
42
i
y
*;l
22
50
II
:<s
H
4.1
, I
Ii
II
13
4M
II
41»
2
lt>
2
15
2
20
5
52
i
5
s
23
50
:iii
II
12
1 1
il
II
12
4'»
II
42
2
20
2
10
2 s
0
2
0
55
1
•'1
<»
50
(1
:M
Ii
II
1 1
12
Ii
Hl
50
u
45
•>
20
2
23
2s
12
u
4S
At
f ?
25
o
50
u
32
O
41
Ii
13
II
8
-.1
;
21
2
20
27
23
0
40
5
2t;
(1
5s
(1
37
o
4ii
Ii
14
II
7
52
II
40
2
22
2
35
2
20
34
0
32
4
27
(1
;,s
(1
30
0
30
1
io
0
4
53
II
52
2
23
2
42
2
25
46
0
24
3
2*
0
;»s
II
37
It
3s
1
17
<*
3
54
0
54
2
24
2
24
2
2!»
(1
57
II
:m
I»
37
1
II
3
55
1»
Mi
2
25
2
>
i
23
7
I
"i
1
30
II
57
4n
I»
;u;
1
2ii
I»
0
t
57
0
50
2
25
3
22
T
•
°
0
VI
0.
M .
Ii.
M.
0.
M.
*■
il.
o.
M
1.1.
ii
1
i;
ii.
t;
Ii.
ii.
II.
<
1
<
SC
11.
10.
9.
s.
7.
6.
K
SB
♦
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-E1NZEICHNUNGBN. 235
TABELLA LATITVDINIS MERCVR1I.
SVPERIOR PARS CiRCVLl.
INFERIOR PARS CIRCVLI.
0.
1. j
2.
a.
4.
5.
C3 so
2 S
c
ö i ■
es t
i
>
S E
«■a —n
V.
- . t
a g
E
a m
ag er)
<
s.
B
r
P ?
S ä
•
•-4 —
<
a
TS
p>
G.l
M. 0.
M
0
H. 0. M.
G.
M. G
M
G.l
i
M. 0.:
1
■
M.
1
G. M. ;IG.|
1 J|_
M 1
1
G.l
M. G
M
2
•
=
1
1
46 0
t
I
"1 j
1 1
35 o 57
0 1
0*> 1 ;
45
0
2 2
21
1 28 2
28
-
3
11 1 :
42
29
2
1
46 0
3
1 |
34 0 59
0
.iO 1
47
o
5 2
22
1 31 2
2N
;t
14 1 1
39
Z3
3
1
45 0
5
1
33 0 (l
0 i
55 1
48
1
7 2
23
1 34 2
3
17 1
36
Z t
i
1
45 0
>
1
32 1 2
o 1
53 1
49
0
lo 2
24
1 , 37 2
27
3
20 1
34
ZD
5
1
45 0
1
31 1 4
o :
51 ' 1
50
0 i
12 2
25
l 41 2
27
3
23 1
32
Zi)
6
1
1
45 0
1
1
30 1 6
0
49 i 1
52
0
15 2
25
1 45 2
20
3
26 1
29
24
7
1
45 U
13
1
29 1 7
0
48; 1
53
o
17 2
20
1 49 2 1
20
3
2'J 1
26
io
8
1
45 0
14
1
28 ., 1 9
0
46 1 1
54
0 I
19 2
20
1 53 2
25
3
32 1
23
LI
9
1
45 0
1 n
1 0
1
27 1 11
0
44 1 1
50
0
22 2
27
1 57 2
24
3
35 1 1
20
Ol
Z 1
10
1
44 0
1 k
1
20 1 13
0
42 1
1
57
0
25 2
27
2 0 2
23
3
38 1
17
•II»
ZU
11
1
44 I)
Ofl
ZU
1
2o 1 1.)
0
40 1
5>
0
2 i
1
2 3 2
♦1*1
IL
•*
o
40 1
14
19
12
1
44 0
22
1
23 1 17
0
38 2
0
0
31 2
28
2 0 2
21
3
42 1
10
15
13
Ii ii
23
1
1
90 1 IQ
ZZ 1 l.f
u\ o
• )U Z
i
l
II
II
o<> Z
z~
0 Iii •>
Z \\1 £
ZU
•J
44 1
7
17
1 1
14
1
44 <J
25
1
20 1 20
0
34 2
3
0
30 2
28
2 13 2
19
3
46 1
4
Iii
15
1
44 0
27
1
19 1 22
0
32 2
4
0
39 2
28
2 17 2
17
3
48 1
16
1
43 0
29
1
17 1 23
0
1
30 i 2
5
0
42 2
29
1
2 20 2
15
3
50 0
56
14
17
1
43 0
31
1
10 1 25
1)
28 2
0
0
45 2
29
2 23 2
13
3
52 0
I52
i %
1 0
i &
1 o
1
43 0
33
1
15 1 20
(1
20 2
i
0
48,2
29
2 20 2
11
3
54 0
1 48
10
1 z
19
1
43 0
35
1
14 1 27
0
24 2
s
0
51 2
29
2 30 2
10
3
56 o
j44
1 1
1 1
211
x'i
1
42 0
30
1
13 1 29
1)
22 2
9
0
54 2
29
2 33 2
S
3
58 0
1 40
1 1I
21
1
42 ü
f
1
12 1 30
(1
20 2
11
0
57 2
20
2 37 2
0
3
59 0
; 36
9
22
1
41 0
40
1
11 1 32
0
19 2
12
1
0 2
30
2 41 2
4
0 0
32
8
23
1
41 0
42
1
10 1 33
II
17 2
13
1
3 2
30
2 44 2
\
1
1 0
28
7
24
1
40 0
44
1
8 1 35
0
10 2
14
1
I 0 2
j 30
2 47 2
0
4
2 0
24
6
25
1
40 0
,«
1
7 1 30
0
14 2
15
1
9 2
30
2 51 1
5*
4
2 0
20
0
26
1
39 0
48
1
5 1 3S
II
12 2
16
1
12 2
30
2 54 1
50
4
3 0
16
4
27
1
39 0
'19
1
3 1 39
0
| 9 2
17
1
15 2
30
2 57 1
54
4
3 0
12
3
2*
1
39 ü
51
1
2 1 41
0
0 2
18
1
■ 1* 2
,20
3 1 1
,51
4
3 0
8
2
29
1
37 0
53
1
0 1 43
II
3 2
10
1
'21 2
29
3 4 1
4H
4
4 II 0
4
1
:io
1
30 0
->b
1
59 1 44
0
0 2
20
1
!
j25 2
29
3 7 1
45
4
1 0
0
u
V.
G
; M. Ii
G
|M.;,.
«1
M. r,
««
M.
Ii. M . G
M
G
M. G. M
y.
<
K
T.
£
-
11.
10.
9.
8.
7.
6.
i
r.
2
/
Digitized by Google
236
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
VKNK1JIS
Mi;iiCVKII
V 4 \ 1
hkvhtiii iioi;i:u,is.
DKYIAT10 AVSTKAL1S.
V,
«.
i.
0.
1.
•»
y
<>.
7.
8.
Ii.
s.
z
f
1
-
■£.
«
M.
2«.
H
2-'
|h.
2"
M
2"
M
2-
M.
2"
4»
ld
0
s
11
5
ii
4")
0
.40
0
I
22
50
1
0
50
i 8
52
4
:.i
44
•n
5s
21
•
0
;>o
■»s
t
42
II
54
5s
.«
21
r.
5
, f
.") *♦
*\
•»•)
22
4
55
44
- i
.1 1
57
•Ii t
24
1
( i
:.7
s
1 0
1
i *
i k
S
r
1 1 1
42
i
>0
c
10
1 4
1 1
4..
.0»
4..
.0
0
ü
<i
">!.
8
4
1
4
4 1
42
:<o
1s
ls
ls
:
'•»
55
7
f>S
Vi
II
55
IS
17
i)5
s
Ii
*
-
i
- .}
5
14
4 1
27
-45
1 s
1 0
4S
o
i i
ti
Ol
i
4 i
5
54
| 4
l 1
2o
54
is
1 Ii
In
1 1i
4"'
7
5 s
5
24
44
1 2
54
ls
1 ■»
1 s
1 1
o
17
1
51
5
14
n
55
4s
14
55
12
o
4»
: 7
24
3
4
i.t
52
55
]s
15
4s
15
1 1
, r
44
i 7
1 -
1 i
*)
»4
i.t
4 >
52
1 5
5
14
o
12
7
IM
■>
41
i\
.55
52
12
12
1 s
10
•i
50
7
**
■>
m
'{ 1
ii
»1
51
to
1 1
1 1
10
o
Mi
l.
.i; i
•)
2 1
l:t
0
51
Ii
In
is
17
'.i
0
IS
2
11
12
57
:$o
in
5
ls
9
,10
,l
41»
•>
4
42
45
:»»
0
0
1>
in
•,t
20
i.
;*5
1
54
42
27
■Iii
- 4
s
SS
2o
•>•>
0
24
1
4 4
12
0
2^
is
7
ls
21
9
ls
1»
l(i
1
54
>'
r.i
2s
12
7
■\
22
•i
11
Ii
8j
1
24
41
55
27
50'
i;
ls
25
9
10
o
0
1
II
H
15
27
0
5
53
24
9
).
5
:>2
1
4
40
57
20
24
»
4s
2.".
o
2
5
is
0
V|
lo
;ss
25
25
4
0
20
$
:,s
')
:to
0
4;;
40
25
0
5
12
27
9
:.5
5
27
0
52
HO
50
24
27
24
s
10
.*>
IS
0
22
50
;«y
25
4s
1
5H
20
8
45
0
II
1 1
:r.»
2n
22
o
Js
8
41
iL
'»
i
"
50
ü
22
z
"
M.
■•
M
M
M
2"
<
5.
•
8.
,t
—
-
11.
,0.
!:
l
MIN VTA
VI» DKCLINATIONEM.
M 2' M
M 2- 2
0 24
50 o 52
•10 52 .Vi
51 | 44 52
52 : 5t> 55
2 s 55
20 54
12 54
11 24
12 21
\S 24
14 24
5s 24 50
i
50 ; 1 2 50
40! o 57
40 i 44 57
42 . 50
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCH KR-EINZEICHN DNG EN .
TABELLA MINVTORVM PROPORT10NAB1L1YM
QVISQVE PLANETAKVM.
LINEA
Superior pars
se
pteiutrionalis.
V.
<
SC
n
0.
«.
*.
8.
SEPT.
MER.
%
SS
•
M.
2°-
i
M.
M.
2«.
1
2
3
4
5
59
59
59
59
59
SC
52
48
45
40
51
50
50
49
49
24
48
12
36
0
29
28
27
26
25
4
8
12
16
20
29
28
27
26
25
6
7
S
9
10
59
59
59
59
5*
36
26
16
6
56
48
47
47
46
45
24
44
4
24
44
24
23
22
21
20
24
24
24
24
24
24
23
22
21
20
11
12
13
14
15
58
58
58
58
57
46
36
20
4
48
i
■
45
44
43
42
42
4
24
40
46
12
19
18
17
16
15
24
24
24
24
24
19
18
17
16
15
16
17
19
20
57
57
57
56
56
32
16
0
36
12
41
40
40
39
38
28
44
i)
12
24
14
13
12
11
>.
24
24
24
24
24
14
13
12
11
10
21
22
23
24
25
55
55
55
54
54
48
24
0
36
10
37
36
36
35
34
36
48
0
12
20
9
8
7
6
5
24
24
24
24
20
8
m
6
5
26
27
29
29
30
53
53
52
52
52
44
18
52
26
0
33
32
31
30
30
28
36
44
42
0
4
3
2
1
0
16
12
8
4
0
4
3
2
1
0
M.
2«.
M.
2".
M
2"-
r
R
MER.
SEPT.
5.
11.
1,
4.
10.
8.
9.
y.
<
R
Inferior pars uieridioualie.
I
<
•
I. SCHRIFTEN VON COPl'ERNICCS.
TABVLA MINVTORVM PR0PÜRT1ONALIVM AD
REFLECTIONEM MERCVRII.
PRIMA PARS.
ALTERA PARS.
<
0.
1.
ü.
8.
<
i
s.
K
j
W
X
M.
' 2»-
i
M.
M.
2"-
M.
2«.
M.
2«
M.
, 2«-
sc
«•
II
54
0
I
' 46
4b
27
0
0
0
32
0
57
12
in
1
J.
53
56
46
16
26
b
1
1
58
57
41
2Q
53
53
45
44
25
lb
2
2
34
55
58
10
2b
ij
53
49
45
12
24
2b
3
3
35
53
5b
39
27
4
OO
j k
T O
44
tt
Hfl
O if
">3
MS
4
4
*
r. 1
o 1
*»Q
Oo
7
f
26
5
53
41
1
22
3b
5
5
37
46
\ 59
36
25
\>
53
3b
43
24
21
56
6
7
38
43
60
4
24
i
53
29
12
5b
21
4
7
9
?J
33
60
31
21
&
<*
53
20
42
22
20
10
b
14
40
29
60
58
22
9
oo
1 1
I 1
41
46
1*1
9
20
41
22
24
21
lu
53
2
41
10
lb
23
10
26
42
15
61
50
20
1 1
52
52
40
34
17
2b
1 1
33
43
8
62
16
IQ
1 2
52
ü
39
5b
16
34
12
38
44
0
62
42
1 o
52
29
39
lb
15
40
13
44
44
49
63
0
14
52
14
3b
39
14
46
14
50
; 45
3b
63
18
16
15
52
0
37
59
13
52
15
56
46
26
63
36
15
•»1
Ol
40
O 1
"20
0*m
17
2
*
' 47
;
14
oo
14
l Tt
51
32
36
44
12
4
lb
b
1 48
2
. 64
11
1 1
18
51
1b
36
6
11
10
19
14
l 48
50
64
28
12
1«
50
52
35
16
lo
16
20
20
49
34
64
39
11
20
50
36
34
34
9
22
21
26
50
18
64
50
10
21
50
14
33
47
s
2S
22
33
51
2
65
1
9
49
54
33
7
7
34
23
38
51
46
65
12
2.»
49
30 ,
32
24
6
40
24
44
52
13
65
23
7
24
49
b
31
41
5
46
25
50 ,
53
14
65
34
6
25
4b
45
30
52
i
4
49
26
52
53
54
65
39
5
26
4b
22
30
3
52
27
54
54
33
65
44
4
27
47
49
29
20 1
2
54
2b
55 1
55
13
65
48
2b
47
34
2b
33 i
1
56
29
57
55
52
65
52
\
29
47
12
27
46 ;
0
5b
30
58
56
33
65
56
yVt
30
46
4b
0
0
0
32
0
i
57
12
66
0
°
M.
2a.
M.I
M.
2«.
"•I
2«
M.|
2«
H.
2«.
<
3
SS
■
n
11.
10.
9.
7. *§4
6.
■8
2
•
rlit'i,
•
.1
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHN UNGEN . 239
Au die Tabellen schliesst sich in der Upsalenser Handschrift
ein kleiner Aufsatz über die Berechnung der Breiten von Venus
und Merkur. Derselbe lautet:
Latitndinem Veneris et Mercurii invenirc.
Cum argumenta aequato intra tabulam declinacionis et reflec-
tionis, cuius latitudinem quaere ac eius in angulo communi de-
clinationem et reflectionem, et seorsim scribe Demum cum centro
vero minuta proportionalia ad declinationem accipe, et ex tabella
generali minutorum proportionalium cum eodem centro recipe minuta
ad reflectionem; hoc dumtaxat in Venere. In Mercurio autem
addes aliam tabulam ad hoc deputatam. Vnumquodque sub suo
genere scribe singulis aequatis per partem proportionalem. Vbi
opus fuerit cum centro eius vero accipias dcviacionem, quae
quidem in Venere septemptrionalis est, in Mercurio vero meri-
dionalis. His itaque notatis multiplica minuta declinacionis per
declinacionem eius; quod proveniet, erit prima latitudo, quae
proveniet ex declinatione epicicli, quam serva. Si igitur decli-
nacio fuerit reperta in prima parte tabulae, aut si argumentum
aequatum fuerit in superiori parte circuli, centrum quoque minus
6 signis extiterit, aut si argumentum in inferiori parte circuli et
centrum plus 6 signis habuerit, erit haec latitudo Veneris sep-
temtrionalis , Mercurii autem meridionalis. Si vero argumentum
fuerit in inferiori parte circuli centro minus 6 signis exeunte, aut
cum argumentum in superiori parte epicicli et centrum plus 6
signis fuerit, erit haec Veneris meridionalis, Mercurii septemtrio-
nalis latitudo; sie partem eius cognosces. Duc similiter minuta
reflectionis in reflectionem, et proveniet reflectio aequata. quae,
si argumentum minus 6 signis fuerit, centrum quoque in superiori
medietate circuli, vel si argumentum plus 6 signis fuerit et cen-
trum in inferiori medietate, erit haec Veneris septemtrionalis,
Mercurii meridionalis. Si autem argumentum minus 6 signis et
centrum in inferiori porcione circuli, aut si argumentum plus se-
240
I. SCHRIFTEN VON COPI'ERNICÜS.
micirculo ac ceutrum in superiori parte circuli fuerit, erit haec
Veneris meridionalis et Mercurii septeintrionalis latitudo. Has
demum trcs latitudines siinul collige, si eiusdem partis fuerint,
aut minorem de maiori denie collecris prius latitudinibus. quae
eiusdem erant denoniinatiouis. et proveuiet vel relinquetur latitudo
vera quaesiti illius denomiuationis, a quo fuit subtractio.*
Die Tabellen des Hauptwerkes, zu welchen die vorstehend
aus dem Upsaleneer Manuskripte abgedruckten Tafeln die Vor-
* Der Abschnitt des Werkes »de revolutionibus«, welcher dem im Texte
abgedruckten Aufsätze des Upsalenser Manuskripts entspricht, findet sich
im letzten Kapitel des sechsten Buches. Aus diesem wird der auf die Be-
rechnung der Breiten von Venus und Merkur bezügliche Theil nach der
Lesart der Säkular-Ausgabe 'S. 442; zur Vergleichung mit der Upsalenser
Aufzeichnung nachstehend abgedruckt:
»Modus autem supputandarum latitudinum quiuque stellarum erratica-
rum per has tabulas est Sed in Venere et Mercurio assumeudae
sunt primum per anomaliam commutationis discretam tres latitudines decli-
nationis, obliquationis et deviationis oecurrentes, quae scorsuw signentur,
nisi quod in Mercurio rejiciatur deeima pars i>bliquationis, si anomalia
eccentri et eius numerus inveniatur in superiori parte tabulae, vel addatur
tantumdem, si in inferiori, et reliquum vel aggregatum ex eis servetur.
Harum vero denominationes , an boreae austrinaeve fuerint, suut discernen-
dae, quoniam, si anomalia commutationis discretae fuerit in apogaco semi-
circulo, hoc est minor XC vel plus CCLXX, eccentri quoque anomalia mi-
nor semicirculo; Aut rursus, si auomalia commutationis fuerit in circuui-
ferentia perigaea, nempe plus XC ac minus CCLXX, et anomalia eccentri
semicirculo maior, erit declinatio Veneris borca, Mercurii aus tri na. Si vero
anomalia commutationis in perigaeo circumferentia existente, eccentri auo-
malia semicirculo minor fuerit vel commutatiouis anomalia in apogaea parte
et eccentri anomalia plus semicirculo, erit vicissim declinatio Veneris austri-
na, Mercurii borea. In obliquatione vero, si anomalia commutationis semi-
circulo minor et anomalia eccentri apogaea, aut anomalia commutationis
maior semicirculo et eccentri anomalia perigaea, erit obliquatio Veueris
borea, Mercurii austrina, quae etiam convertuntur. Deviationes autem Sem-
per manent Veneri boreae, Mercurii austrinae. Deinde cum anomalia eccentri
discreta capiantur scrupula proportionum omnibus quinque communia, quam-
vis tribus superioribus ascripta, quae adsignentur obliquationi , ac ultima
deviationi . post haec additis eidem anomaliae eccentri XC gradibus cum
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
arbeiten bilden, finden sich dort zwischen den beiden letzten Ka-
piteln des sechsten Buches in der ed. princ. fol. 193b — 195*, in
der Säkular-Ausgabe S. 438 — 441 . Sie haben in den »Revolu-
tiones« eine andere Anordnung erhalten, sind aber ansztlglich
mit den Upsalenser Tafeln identisch.
Die drei Tafeln für Saturn, Jupiter und Mars sammt der
Tafel. Uberschrieben »Tabella minutorum proportionabilium quin-
que planetarum«, sind in dem grossen Werke in eine Tafel, die
sich Uber zwei Seiten erstreckt, zusammengezogen. Coppernicus
hat dies dadurch erreicht, dass er die Zahlen nicht von Grad zu
Grad, sondern nur von drei Grad zu drei Grad hat abdrucken
lassen, so dass er statt zwölf Kolumnen nur deren vier benüthigt.
Davon stehen je die ersten drei der linken Seite der handschrift-
lichen Tafeln und je die ersten drei der rechten Seite neben ein-
ander, mit der Ueberschrift »Saturni, Iovis, Maitis latitudo borea
austrina«, auf der einen Seite der Revolutiones . die andern in
ähnlicher Anordnung mit derselben Ueberschrift auf der zweiten
Seite. Der Eingang der Tafel ist nicht, wie in den oben ab-
gedruckten, auf beiden Seiten von 1—30 und 0—29, sondern
Coppernicus hat, wie schon früher angedeutet ist, die Bezeichnung
durch Grade der Signa Zodiaci in solche nach »Gradus Zodiaci«
ersetzt und die doppelten Eingänge der Tafel neben einander
verlegt.
Die »Tabella minutorum proportionabilium« bilden in ähn-
licher Anordnung den Schluss der Tafel der »Revolutiones«. In
dieser letzten Tafel wird die aus der Original-Handschrift der
ipso ag®ato iteruro scrupula proportionum cotmnunia, quae occurrunt,
applicanda latituüioi declinationis. Bis onmibus in ordinem sie positi« mul-
tipltcentur siogulac tres latitudinos expoaitae per sua quaeque scrupula pro-
portionum, et exibunt ipsae pro loco et tempore omaes examinatae, ut de-
nique suminam tri um latitudinum in bis duobus sideribus habeamus. Si
fuerint omnes unius nominis, conjungantur , quae, prout raaiores minoresve
fuerint. tertiae latitudini diversae ab invicem auferantur, et remanebit prae-
pollens latitudo quaesita.»
n. 16
242
I. Sl'HKIFTEN" VON COFI'EKXICTS.
»Revolutionen« aufgenommene Lesart der Zeile 1 1 (S. 438) : 55|48
für 56 48, wie die Ausgaben bieten, bestätigt: dagegen enthalt
die handschriftliche Tafel die Zahlen der Zeilen 28—31 in der
Weise, wie die Ausgaben sie drucken, nicht wie die Säkular-
Ausgabe nach dem Manuskripte geändert hat. Die Proportional-
Theile auf S. 439 müssen genau dieselben sein, wie auf S. 438,
aber in umgekehrter Ordnung; daher muss es in Zeile 7 statt
9|9 heissen 9 24 und für 47|24 in Zeile 21: 46|24.
Bei den Tafeln der Planeten selbst wird man mehrfach
sehen, dass wegen der geringeren Ausdehnung der Tafeln in den
»Revolutiones« Coppernicus die Minuten-Zahl um eins erhöht hat,
jedenfalls um grössere Genauigkeit der Rechnung zu erzielen.
In Zeile 26, S. 438, wird die Lesart 2|19 statt 2 20 bestätigt.
Die Mars-Tafel weicht gegen Ende der »latitudo septeintrionalis«
und in der ganzen »latitudo meridionalis« ttberschriebenen Spalte
bedeutend von den Werthen der Revolutionen ab. so dass eine
Uebereinstimmung beider Tafeln in den Minuten zu den Selten-
heiten gehört.
Die noch übrigen Tafeln finden wir — mit einer Ausnahme
— ebenso auf den folgenden beiden Seiten der »Revolutiones« zu
einer Tafel vereinigt.
Die mit »Declinatio« und »Deviatio« überschriebenen Spalten
der »Revolutiones« entsprechen natürlich den ebenso ttberschrie-
benen Tafeln der Upsalenser Handschrift; was letztere aber »Re-
flectio« nennt, heisst in der gedruckten Tafel »Obliquatio«.
Während die »Deviatio« im Drucke wächst, nimmt sie in der
Handschrift ab; sie ist in letzterer aber auch bis auf Sekunden
genau berechnet, während die »Revolutiones« sich mit Minuten
begnügen. Dieser Thcil der beiderseitigen Tafeln ist also völlig
von einander verschieden; die mit »Declinatio« und »Reflectio«
überschriebenen Spalten zeigen neben vielfachen Uebereinstim-
mungen ebenso bedeutende Verschiedenheiten. Die »Scrupula pro-
portionum deviationis« Uberschriebene Spalte der Drucke stimmt.
Digitized by Google
ASTRONOMISCHE BIX'HER-EINZEICHNUNÜEN.
243
wie es wohl auch natürlich ist. nicht mit der handschriftlichen
Tafel »Minuta ad declinationem« Uberein.
Die letzte Tafel für die »Reflectio« des Merkur ist in den
Drucken Überhaupt nicht vorhanden. Der Grund dazu ist leicht zu
sehen; er liegt in den Worten »nisi quod in Mercurio reiiciatur decima
pars obliquationis, si anomalia eccentri et eius numerus inveniatur
in superiori parte tabulae. vel addatur tantumdem. si in inferiori,
et reliquum vel aggregatuin servetur« (de rev. orb. cael. VI. 9,
ed. saec. p. 442). Dadurch soll offenbar der Passus des Manu-
skripts ersetzt werden: »In Mercurio autem addes aliam tabulam
ad hoc deputatam«.
Dass der Aufsatz der Handschrift und das Kapitel der »He-
volutiones« identische Rechnungen vornehmen lassen, ist unmittel-
bar einleuchtend. Als gleichbedeutend ausser »reflectio- und
»obliquatio« erhalten wir aus der Vergleichung beider Texte noch :
»argumentum aequatum« gleich »anomalia coinmutationis discreta«,
»centrum« gleich »anomalia eccentri«. Die »Minuta proportionalia
ad Declinationem« ersetzt der Text der »Revolutiones« (ed. saec.
p. 443) noch durch die Worte: »post haec additis anomaliae
eccentri XC gradibus cum ipso aggregato iterum , capiantur] seru-
pula proj)ortionum communia. quae occurrunt applicanda latitu-
dini declinationisa.
Ueberlegt man Alles genau, so kommt man wohl zu dem
Schlüsse, dass die Form, in welcher die Tafeln in den »Revolu-
tiones« vorliegen, die jüngere, nach längerer Behandlung des
Gegenstandes vereinfachte Form derselben ist. Denselben Ein-
druck macht auch die jeder Art der Tafeln beigegebeue Ge-
brauchs-Anweisung. Die Form der Tafeln in dem grossen Werke
ist abgerundet und glatt, sie ist nicht kürzer, aber Ubersichtlicher
als die der Upsalenser Aufzeichnungen; im Frager Manuskript
sind die Tafeln ohne Streichung geschrieben, wie aus eiuem
Gusse. Wir dürfen also wohl mit Recht annehmen, dass die
Tafeln der Upsalenser Handschrift eine altere, vielleicht die
16- 0-
' Digitized by Google
ursprüngliche F^nn der gedruckten Titeln tiar&eOen weleb*
znra Zwecke de* grossen Werken revidin. veremflaehc and in
eine andere. ttbersichtlieneTe ' 'rdimiLsr gebraeut sind. Dabei
wurden, wie erwähnt ist. einige Tafeln aL* uberttttssür gestrichen,
z. B. die ^ad reliectionera Mercurn and >Minnt* ad deelinatii>aeni> :
dagegen sind wiederum die ^erupala proportiouum deTiarioni*«
binzngefttgt.
Wm endlich die Zeit der Abfassung der Up*a]enser Tafeln
betrifft m> ist die*e »elbstvemändiieh vor Abfassung de* Haupt-
werke« *le reTolationibo»! anzusetzen. Da** letztere» — mit
An «nähme des» trigonometrischen Abschnitt* — bereit* vor 1532
vollendet war. *-heint daraus zu folgen dass die Feststellung
de* Apogänms der Venu?, welche in den Upsalenser Notizen
anf eine Beobachtung des Jahre* 153*2 gegründet wird, in das
Man pt werk nicht aufgenommen ist während Coppernicus die dort
aufgeführten Bestimmungen de? Apogäums der drei obera Pla-
neten, von denen die des Jupiter einer Beobachtung ans dem
Jahre 1529 entstammt, schon verwerthet hat.
Die Zusammenstellung der Upsalenser Tafeln hat jedenfalls
eine bedeutende Zeit in Anspruch genommen: sie kann aber
nicht eher erfolgt sein, bevor Coppernicus wiederum nicht die im
sechsten Buche der Kevolutiones« dargelegten Theorien entwickelt
hatte. Man wird also wohl nicht irre gehen, wenn man die erste
Bcdaktion der Planeten- und Sonnen-Tafeln, wie sie in dem
1'lrsalcriHer Manuskripte vorliegt, in die letzten zwanziger Jahre
des Ml. Jahrhunderts verlegt.
Digitized by Google
III. Die Bücher-Einzeichnungen medicinischen Inhalts.
Einige der wichtigsten Recepte und medicinischen Anwei-
sungen, welche Coppcrnicus in die von ihm benutzten Bücher ein-
getragen hat. sind bereits im ersten Bande Tbl. 2. S. 312 ff. mit-
getheilt. * Nachstehend werden die übrigen Notizen abgedruckt.
* Von den a. n. 0. abgedruckten Einzeichnungen wird nachstehend
nur eine wiederholt: da» im ersten Bande Thl. 2, S. 312 und 313 mitgc-
theilte Recept. Cuppernicus hat dieses zweimal der schriftlichen Fixirung
für würdig erachtet: es wird nachstehend in der Form abgedruckt, in
welcher es derselbe in ein von jhin viel gebrauchtes Buch, die lateinische
Uebersetzung des Euklid (die editio princeps vom J. 1482; eingetragen hat.
Die Abweichungen der zweiten Niederschrift (in dem »Opus pandectarum«
des Matthaeus Silvaticus; sind unerheblich; sie sind bereits Bd. I, Thl. 2,
S. 313 augegeben.
Der wiederholte Abdruck an diesem Orte erfolgt hauptsächlich, um die
Abkürzungen des auf der litbographirten Tafel beigegebenen Facaimile leichter
verständlich zu machen:
Iiecipo boli armenici #j
cinamomi $ s.
zeduHiii 3ij
tormentillae radicis
diptamni
sandalorum rubrorum
rasurae eborum \ „„
an. 3i
1
an. 3ij
an. 3ij
Digitized by Google
246 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
welche Coppernicus für die Ausübung seines ärztlichen Berufes
in drei Folianten eingezeichnet hat, die gegenwärtig in der Uni-
versitäts-Bibliothek zu Upsala aufbewahrt werden.*
I. Eine grössere Zahl von medicinischen Einzeich nungen
weist die »Practica Valesci de Tharanta« auf"*, welche
sich Coppernicus zu seinem Hausgebrauche angeschafft und
während seines ganzen Lebens eifrig benutzt hat.
Die Einzeich nungen, welche das Titel-Blatt enthält, sind be-
reits im ersten Bande Thl. 2, S. 314 ff. mitgetheilt. Ein Wieder-
Abdruck ist an dieser Stelle nicht erforderlich, zumal dort auch
weitere erklärende Bemerkungen beigegeben sind. Nachstehend
folgen die übrigen Kecepte, welche sich auf der Vorderseite des
smaragdi j
iacinti rubri l an. 3i
Zaphiri j
08 de corde cervi 3i
carabae
cornu unicorai
coralli rubri > 3V
auri
argenti tabularuui
zuccaris ff. s. vel quantum sufficit. fiat pulvis.
♦ Die Aufzählung der medicinischen Werke, welche dem Coppernicus
ausser dem eigenen Blicher-Besitzc in der Stifts-Bibliothek zu Frauenburg
für seine ärztliche Thätigkeit zu Gebote standen, findet sich Band I,
Thl 2, S. 310.
Einige bibliographische Notizen Uber das s. Z. viel gebrauchte me-
dicinische Handbuch, welches auch unter dem Titel »Philonium pharmaceu-
ticura et chirurgicum« bekannt ist, sind Band I, Thl. 2, S. 300 und 420 bei-
gebracht.
*** In seinem Testamente vermachte Coppernicus die »Practica Medici-
nae« des Valescus de Tharanta seinem Freunde, dem damaligen Dom-Vikar
Fabian Emmerich. Vgl. Band I, Thl. 2, S. 306.
Das Coppernicanische Buch kam später, wie die Einzeichnung auf
Blatt 2» angiebt, an das Josuiter-Kollegium zu Braunsberg und ward dann
mit der Bibliothek desselben nach Schweden entfuhrt. ;Iui Kataloge der
Universitäta-Bibliothek zu Upsala wird es gegenwärtig mit der Signatur
.35. VII. 4- aufgeführt.
Digitized by Google
MEDICI N I SC 1 1 E BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
247
unbedruckten vierten und auf der Rückseite des letzten (360.)
Blattes finden.
Auf dem 4. Blatte sind zunächst zwei Recepte verzeichnet.
Das erste derselben lautet:
R radicis apii faeniculi an -, s.
capillosae florum buglossae ros. an 5i
pass. % s.
myrobal. sudorum(f cmblic. citrinorum an. *i
agaricis sanae an. 5iü
corticis artemisii 5iii.
Hieran schliesst sich ein Recept, welches verstümmelt wieder-
gegeben scheint. Es lautet bei Curtze a. a. 0. S. 58 .
R corticis istius (?) Jiii
yere 5 v
dysimte 5üi
masticis 3 s.
Darauf folgen drei Anweisungen zur Bereitung von Ent-
haarungs-Mitteln (wahrscheinlich zum Zwecke, die Tonsur stetig
zu erhalten) :
R pulveris praedicti 5i, saponis 3üj vel s. vel ^xxvhj.
R hyosquiami 3 s. infunde in acetum per diem et noctem
et siccatae guttae hederae J. s. sevi ovilli s. misce
et aromatisa.
Die beiden letzten Einzeichnungen des vierten Blattes tragen
die Ueberschrift :
Psilothrum.
R uvas amidi an Si
auripigmenti 5 »•
calcis vivae md.
Aliud.
Aliud.
248 I. SCHHIFTKN VON COPPEBNICU8.
De ovis mirabile.
H vitellos v. albumina viij eonquassato et vesicae oleo lini
confricatae indito etc.
R salis nitri seu petri t$ j I . - u
. . . [ fiat aqua fortis.
aluminis scissi #j |
Auf der Rückseite des letzten (360.) Blattes steht zunächst
die Notiz:
IX graua ordei faciunt 5i. octo 5 faciunt
Dann folgen vier Recepte:
Ad con versaciouem dentiuui et contra eorum dolorem.
R piretri scafizag^ (?) piperis 5° .V
seinen apii. balaustiae. capsulae glandium masticis. cornu
tauri usti, coralli rubri usti an 5i s.
florum rosarum 5i aluminis, zuccari 3 s.
ex bis fiat pulvis subtilis. ut alcool. qui postmodum cum
melle puro incori>oretur , fiat per modum linimeuti,
sed prius mel bene depuretur ab eius immundiciis.
tum gingivas confrica et exspue.
Pro mittenda urina.
R seminis communis amygdaloruin frigidorum a corticibns
excorticatorum an .5 a., fiat ex eis lac secundum ar-
tem cum aequis diu relicA(! dissolvendo. fiant duo
haustus, quilibet sit minor &.
Contra lapidem.
R philipenduli .3 cibebe. rorismarini an* 3i. herbae cor-
ncrii ss., fiat pulvis.
Unguentum quando distortum aliquod membrum.
R mirtilaginis, spilii. foenugraeci an Siij. fnrinae malvarum
radicis et cum decoccioue florum camomillae, fiat em-
plastrum: in fortamentum addatur terrae sigillatae
S\ et boli armeuici x,i s.
Digitized by Google
MEDICINI3CHE BIX'HBK-EINZEICHNUNGEN. 249
AU letzte Eiuzeichnung — zur Abwechslung in griechischer
Schrift eingetragen — enthält die »Practica Valesii« noch das
Haarfarbe-Mittel, welches bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 318
mitgetheilt ist:
M$XavoTpi/».ov.
St Kujxivou A/.or,; MsXavou otvou.
II. In dem mehrfach erwähnten Folianten, welcher die
»Chirurgia« des Petrus de Largelata und das Lexikon des Mat-
thaeus öilvaticus enthält.*1 finden sich ausser dem oben S. 245, 240
mitgetheilten längeren Recepte und der kurzen Anweisung »contra
dissenteriama nur noch wenige Eiuzeichnungen, sämmtlich auf der
Rückseite des vorletzten Bandes. Sie lauten der Reihe nach :
Item succus gallae quercetinae valet ad fistnlas et ulcera
eo abluta.
Item viscum de pomo arboreo tercio in cercvisia coque et
ea colata cum pastu potato. valet contra podagram.
Contra paralisim corporis bonus {sc. succus).
R salivam. rutain, castoreum. decoque iu vino et da bibere.
Contra colicam et yliacam
R succum susquiami, acetum et farinam. misce et applica
ad locum dolentem.
Contra dissenteriam
R garioflorum pulveris satis. mitte in vinum rubrum cali-
dum, bibe ad noetem unum haustum et mane.
Contra pe stein
R camforae oi">53»? diptaminis 5 »•> zuccaris candi ~>"ij»
fiat pulvis, qui debet recipi post infectionem ante de-
• NähereB Uber die »Chirurgia« des Petrus de Largelata und das Le-
xikon des Matthaeus Silvaticus ist im ersten Bande Thl. I , S. 33ö und Thl.
2, S. 307 beigebracht
Digitized by Google
250
I. SCHRIFTEN VON COI'I'EKNICUS.
munctionem cum vino bono ad pondus floreni. Pro-
vocat sudores et curat.
Contra ruborem furie.
R camphoram, alibanum, murram; pulverisentur et mittan-
tur in aquam rosaccum sub aequali ])ondere et linia-
tur rubor. Ad ulcera valet farina tritici cum melle
mixta emplastrata. —
III. Bei weitem reicher sind die Einzeichnungen , welche
Coppernicus dem »Hortus sanitatis« anvertraut hat* Die Notizen
auf der Rückseite des Deckels sind unwichtiger.** Auch die
Übrigen Aufzeichnungen können freilich nur durch die Beziehung
auf Coppernicus und die Medicin seiner Zeit ein relatives In-
teresse beanspruchen. Sie finden sich auf den Vorsetz-Blättern
• Ueber den »Hortus Sanitatis« vgl. Band 1, Thl. 2, S. 308.
Die Rückseite des Deckels auf dem »Hortus sanitatis« enthält zu-
nächst einige Uebertragungen von Krankheits-Namen aus dorn Griechischen
in das Deutsche .
Colica bp bcrmc fu$
Dissuria falbe piffje
Lytargia Lethargia?) beupt toetbun
Apoplexia bet flacht
Epi lepsin bie fallenbe fu$
Periploumoni» epn geftver
SJff ber lungc, vnde oritur ptisis
Spasmus ber trampff.
Hierauf folgt die Aufzeichnung von zwei Compositionen ohne besondere
Zweck- Angabe ; auch sonst ist mancheB darin unverständlich. Ich lasse den
Wortlaut nachstehend folgen, genau so, wie ihn Curtze (»InediU Copperu.«
p. 63) veröffentlicht hat:
Item
Kannell
Ingfer
Neilken
Annis
Fenkelsutt
Gartenkommel
Pudersenis iiij fvSgl
nyn fAgl
Digitized by Google
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 251
l"- b, 2b, sowie auf a4b; ich lasse sie nachstehend in vollstän-
digem Wortlaute folgen :
Kazes in secretis medicinae. Qui ex consuetudine quater
in anno minui consueverunt , cum ad quadraginta
annos pervenerint, ter in anno minuantur, et cum ad
sexaginta bis, et cum ad septuaginta scmel, et post
haec a minuitione caveant. Senes vero post annos
sexaginta a minuitione capitalis venae caveant, neque
qui septuaginta quinque habeant annos, minuantur
vena basilica. Haec ille.
Item Estat ver dextras, autumnus hyemsque sinistras,
Quatuor haec membra: cephe. cor. pes. epar vacu-
anda.
Ver. cor. epar. estas: ordo sequens reliquas.
Item Polipodium Engelsuss, adder Stcynlackeritze gesoten
mit Anijs vnde fenchel vnde kumell, itzlichs gleich vil,
yn eynn pfunt wassers, vnde dass getruncken macht
den Bauch reine. Vnde treibet So mit auss vill böser
feuctikeyt.
Item Craussemuntze puluer yngenomen mit milch vortreibt
die spolworme. Menta gesothenn vnde do mitte ge-
bect dass zcusswollenn gemacht benympt die Bwolst
behendirlich. Item die stirne gestrichen mit dem Saflft
Florcs Camoraillarum j
Sumitates Absiotbi |
Folia Menthae crispae ( Mh
Rose Lubec. I
Item { Malvae radices medium Ma
Semina liny
Saccus foliorum Salicis ma
Oleum Rosarum pro gl
Stepnutt Mam
Digitized by Google
252
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜ8.
benynipt dass heubt we. Der Safft getruncken mit
honigwasser genanth Mulsa stillet dass sausen In
den oren.
Item Muscaten gestossenn vnde gemischet mit lorber vnde
die genuez mit weyn machet wol harnen. Item der
Samen von grasse mit wyn genuezet machet harnen.
Item der Samen von Melonemi Machet wol harnenn
vnde reiniget die lenden vnde Nyrenn.
Item kresse Samen gekauet yn dem Munde vnde gehalten
vnder der Zcungen benynipt ir die lemde vnd machet
widdervmb reden. Nasturtium kresse alleyn gegessen
ist nicht gutt, wen sie mynnert die kraflft dess men-
schen vnde machet bosse feuchtung, went ess wechsett
gern von feuchter erden vnd seiden yn der Sonne
Item Marubium eyn kraut genant Gotisvorgessenn ist gutt
Zcu brauchenn Vor die Fastilentz die blatter adder
den safft mit eynem tnchelen genetz vnde darumb ge-
slagen. Item der Saff von Marubium gemischet mit
bomöll vnde den yn dy oren getan vortreibet iren
gresszenn smertzen warhafftich.
Item wer der starkenn sucht wartteu ist adder sie hett alss
dann ist Apoplexia, der side ater nesselnn mit weyn
vnnd trincke den dick iss vorgetth ym. Item Wer nut
nett zcu stul gynge, Alsso dass er alleczeit gelust
bette vnnd doch nicht schaffen mechte. der nueze
mirra mit kresse brue. er genesset zeubant.
Digitized by Google
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
253
Podagra.
Item die brue der ynne ruben gesotten seyn gestrichenn vff
wethun der gelider, alss vff Podagram ist fast gutt.
Item wenn die Such adder gieht am dem leibe druck wo
dass were. der neme Castorium, dass ist bebergeil,
vnde side den yn weyn vnnd schmere sich an der
selbigen stat. egs hillfft an zweifeil.
Item Polley frisch gestossenn vnde vff dy such Podagra
genant hilfft balde.
Raute.
Item Serapio der meister spricht, dass die bletter von raute
gegessenn mit figen vnnd weiss nuss benemen den
gifftigen vnde tottlichen schaden der Pestilentz, vnde
ist das aller gewisthe Preseruatiuum dass man haben
magk.
Item Ruta gesoten mit essig vnnd den genuczt benympt das
we der brüst vnnd vortreibet den hust vnde ist gutt
dene, die eynen kurtzenn odam han, vnde heilet dass
geswer vff der lungen genant Peripleumonia do von
dem menschen entsteet vnd herkompt die darre.
Item dass Saff von ruten gelossen yn dy nasse locher be-
nympt das Mutten. Widdervmb dass Saff von ater-
nesseln machet blutten.
Digitized by Google
254
I. SCHRIFTEN VON COI'I'EKNICUS.
Item Trefflich ist rute vor vorgifft. Alzo Serapio Von
dem wesel, weu sie sich mit der slangenn beisset.
szo isset Mustela raten, Szo mag ir dy Slange keinn
gifft zcufngenn.
Item Raten gesoten yn öle vnde dass warm yu die oren
gelossen vertreibet die worme dor ynne.
Item Ruten Saff mit Lossen ?} ole gemiscet vnd mit essig
vnnd dass heubt do mitte gestrichen benympt dass
heubtes we.
Vritica nesselenn.
Item Kesselen Samen ist gutt calculosis. Dyascorides spricht :
Nesselenn gesotenn vnn die gestossenn vnd ussen vff
den bauch geleit weichet yn.
Item Nesselenn gesoten vnde die haut do mitte gewaschen
heilet den bossen grind.
Item der Samen gestossen vnde gemischet mit honig vnde
alzo genucz mit wyn benympt den alten hust vnnd
räumet dy brüst in warheit.
Item der Same gepuluert vnd gestrawet yn den schaden
Cancer genant vortreibet den zcuhant.
Item eyter nesseln Meter in öle gesoten heilet wunden von
dem dobendeu hunde gebissen zcuhant.
Digitized by Google
MEDIC1NISCHE BÜCHEB-E1XZEICIIXUNGEX.
Item welcher nicht vele gehorenn mag der szal der selbigen
nesseln wurtzelen yn weyn adder yn wasser syeden
vnde das trincken ess hilff yn behende.
Item ater Kesseln gestossen unt salcz vnde mit eiger to-
torn vnd mit honer Smalcz gemenget vnde yn den
sweis bade die haut do mit bostrichenn zwe adder
mall vortreibet dass Jucken vnnd rude hutt.
Polegium polley.
Item wer sich am leybe krymert der siede polley mit wasser
vnnd wasche sich mit dem warmen wasser iss vorget
ym vnde wirt darna nicht rudigk.
Item Polley gepuluert vnde dy zeene do mitte gereben vor-
treibet alle sinertzen do von.
Item Polley mit honig vnde salcz gemist hilff den lamen
vnnd zcubrochen gelydern do nff geleit.
Item Polley gesoten yn weyn ist gntt genucz widder den
snoppen vnde widder den fluss dess hcubtes.
Endlich findet sich auf Blatt a,b Folgendes :
Item Sueramp same genuczet vortreibet die spolworme vnde
ist auch gut vor vorgifft besunder vor das beissenn
der vorgifftigenn thire.
Convenit Acetosa calido stomacho item iccuri cordi.
excitat appetitum comedendi. Item Succus iminiesue
256
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
auribus pellit tumorem bie geftoolft Item Saccus valet
contra fluxum sanguinis alio nomine disscnteria. Nota
quod aqua acetosa mixta Teriaco valet maximum
contra pestem.
Anhang.
Der Vollständigkeit wegen darf an dieser Stelle, wo alles Material zu-
sammengetragen ist, welches sich in Betreff der ärztlichen Thätigkeit von
Coppernicus erhalten hat, der Abdruck eines »regimen sanitatis« nicht
unterlassen werden, welches in zwei Ermländischen Manuskripten als von
Coppernicus stammend bezeichnet wird. Uipler (in seiner Schrift »Koperni-
kus und Luther« S. 66 ff.) hat dieses apokryphe Schriftstück nicht nur ab-
gedruckt, sondern sogar einer philologischen Behandlung für würdig er-
achtet, wenngleich er selbst die schweren Bedenken hervorhebt, welche
gegen die Beziehung auf Coppernicus sprechen. Hipler sagt mit Recht, es
sei dieses regimen sanitatis »im besten Falle anderswoher coptrt». Den-
noch verzeichnet er bei seinem Abdrucke genau die Varianten der beiden
erhaltenen Abschriften.
Das eine Manuskript, in welchem sich jene »Gesundheits-Regelung« er-
halten hat, befindet sich auf dem Braunaberger Stadtarchive und stammt
aus dem 17. Jahrhunderte. Die andere Abschrift gehört erst dem IS. Jahr-
hunderte an, ist aber einem älteren Originale entnommen, welches sich
gegenwärtig nicht mehr nachweisen lässt. Sie ist enthalten in Katenbringk
»Miscellanea Vanniensia», welche im bischöflichen Archive zu Frauenburg
aufbewahrt werden. Dieser Sammlung ist der nachfolgende Abdruck ent-
Regimen Sanitatis D. Copernici Canonici Warmiensis.
Januarius. Bibe de optimo vino, sanguinem non minuas, potionem
non accipias, assato balneo utere, inane cominede sed non nimium, nara su-
perflua commestio febres generat. — Qui 1. 2. 5. 7. 8. 15. sanguinem mi-
nuerit, ipso anno morietur; si tonltru sonuerit, ventos validos. abundantiam
frugum significat.
Februarius. Sanguinem non minuas, potionem accipe, omnia quae-
vis commede, tarn acida, quam amara, caput custodi a frigore, vinuin sive
bonam cerevisiani bibe in balneo. Qui 6. 7. sanguinem minuerit. ipso anno
morietur. Si qnis 3. 7. 13. generatus fuerit, corpus eius usquequaque sal-
vum permanebit, quod Beda Presbyter adnotavit. Si tonitru sonuerit, ini-
micornm et divitum mortem significat.
Digitized by Google
ME DIC I NISCHE UÜCHER-EINZEICHN UNGEN.
257
Marti ua. Saepe lavare et balneare bonum est, purga dentes frieans
cum sale, non minuas sanguinem, provoca vomitum propter quotidianos
febres, quotidie commede seinen Ruthae, Salviae, foeniculi, assii ac petro-
sitini. — Qui 15. 16. sanguinem minuerit, ipso anno morietur et qui 7. mi-
nuerit, lumen oculorum amittet. Si tonitrn sonuerit, ventos validos ac fru-
gum copiam significat.
April ib. Sanguinem minuere propter pulmonem et alia impedimenta.
Crudas radices non commede non fumigantes, quia morbum syncopum ge-
nerant. Qui 6. 7. 16. sanguinem minuerit, eo anno morietur. Qui 8. mi-
nuerit, infra 40 dies proeul dubio morietur. Qui 1«"* intrante Aprilis vul-
neratus fuerit aut potionem aeeeperit, aut statim aut cito morietur. Si to-
nitru sonuerit, iueundum, fruetiferum annum et iniquorum mortem significat.
Mai us. Maius quibusdain infirmis sanus est ac quibusdam non. Si
vis sanus fieri, absynthium in vino plua valet quam in pura aqua coctum,
bibe potionem, commede salviam, rutham sume. — Qui 7. 15. 18. minuerit
sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugura ac fruetuum co-
piam signi6cat.
Juni us. Aquam fontanam propter pulmonem ieiuno stomacho bibe,
lac sume coctum, in coena Ceduar, Betonica, Animonia utere. Qui 6. mi-
nuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, copiam frugum et
varias infirmitates in hominibus significat.
Julius. Si vis sanus esse, custodi te a nimia dormitatione, ab assato
balneo, a piseibus palustribus et a minutione sanguinis, a caulibus et a si-
milibus eibis. Potio tua sit gamandria, rutha, salvia, apiuin et anetum. —
Qui 15. 17. sanguinem minuerit, ipso anno morietur.
Augustus. Est periculosus; non cuatodiens te a frigore, infirmus
eris, calidis eibis uti ac saepe balneare bonum est. Agrimonia, Polegium
sume in refectionem. Qui 19. 20. minuerit sanguinem , eo anno morietur.
Qui in primo minuerit, vel vulneratus fuerit, aut potionem aeeeperit, statim
aut in proximo die morietur. lnfans si natus fuerit, non proficit, sed dira
morte moritur. Si tonitru sonuerit, multi homines aegrotabunt.
September. Aliquas bucelUs lacte perfuras ieiunus commode et om-
nes fruetus maturos sume. — Qui 17. 18. sanguinem minuerit, eo anno
morietur. Si tertia tonitru sonuerit, copiam frugum significat.
Oc tober. Hoc mense tarn volatilia quam quadrupeda bona sunt, ex-
cepto cancro, qui tunc laeditur a inaximo »erpente; mustum bibe, potia tua
sit Ceduar. galganum et cinamomum. Qui 7. minuerit sanguinem, eo anno
morietur. Si tertia tonitru sonuerit, ventum validmu et fruetuum arborum
inopiam significat.
November. Noli calide balneare, potio tua sit zinziber, cinamomum
et Cubeba. Qui 16. 17. minuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru
sonuerit, frugum copiam et annum iueundum significat.
Dccember. Custodi cerebrum tuura a frigore, ut per totum annum
sis sanus in espite, aperi cepbalicam et balnea quantum vis, pyretum et
zinziber manduca. — Qui 6. 7. 15. sanguinem minuerit, infra 40 dies mo-
rietur. Qui finiente Decembri aut infra diein 4. vulneratus fuerit aut
ii
17
258
I. SCHRIFTEN VON COi'l'KItXICUS.
potionem acceperit, in proximo uiorietur. Si tonitru BOnuerit, copiam an-
norum, pacem et concordiam significat. —
Katenbringk bat der Abschrift des vorstehend abgedruckten »Regimen
sanitatis« die »Annotation folgen lassen : »Vix credibile est hocce regimen sa-
nitatis a tarn celeberriino viro praescriptuin esse maxime propter auguria,
qaae superetitionem et inanes observationes sapere videntur; credo potius
aliqua reginiina sanitatis ipsius partus esse, ast plurima adscriptitia et
fictitia.«
Der letzteren Bemerkung wird sicherlich ein jeder beipflichten , auch
wer der Ansicht huldigt. Coppernicus habe in Betreff seiner ärztlichen
Thätigkeit sich den Anschauungen seiner Zeit durchaus accommodirt. Von
den »guten« und »bösen Tagen« der einzelnen Monate und den thörichten
Observanzen ganz zu schweigen, reichen schon die Angaben Uber die Folgen
der Gewitter in den verschiedenen Jahreszeiten hin, um die Möglichkeit
auszuschliessen, dass Coppernicus dieses »regimen« empfohlen haben könnte.
IV. Die Büoher-Einzeichnungen in griechischer Sprache.
An verschiedenen Stellen des ersten Bandes ist die Absicht
kundgegeben, die vereinzelten griechischen Bemerkungen, welche
Coppernicus in seine Bücher eingezeichnet hat. im zweiten Bande
in grösserer Ausführlichkeit zusammenzustellen. Nach wieder-
holter Ueberlegung wird jedoch davon Abstand genommen . weil
eine solche Zusammenstellung der au sich unwesentlichen Notizen
kaum ein relatives Interesse beanspruchen kann ; es darf genügen,
auf den früheren Abdruck zu verweisen.
Die griechischen Brocken, welche die <Daivou.eva des Aratus
enthalten, sind Bd. I, Thl. t. 8. 411 und Thl. 2, 8. 416 mit-
getheilt. Die griechischen Notizen , welche sich in der Editio
princeps des Euklid finden, sind Thl. 1, S. 112 und Thl. 2, S.
407 abgedruckt.
Von den reichhaltigeren Zusatz-Bemerkungen, welche Cop-
pernicus in das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, ist
eine Ueihe grammatischer Notizen Band I, Thl. 1. S. 407 mit-
getheilt. Sie bedürfen kaum einer Vervollständigung. *
* Dm« die Zahl der schriftlichen Zusätze, welche Coppernicus in
das Lexikon des l'hrcsthonius eingetragen hat. nicht gross ist, lehrte
der Abdruck in den Analect. Warm. 8. 120. Hipler hat die Notate
mit ziemlicher Vollständigkeit gegeben, es sind nur wenige Über-
gangen ; dennoch füllt die Zusammenstellung wenig mehr als den Kaum
einer Seite.
IT*
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Coppernicus hat sich vorzugsweise die abweichenden Formen
der unregelmässigen Vcrba aufgeschrieben, jedoch nicht aus
der Lektüre; sie sind vielmehr nur aus dem Lexikon selbst ex-
cerpirt. Chresthonius hat nämlich die unregelmässigen Formen
der Aoriste, das Futurum und Perfectum bei der Präsens-Form
aufgeführt und Coppernicus dieselben nur an der entsprechenden
alphabetischen Stelle im Lexikon eingereiht, um sie vorkommen-
den Falls schneller auffinden zu können.*
Man ersieht aus dieser Manipulation recht deutlich, mit
welchen Schwierigkeiten zur Zeit von Coppernicus bei der Dürf-
tigkeit der grammatischen Hülfsmittel die Erlernung der griechi-
schen Sprache verknüpft gewesen ist. Coppernicus hat sich die
unregelmässigen Verbal-Formen selbst dann notirt, wenn das
Präsens nur in geringer Entfernung von der Stelle aufgeführt war,
wo jene nach der alphabetischen Ordnung einzureihen waren.
Eigentlich lexikalische Zusätze finden sich in geringerer An-
zahl; auch von diesen erscheint es überflüssig, eine vollständige
Zusammenstellung zu geben, wie dieselbe im ersten Bande an-
gekündigt war. Coppernicus hat einige wenige Worte neu hinzu-
gefügt, bei andern ausser der von Chresthonius gegebenen Ueber-
• Zu Belegen uiogen die auf Seite I86>> notirten Verbal-Fonneu dienen;
es tindeu sich dort deren füuf dem Texte eingereiht :
»iKitov&ao t:. ar.u tou -iTfw
»TTErraxi« —. a~o tov» TretaCoi
»-t~toxa« cecidi a ttitttoj.
■rcTTox«« bibi a -tvw.
Das» Coppernicus seine grammatischen Notizen nicht systematisch ver-
zeichnet und nicht alle von Chresthonius aufgeführten un regelmässigen
Formen sich in alphabetischer Ordnung eingereiht hat, zeigt z. B. die Bemer-
kung z. S. 1*5 : »K«ao|Aai. ja. azo toj rar/oi«. Coppernicus hat hier nicht
angegeben, dass dio Form reteofiat auch von trcl»» hergeleitet werden kann,
wie es Chresthonius an betreffender Stelle angemerkt hatte.
Digitized by Google
GRIECHISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 261
setzung noch eine weitere Bedeutung notirt, wie sie ihm bei der
Lektüre aufgestossen war.*
Eine durchgehende Verbesserung hat die von Chrestho-
nius gegebene Uebersetzung der griechischen Monats -Namen
erfahren; allein auch hier genügt es, die Notate von Cop-
pernicus anzuführen, ohne eine weitere Untersuchung anzu-
schliessen. **
* So unwichtig die lexikalischen Zusätze an sich sind, welche Cop-
pernicus im Chresthonius angemerkt hat, so geben sie doch, gleich den
grammatischen Notaten, sichere Belege für den Eifer, den derselbe den grie-
chischen Studien zugewandt hatte. Einzelne Beispiele sollen nachstehend
angeflihrt werden:
Bei dör^Yjot fol. 7 ist «attT^aCt« hinzugefügt, bei drtK); • dttrjpta« ohne
eine Uebersetzung anzuschliessen ; fol. 119>> hat Coppernicus zugeschrieben:
x*t-rot quamquam, fol. 134 nopnopuTÜ fastidium; fol. 179»» rao;
atnicus vel cognatus; fol. 188 zepmeoow palleo; fol. 189 irtpuio«
impar; fol. 243 <peXXa loca petrosa, caprinis apta paseuis.
Fol. 245 ist neben dem Verbum <fpovriCm notirt: ^povrio-rtj;, jedoch ohne
beigefügte Uebersetzung.
An einzelnen Stellen sind die griechischen Worte verbessert; fol. 151
ist bei pcTeyptov die richtige Form pc-rar/ptoN beigeschrieben, fol. 50
7>4t*o; in fXeoxo; verändert, ebenso fol. 249 der Druckfehler yrjpoTjxTjTo;
verbessert in •/ ctpo-rfitj-ro;.
Bei einer Roihe von Worten endlich sind der von Chresthonius gegebenen
Uebersetzung noch andere Bedeutungen beigefügt: fol. 78 hatte Chrestho-
nius 4va).Xrf£ durch vicissiiu erklärt, Coppernicus schreibt hinzu: »alterna-
tim, per rautationem«; fol. 121» steht neben den von Chresthonius ge-
gebenen Uebersetzungen »laboro, aegroto, patiom hinzugeschrieben »de-
ficio«; fol. 131 ist bei »xavdo; pilus palpetrarum« notirt »angulus oculi»;
fol. 230 hatte Chresthonius -rem; durch »Interim, tandom, antea, brevi«
wiedergegeben, Coppernicus fügt noch hactonus hinzu; fol. 250 ist bei
»ircepopt« locus extra finos« beigeschrieben »exilium»; fol. 245 hatte
Chresthonius zu <?t>.?;>o; keine Uebersetzung gegeben, sondern es nur
durch »xopfAo;« erklärt, Coppernicus schreibt nach fol. 134 -truneus«
hinzu.
*• Coppernicus hatte ein bedeutendes Interesse an der richtigen Reihen-
folge der attischen Monate, weil die chronologische Feststellung der durch
die Alexandriner überlieferten Beobachtungen der Alten zum Theil dadurch
bedingt wurde. Er ist jedoch zu keinem festen Resultate gekommen; die
Schwankungen seiner Ansicht werdeu durch die mehrfachen Verbesserungen
Digitized by Google
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Der Vollständigkeit wegen mögen schliesslich noch die bei-
den kleinen Einzeichnungen eine Stelle finden, von denen sich
im Lexikon des Chresthonius hinlänglich bezeugt Die letzteren sollen —
in Ergänzung der oben S. 60 ff. gegebenen Mittheilungen — in alphabeti-
scher Ordnung nachstehend aufgeführt werden; von einer eingehenderen
Untersuchung, wie sie Band I, Tbl. 1, S. 41.1 angekündigt war, wird jedoch
Abstand genommen.
Bor/*p4|M</jY hatte Chresthonius durch Junius übersetzt, Coppernicus ver-
ändert in »Augustus mensis«: r«j*7j>.i«v erklärt er für »Januarius*
Chresthonius als Oc tober, ; den ' V.xvzopfai&v als «Junius« Chresthonius:
Aprilis; ; den K> .aT T)j*o>.{«»v bezeichnet Coppernicus als Februartus (Chre-
sthonius: »Deceraber«), den B^r/tcav als »Aprilis« (Chresthonius: »Fe-
bruarius«]. den Mat}i.'ixrr)pto>v als »September« ; Chresthonius: «Augustus«},
den M'/jy-j/ttüv als »Marti us« : Chresthonius : »Januarius«}. Den (von Chre-
sthonius ausgelassenen; II>avelrt<6v schaltete Coppernicus an der alphabetisch
richtigen Stelle ein zwischen irra>/<$; und rGpipy,;} und bestimmt ihn als
»mensis October« ursprünglich hatte er ihn für den »mensis Augustus«
erklärt, diese Bestimmung später jedoch weggestrichen;. Den Sxipatp^pttfa*
endlich, den Chresthonius als »Martius mensis« interpretirt hatte, bestimmte
Coppernicus als »Majus«.
Fügt man nun in die Coppernicanische Reihenfolge der griechischen
Monate, wie sie aus den vorstehend aufgeführten Notaten zum Chresthonius
gewonnen ist, die von Coppernicus nicht bezeichneten Monate MtraTutNufr»
und AvöeoTT^tcuv an den ihnen nach der gewöhnlichen Bestimmung zukom-
menden Stellen ein, so erhält man folgende Reihe:
' KxCtTOpßattnv MeT7fEtTNJtf»v] BoTjOOOflUÖV
Juni Juli August
MilfiaxTT(pia»v flvivc^idjv AvHe37T;pt<UV
September October November
HoaciWiv rafiTj).tt{>v KXasTjfioXiwv
December Januar Febniar
Mowvj/udv Haf/YT(>.itwv Ix'pvf opiwv
März April Mai.
Genau in der vorstehenden Folge hatte Coppernicus die attischen Mo-
nate in einer Einzeichnung geordnet, welche sich auf dem Vorsatz-Blatte
des Chresthonius niedergeschrieben findet:
•
V HU G i?
Mmvi^icov Bapfr(Xioav Exipo'foptcuv KxTropßaiav Mi7i7£tTvitov Bot^p^jjiiwv
Matfxaxrrjpuuv rijav£^tajv AvOtCTjptrov llonetoecuv Papi]).iar< K).«57$oXie>v
a n «. "X* x*
Digitized by Google
GRIECHISCHE BÜCHER- EINZEICHNUNGEN . 263
»
die eine auf dem Vorsatz-Blatte, die andere auf dem letzten freien
Blatte des Lexikon von Chresthonius findet.
In der ersteren hat Coppernicus die griechischen Ausdrucke
für einzelne Theile des Wagens ohne Uebersetzung zusammen-
gestellt: sie lautet:
»Apfia, 6i<ppo;, avtofc, Xvor3' xav&01» xvt^vy), trj;.«*
Die zweite kurze Notiz bezieht sich auf die beiden kapitu-
larischen Hauptorte Allenstein und Mehlsack; die näheren Be-
ziehungen sind jedoch schwer zu enträthseln** :
» AAvoUbivr, ario MeXaax q>U aji<po>TSpa sie!) Bpof>«.
Nachmals hat Coppernicus jedoch diese ursprungliche Reihenfolge der
Monate geändert, indem er durch das Unterstreichen der Worte Avderrrjpuuv
und riosufcib-* , gleichwie durch die darunter gesetzten Zeichen des Thier-
kreises andeutete , dass er sich in der Anordnung geirrt habe. Dem An-
thesterion hatte er nämlich ursprünglich das Zeichen des Steinbockes £
untergeschrieben, dieses später aber durchstrichen und das Zeichen des
Wassermannes dafür gesetzt. Unter dem Poscideon steht ebenso ausgestri-
chen nochmals das Zeichen des Schützen *», aber auch das des Steinbockes
7, letzteres gleichfalls durchstrichen. Unter dem Gamelion stand ursprüng-
lich das Zeichen dos Wassermannes , dasselbe ist aber getilgt, ohne dass
ein anderes Zeichen dafür substituirt wäre. Offenbar hat Coppernicus es
nur verabsäumt, das fehlende Zeichen unterzusetzen.
* Hipler, welcher die kleine Notiz zuerst mittheilte, {Anal. Warm. S.
121) hat sich in der Wiedergabe des ersten, fünften und vorletzten Wortes
geirrt. Die Worte Apeta und vjt^i, welche Iiipier gesetzt hat, haben gar
keine Beziehung zum Wagen; es ist von Coppernicus überdies ganz deut-
lich »Apua« und »x^T(fxT(« geschrieben. Das drittletzte Wort lautet bei
Hipler x-mov, welches in der Bedeutung »Wagenkorb- wohl zulässig wäre ;
allein Coppernicus hat deutlich »xavttot« geschrieben.
•* Auch diese Einzeichnung hat Hipler ,n. a. 0. S. 121 j nicht richtig
wiedergegeben; sie lautet bei ihm:
Zunächst hat Hipler die Striche unter «xr:i%«, *.>St« und »Bp',ü« Uber-
sehen; sie zeigen deutlich an, dass diese Worte als Zahlzeichen gebraucht
sind. Sodann heisst das zweite Wort nicht ni', sondern a t i ö , das dritt-
letzte Wort endlich ist deutlich als >\>lt zu lesen.
Die Notiz würde bedeuten :
»Allenstein 1314, Mehlsack SOS, beides zusammen 2179.«
264
I. 8C7HKIFTEN VON COPPERNICU8.
Eine Beziehung der Zahl 1314 (rrto; zu Allenstein könnte vielleicht noch
gefunden werden; nach einer Inschrift an der dortigen Kirche ist dieselbe
im Jahre 1315 erbaut. Nicht zu errathen ist jedoch der Grund für die
Verbindung der Zahl 865 (<t>£t) mit Hehlsack (die dortige Kirche ist 1330
erbaut ; im Jahre Hö 5 war Proussen Uberhaupt noch nicht in die Geschichte
eingetreten;.
Dass die Zusammenstellung der griechischen Worte »<fct&« und »d>$e« mit
Allenstein und Hehlsack als mnemotechnische HUlfsmittel von Coppernicus
gebraucht seien, ist eine ansprechende Vermuthung Curtze's (Reliq. Co-
pern. S. 4); derselbe hebt zugleich hervor, dass das zu AXvoXtBtvrj und
McXaem passende Wort Bpo» recht gut als Vermittler des Gedächtnisses zum
Behalten der Zahlen 1314 und 8G5 gebraucht werden konnte.
Digitized by Google
Anhang.
Die unechten Schriften.
I. Die Septem Sidera«
Unter den irrthümlich auf den Namen von Coppernicus
übertragenen Schriften sind die »Septem Sidera« voranzu-
stellen, ein Cyklus von sieben asklepiadischen Strophen, deren
Inhalt sich auf die Mysterien der Geburt und Kindheit Christi
bezieht.
Diese kleine Gedicht-Sammlung — den Zeitgenossen von
Coppernicus ganz unbekannt — erschien erst zwei Menschen-
alter nach seinem Tode. Nähere Angaben Uber den Heraus-
geber, den Professor an der Universität Krakau Joh. Brosciuß,
ebenso die erforderlichen bibliographischen Notizen Uber die
erste und die folgenden Ausgaben findet man im ersten Bande,
Thl. 2, S. 372 ff. Dort sind auch die äusseren und inneren
GrUnde zusammengestellt, welche gegen die Autorschaft vou
Coppernicus zu erheben sind.
Die beiden ersten durch Broscius besorgten Ausgaben der
Septem Sidera sind nicht erhalten: der nachstehende Abdruck
erfolgt nach der dritten Ausgabe, welche Broscius im Jahre
1629 zu Krakau in der Oflicin von Fr. Caesarius erscheinen
Hess.
Digitized by Google
-im
UNECHTE SCHRIFTEN
Das Titel-Blatt der Ausgabe von 1629, von welcher sich
noch ein Exemplar auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau
vorgefunden hat, enthält auf der Vorderseite nur einen Kranz
von sieben Sternen und darunter die Worte »Septem Sidera«.
Der Name »Coppernicus« wird überhaupt nur ein einziges Mal
— fast schüchtern — in der Vorrede von Broscius genannt.
Die Widmungs-Vorrede an Papst Urban VIII. (S. 3—6)
lautet :
»Urbano VIII. Pontifici. Optimo Maximo.
Regis Regum incunabula et pueritiam, Beatissime Pater,
septem tabellis Tuae Sanctitati offero. Novum est picturae ge-
nus. Non enim lignum, non aes, non tela defert istas imagines,
sed coelum; color etiam in densissima nocte spectabilis. Arti-
ficium porro tantum, ut vel Apelli non cedat: dubito an non su-
pcret. Qundraginta octo imaginibus antiquitas coelum distinxerat:
in bis autem multa fabulosa. ut ex Hygino aliisque patet. Dis-
plicuit authori novae picturae, splendori coelesti tenebras fabu-
larum permistas esse. Veritati lucem, luci veritatem jüngere
aggressus, primas tantum duxit lineas: paulo tarnen ante mor-
tem commisit bono artifici colores iuducendos. Hoc artis arca-
num per aliquot jam manus a Copernico in Academia Jagel-
lonia ivit. De quo cum ego a praeceptoribus secreto didicissem,
ut certiora habercra, in Trussiam abii. Tacendo quaerebam,
veritus ne tarn praestans inventum, vel potius inventi residuum
meas manus effugeret, vel, ut isto saeculo ingenia aemula sunt
non docilia. quoquo modo averteretur. Ac tandem ab Illustris-
sirao piae memoriae Simone Uudnicio admissus ad veteres Var-
miae bibliothecas, quarum nonnullas jam violenta manus invasit.
dum nihil contemno, dum minutissimas etiam chartulas, quibus
boni artifices aliquando praestantissima inventa breviter com-
raittimt, excutio: ad illud Archimedeum EupTjxot, 3upr,xa, ventum
est. Dejecit antiqnas quadraginta octo imagines, novas quadra-
Digitized by Google
DIE SEPTEM SIDERA.
ginta novem induxit, fortasse ob septenarii dignitatem, vel quod
magis credo, ut medium haberet ab extremis aequaliter distans.
Quae enim tabella hujus septenarii, illa quoque totius seriei me-
dia est, hoc est vicesima quinta. Dens bone, quam pulchra!
quam nitida! quam omnibus saeculis atque locis communis!
Singuli versus stellae sunt, nulli elisioni, vel ut mathematice lo-
quar, nulli ecclipsi obnoxiae. Jam ante sedecim annos praemisso
primo prodromo, de hac re nonnihil indicaveram: deinde. ante
decem cum in Italiam irem, altero sub auspiciis Illustrissimi et
Keverendissimi Domini Domini Martini Szyszkowski, Dei Gratia
Episcopi Cracoviensis ; eorumque exemplaria nonnulla minuta
forma Romam ad amicos meos, nominatim vero Heverendum Do-
minum Abrahamum Bzovium transmiseram. Sed et ad alios per
Germaniam. Viderintne illa Bayerns aut ejus successores, Deus
quidem novit. Certe neque iisdem principiis neque iisdem me-
diis, etsi ad eundem finem insistunt. Examinabuntur haec, uti
existimo, ab üb, qui felicissimum Lynceorum Institutum sequuntur.
Licebit cuique, pro suo arbitratu coelum, quod in haereditatem
cunctis relictum est Plinio teste, distinguere. Ego hanc dispo-
sirionem a primo inventore Co per nie o, Sanctae Sedi Apostolicae
destinatam, ex antiquis Biblothecis produeo, Tuaeque Santitati
Magne parens, ter sanete parens, cui credita coeli
Imperia, auspiciis dudum firmata Deorum,
supplex oflfero; liceat enim uti Tui doctissimi Vatis carmine.
Dens Te, Beatissime Pater, Ecclesiae Sanctae diutissime con-
servet, ut Meliphtongae Tuae Apes mel suavissimum publicae
per orbem tranquilitatis proferre nunquam cessent.
Sanctae Apostolicae Romanae Sedi et Tuae Sanctitati obse-
quentissimus
Joannes Broscius
Doctor Medicinae, Baccalaureus Sacrae Theol. et ejusd. facultatiB
Ordinarius in Acad. Crac. Professor.«
268
UNECHTE SCHRIFTEN.
SIDUS 1.
CHRISTUM A PROPHETIS PROMISSUM PROPONIT.
PromisBum cupitis cernere Principem,
Qui vos in populum quandoque liberum
Praestans asserat heros,
In regnoque suo beet.
Expectate parum, mox aderit Pius :
Non est is Pario marmore durior,
Nec quisquam citus aeque
Votis annuit optiinis.
Sed diflfert animi consilium sui.
Ut desideriis fervidioribua,
Expectatus hic Rospes
Pos8it gratior excipi.
Quum vero veniet Pastor Olympius.
Tum distenta ferent ubera candido
Plenae lacte capellae.
Plenae pignoribus bonis.
Non jumenta ferus disjiciet Leo,
Mulcebit pavidam mitis ovem Lupus.
Hic nascetur amomum,
Illic cinnama, saccarum.
Pascet lanigeras Pastor oviculas.
Omni laeta dabit pascua copia:
Uno millia fönte
Potabit sitientia.
O fons perspicuo splcndidior vitro.
Summis orte citra principium jugis.
Uuc delabere tandem.
Gentis |>elle tuae sitim!
DIE SEPTEM SIDEBA.
sidus n.
CHRISTUM A PATRIBÜ8 DESIDERATÜM PRÜPONIT.
Cur sie aula domus Empyreae patet?
Et sol ante latens clarior emicat?
Dulci mella liquore
E duris scopulis fluunt?
Mund U8 belli potens, attonitus eilet,
Pulchris laeta nitent arva coloribns,
Miro fragrat odore
Aer bis nimium locis?
Pracgnans Helisabeth, quae sterilis fuit,
Cum praegnantc canit Virgine carmina.
Claro jubila plausu
In gummös abeunt polos.
Illam saepe frequens Angelus in Domuni.
Laeta fronte volat, laetior evolat:
Regem nuntiat illum,
Qui venturus agit moras.
0 summi soboles inelyta prineipis
Pura nascere jam, nascere Virgine !
Jam descende pateruo
Expectate nimis sinu !
Te desiderio poseimus intimo,
Consolare pios ocius anxios.
Eja vise superne
Imam Parvnle patriam !
Felix ante sacras una puellulas,
Quae coeleste suo fert utero decus !
0 aurora serenum
Velox Luciferum vehe!
-
UNECHTE SCHRIFTEN.
*
SIDCJS III.
CHRISTUM DE VIRGINE NATCM PRAE 8E PERT.
Quis fulta posuit te puer in casa?
Quis laedi tenerum frigoribus vetat?
Virgo summa Maria,
Quae flavam religat comam.
Simplex munditiis, dotibus aurea,
Quam semper nitidam, Semper amabilem.
Sanctus Spiritus aura
Caelesti replet intime:
Natum virgineo confovet in sinu,
Et lactat niveo nobilis ubere,
Dat solatia flenti
Mater sedula filio.
Hinc bos, hinc asinus creber anhelitu
In terra posito te refovet genu:
Quem plebs nosse negabit,
Hunc norunt animalia.
Desceudit superis huc quoque de polis
Cautans Angelicus cum radiis chorus :
Summo gloria Patri!
I'ax sit pacis amantibus!
Ad praescpe sono protinus exciti
Pastures veniunt a grege simplici:
Christo gloria nato !
Pax sit pacis amantibus!
Coelum dulcisonis carminibus sonat.
Per mundi resonant jubila machinam :
Uni gloria trino!
Pax sit pacis amantibus !
DIE SEPTEM 8IDERA.
SIDUS IV.
CHKISTLM IÜXTA LEGEM CIRCIMCISÜM DECLARAT.
Lux octava suo lucet in ordine :
Lux divina nova lucet online:
Infans nomen IESUS
Circutncisus habet datum.
Ex hoc annus habet principium die.
Quo primum voluit fundere sanguiuem
Nuper natus IESUS,
Largis non sine lachryniis.
Omnes huc homines currite perditi !
Hic est uostra salus unica parvulus!
Sanctum nomen IESU
Nonien nerape salutis est.
Si quis juncta vidct damna periculis.
Ainissisque timet pauperiem bonis:
Hunc ditabit IESUS,
Illum si pius invocet.
Si cui Leviathan insidias parat,
Si muudus satagit vel caro fallere:
Hic exoret IESUM,
Fiet tutior illico.
Si quem tabificus morbus habet diu.
Si cum terribili morte premit pavor:
Se commendet IESU,
Et solatia sendet.
Hoc quicunquc novum nomen amabile
Per concepta sibi vota vocaverit
Hunc servabit IESUS.
Fretum praesidio suo.
UNECHTE SCHRIFTEN.
SIDÜS V.
CHRISTUM A TRIBU8 MAGIS ADORATÜM EXHIBET.
Quod fulget medio sidus in aere,
Hanc reges Ephratae ducit ad insulam:
Ecquem vultis? IESUM?
Ista sub casula latet.
Ingressi stabulum steniimini solo,
Et proni puerum corpore parvulum.
Regem mente supremum
Confestim veneramini.
Surgentes humili poplite cernui,
De gazis puero munera promite,
Aurum thusque Sabaeum,
Et myrrhae lacrymas gravis.
Nunc vultum pueri cernite blandulum :
Nunc cum matre licet virgine colloqui:
Hic est noster IESUS,
Huic nomen MARIAE manet.
Hunc olim Balaam pollicitus fuit.
Visurum Dominum se procul impins:
Haec est Stella Iacobi
Splendens gentibus ex domo.
Speetatum satis est jam. Proceres pii.
Gentes ista sciant nuncia plurimae!
Prompt» ite cainelis
Fergentes aliam viam!
Herodes etenim rex nimis improbus
Est vulpes animo callida sub dolo,
Mox mactaret IESUM.
Hic si nosset cum fore.
DIE SEPTEM SIDEKA.
273
sinus ti.
CHRISTUM IN TEMPLO PRAESENTATUM MANIFKSTAT.
Praesagit mihi mens nescio quid boni,
In templum placidus nos animus vocat.
Si dignaris, eamus
Mox, Mox. mi Simeon senex!
Aras snmmus adit, suspice, Pontifex:
Et de more sacras immolat hostias.
Diversis holocaustis
It coelo redolens odor.
En praestans hnmili mente puerpera
Offert hunc Domino filiolum Deo,
Torqnata8que eolumbas,
Crepans cereolum sacrum.
Hanc matrem reliquo consimilem gregi
Lustrarique suo cum puero putant;
, Atqui Virgo pudica
Sanctorum Dominum gerit.
A quo tanta precor lumina dimieant?
An sol totus in hanc iusiliit domum?
Hac lux fulget ab ara?
Non ! hoc a puero venit.
Tardos accelera, mi Simeon, gradus,
Ulnis et puerum suscipe fervidis;
Huius luraine vultus
Jam vultu satia tuum.
Hunc in te residens Spiritus innuit,
Quem visurus eras esse Dei micans
Lumen lumine Christum!
Nunc in pace mori juvat.
II. 18
Digitized by Google
274
UNECHTE SCHRIFTEN.
sidüs yn.
CHRISTUM PÜEKUM INTER DOCTORES DÜODENXEM COLLOCAT.
Ad Christum puerum nunc pueri boni.
Accedendo piis dicite vocuiis:
Felix hospes IESU
Expectatus ades diu !
Ecquid quaeso vales? unde redis precorr
Ut cessere tibi die age singula?
Nam nos multa pericla
Vexavere miaerriraos.
Uerodcs furiis impius horridis
Accensus pueros undique bimulos
Collectos velut agnos,
Ferro conseeuit truci.
Qui quondam fuimus numine trimuli.
Fratrum terribilem vidimus heu necem !
Planet U8 astra parentnm
Pervenere sub aurea.
Aegypto redii salvus ab infima
Multos ante dies in patriam meam :
Hic autem duodenni.s
Coelestem veneror patrem.
Ad me candiduli currite parvuli !
Vivendi speeimem sumite nobile!
In sacram simul aedem
Hanc me concomitamini !
Admiranda Dei cernimus in domo:
Doctores medio cum puero senes
Disceptant super illo
Meseia raemorabili
DIE SEITBM SIDEKA.
27.',
Quam prudenter inops verba facit puer!
Qnam solerter eis explicat abdita!
Nunc interrogat illos,
Nunc respondet acutius.
Doctos ingenium coelitus inditum
Non longi Senium temporis efficit :
Hic canus puer est bis,
Hi sunt bis pueri senes.
Annumeravi
Anno quo
Bis Septem Phoebus rerum pulcherrima bis sex
Roma capit, Lunae quinque ter orbis habet. (16*29.;
Cracoviae
In Officina Francisci Caesarii.
Digitized by Google
II. Kleinere Dichtungen.
Ausser dem Cyklus der »Septem Sidera« wird noch die
Autorschaft von zwei kleinen Gedichten dem Coppernicus zuge-
schrieben.
a) Das erste ist ein unbedeutendes Epigramm, welches Cop-
pernicus im Jahre 1512 an Dantiscus gerichtet haben soll:
lipo; 'luiavvTjv :öv Aivo053jxova.
Hic est dictus ubique curialis,
Est et nomine reque curialis.
Musarum Studiosus est lyraeque,
Verbis carmina iunxit exsolutis
Nexu non pereunte Linodesmon.
Die Gründe, aus denen das vorstehende Gedichtchen nicht
auf Coppernicus Ubertragen werden kann, sind im ersten Bande
Thl. 2. 8. 37b" zusammengestellt. Es musste aber die Unecht-
heit auch an diesem Orte schon deshalb ausdrücklich hervorge-
hoben werden, weil jene Verse noch in dem vorliegenden Werke
Band I, Thl. 1, S. 27) irrthllmlich als von Coppernicus her-
rührend bezeichnet worden sind. Das unbedeutende Machwerk
ist übrigens erst seit Kurzem durch den Druck bekannt geworden* :
• Das Epigramm »floo; Iwiwr;* tov Amocsuovi« ist erst im Jahre 1855
durch Dominik Szulc Zywot. Mik. Kop p. 74) veröffentlicht worden; es
hatte bis dabin in einer Handschrift der Krakauer Universitüts-Bibliothek
versteckt gelegen, über welche die folgende Anmerkung nähere Aus-
kunft giebt.
Digitized by Google
KLEINERE DICHTUNGEN.
277
es ist aus einer unkritischen Kompilation Uber das Leben und
die Schriften von Coppernicus hervorgezogen, welche sich aus
der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts handschriftlich auf der
Universitäts-Bibliothek zu Krakau erhalten hat.*
* Auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau wird aus der Mitte des
17. Jahrhunderts eine Reihe von Manuskripten aufbewahrt, welche »ich auf
die Geschichte der Universität beziehen : »Fastorum Studii generalis almae
Academiae Cracov- Tomi VII per Martinuni Radyminski , Collegii Maioris
Professoren), 8. Sedis Apostoliciae Protouotarium a. 1658 consignati« . Im
4. bände dieser Folge befindet sich eine »Coinmentatio de vita et
scriptis Nicolai Copernici«. Diese ist zugleich mit einem Abdrucke
der »Septem Sidera«} im Jahre 1873 als Festschrift dor Universität Krakau
zur 4. Säkular- Feier des Geburtstages von Coppernicus veröffentlicht worden
(p. 17— 23 .
Radyminski stellt in seiuer »Coinmentatio« einige Notizen Uber das Leben
von Coppernicus zusammen. Vorzugsweise aber ist er bemliht, in aufrich-
tiger Pietät gegen Coppernicus die Lehre von der Erd-Bewegung zu ver-
theidigen und namentlich auch von dem Vorwurfe der Schrift-Widrigkeit
zu befreien. Radyminski hat gute Quellen vor sich gehabt, von denen wir
einige nicht mehr besitzen; u a. kennt er Briefe von Rheticus an Came-
rarius und »Volphius«. Allein andererseits ist er oft recht unkritisch ver-
fahren. Dass er S. 21 den 10. Juli 1524 statt 1523 angiebt, ist nicht hoch
anzuschlagen; dagegen ist nicht zu entschuldigen die Mittheilung, dass die
Denkschrift Uber die Verbesserung der preussischen MUnze auf der Tagfahrt
zu Posen von Coppernicus Uberreicht worden sei! — Sogar Uber die Kra-
kauer Universitäts- Verhältnisse ist der Verfasser der »Fasti Studii Generalis
almae Academiae Cracoviensis« schlecht unterrichtet. Er läast Coppernicus
mathematische »Collegia publica« bei Brudzewski hören, obwohl letzterer
bereits vor 1491 die Reihe seiner mathematisch-astronomischen Vorträge
abgeschlossen hatte. Endlich »oll nach Radymiiiski's Angabe die »prima
et secunda laurea« dem »Magister artium» Coppernicus in Krakau zu Theil
geworden »ein, während die erhaltenen Promotions-BUcher bezeugen, dass
derselbe keinen akademischen Grad in Krakau erhalten hat.
Bei diesem unkritischen Verfahren Radymiiiski's in der Mittheilung
wichtiger Lobens- Verhältnisse von Coppernicus darf es nicht Wunder nehmen,
dass er in einem verhältnissmässig unbodeutonden Punkte leichtfertiger
erscheint.
Radyminski giebt nämlich mit bestimmten Worten an, dass das Ge-
dichtchen mit der Ueborschrift »NtxoXao; v» KoT^epvixo; rpo; looavvTtv tov Ai-
voofojxv»»« dem Epithalamium vorgedruckt sei, welches Joh. Dantiscus zur
Hochzeits-Feier des Königs Sigismund I. gedichtet hatte. Nun besitzen
wir aber den von Dantiscus selbst besorgten Abdruck seines Gedichtes,
welcher bei Joh. Haller zu Krakau Li 12 erschienen ist, uud dort findet sich
27S
UNECHTE SCHKIFTEX
b Wichtiger ist es, hier nochmals mit besonderem Nach-
drucke hervorzuheben, dass auch die bekannte sapphische Strophe
nicht von Coppernicus herrührt, welche man gern für einen
Denkspruch des Coppernicus ausgegeben hat, oder gar für eine
Grabschrift, welche er sich selbst, von Reue über sein wissen-
schaftliches Vergehen erfasst, gedichtet habe :
»Non parem Pauli gratiam requiro
»Veniam Petri neque posco. sed quam
»In crucis ligno dederas latroni,
»Sedulus oro«.
Die Verse sind alt und bereits früh mit Coppernicus in Ver-
bindung gebracht. Ein jüngerer Landsmann desselben, Dr. Mel-
chior Pyrnesius (t 1589), hat sie zur Unterschrift filr ein Epitaph-
Bild gewählt, welches er in die Pfarrkirche zu St. Johann stiftete.
Die beiden ältesten Biographen vou Coppernicus, Starowolski und
Gassendi, kennen das Bild, wie die Unterschrift nicht. Beides
wurde weiteren Kreisen der Gelehrten- Welt erst ein Menscheu-
alter nach dem Erscheinen von Gassendi's »vita Copernici« dureli
Hartknoch s »Alt und Neues Preussen« (S. 371; vorgelegt. Hart-
kuoch fügt der Geschichte und Beschreibung des Bildes nur die
Bemerkung hinzu: »Dieses Bildnüss des Copernici lassen die
Frantzoseu und andern oft abcontcrfeyen« ; Uber die Autorschaft
der beigefügten Verse spricht er sich nicht aus.
auch nicht die geringste Andeutung von jenem vermeintlich Coppcrnicani-
achen Epigramm. Ebensowenig ist letzteres in dem Abdrucke enthalten,
welcher aus einer alten Abschrift im 2. Bande der »Acta Toiniciana*
p. 30—39; veröffentlicht ist. Da jedoch kein Grund vorliegt, die Zuver-
lässigkeit Radyminskis in Zweifel zu ziehen, so bleibt nur die Annahme,
dass er die in Rede stehenden Verse in einem Exemplare des Haller'schen
Druckes handschriftlich vorgesetzt gefunden hat. Allein unter dieser
Voraussetzung sind seine Worto wiederum nicht besonders glücklich ge-
wählt. Er sagt nämlich »Ex 8 tat argutum epigramma Epithalamio
praefixum, quod Johannes Dantiscus .... in Nuptias S. Poloniae Regia
Sigismund i primi Cracoviae anno 1512 typis ediderat«.
Digitized by Google
KLEINERE DICHTUNGEN. 279
Auch von Späteren1 ist eine Untersuchung über den Dichter
der erwähnten sapphischen Strophe nicht angestellt. Vielmehr
wurden die Verse, welche Pyrnesius dem Coppernicua in den
Mund legt, als sie unbeanstandet aus einer Biographie in die
andere Ubertragen waren, allmählich als Coppernicanische aus-
gegeben, und schliesslich gar als eine Grabschrift bezeichnet,
welche Coppernicus sich selbst gedichtet habe.*
Es ist Hipler's Verdienst, den letzteren Mythus zerstört zu
haben. Er hat das Gedicht aufgespürt, dem die Strophe ent-
nommen ist. einer 34 Strophen langen sapphischen Ode auf das
Leiden Christi, welche Aeneas Sylvius Piccolomini, der spätere
Papst Pius II., im Jahre 1444. also hundert Jahre vor dem Tode
von Coppernicus gedichtet hat ** Freilich sucht Hipler noch die
* In den Worten : »Non purem Pauli gratiain requiro« Hegt allerdings
nicht blos ein allgemeines Bekenntniss unserer menschlichen Schwachheit
vom christlichen Standpunkte; es hat Pyruesius vielmehr sicherlich auf den
Widerstreit Bezug genommen, in den nach der damals viel verbreiteten
Meinung das Coppernicanische System zu dem kirchlichen Glauben getreten
sei. Lichtenberg hat dieser Auffassung einen starken Ausdruck gegeben,
indem er in seiner Biographie des Coppernicus (Venn. Schriften VI, MS,
von dem Denkmale des Pyrnesius sagt : «Vielleicht gilt das Monument zwar
dem subtilen Mathematiker, aber noch weit mehr dem bussfertigen astrono-
mischen Sünder, der, wie einige Frömmler wähnten, im Leben durch die
ketzerische Lehre, üass sich die Erde um ihre Achse und um die Sonne
bewege, ebon den verfolgte und verläugnete, den Petrus und Paulus auch
einmal in ihrem Leben verfolgt und verläugnet hatten, und der nun hier in
einem sapphischen Seufzer Busse thut und bekennt , dass er ein armseliger
Schacher gewesen sei. So genommen erinuert diese Grabschrift an eine
andere, die ihm Ziegler in seiuem »Schauplatz der Welt« ;S. 40 gesetzt
hat, die zwar nicht Sapphisch, aber ganz in dem Geiste jener Sapphischen
abgefasst ist:
Im Lehren war ich falsch, im Leben war ich frumm,
Die Kugel dieser Welt lief mit mir um und um .
Nun schick' ich meinen Geist, der soll die Sterne zählen,
Der Himmel lasse mich den Himmel nur nicht fehlen.«
•* Im Pastoral-Blatte für die Diöcese Ertuland (1S74 S. 3u ff. hat
Hipler das ganze Gedicht mitgetheilt. aus welchem die dem Copperuicus
zugeschriebene Strophe : »Non parem Pauli gratiara requiro etc « entnommen
ist Sie bildet in diesem Gedichte, welches mit den Worten: »Quid tibi
Digitized by Google
280
UNECHTE SCHRIFTEN.
Ansicht zu retten, es habe Coppernicus die fremden Verse,
welche er sich als Denkspruch im Leben ausgewählt hätte, auch
als Unterschrift für das Epitaph-Bild bestimmt, welches noch bei
seinen Lebzeiten angefertigt gewesen sei.*
t andern scelerate quaeris« beginnt, die 32. Strophe. Gedichtet ist dasselbe
von Aeneas Sylvius Piccolomini im Jahre 1444, welcher damals eben in die
Dienste des Kaisers Friedrich III. als Geheim-Schreiber getreten war; ihm
hat der Dichter auch die Ode zugeeignet.
* Noch im Jahre 1855 hatte Hipler, als er -des Ermländischen Bischofs
Johannes Dantiscus und seines Freundes Nikolaus Kopernikus geistliche Ge-
dichte« herausgab, die Strophe »Non parem Pauli gratiam requiro« geradezu
als »Epitaphium Nicolai Copernici ab ipso scriptum paulo
ante mortem« bezeichnet. Nachdem er später diese vermeintlich Cop-
pernicanischen Verse in dem Gediehte von Aeneas Sylvius aufgefunden
hatte, trat er den Rückzug dadurch an, daas er meinte, »die glückliche
Wahl der trefflichen Unterschrift auf dem Thorner Bilde werde jeder Un-
befangene auf Kopernikus selbst zurückführen müssen, da kein anderer als
der Portraitirte selbst das Recht habe, sich den schönen Vergleich mit dem
Schlicher zu erlauben«. Die Bekanntschaft aber, welche Coppernicus mit
dem Gedichte des Aeneas Sylvius durch die Wahl jener Strophe bekundet
habe, führt Hipler (die Porträts des Nikolaus Kopernikus S. 21) darauf
zurück, dass ein Neffe des Dichters, der nachmalige Papst Pius III., mit
Lucas Watzelrode, dem Oheim von Coppernicus, innig befreundet ge-
wesen sei.
Zweite Abtheilung.
Zeitgenössische Schriftstücke
zum Leben und zur Lehre von Coppernicus.
II.
ZEITGENÖSSISCHE SCHRIFTSTÜCKE
ZUM LEBEN UND ZUH LEHRE VON COPPERNICUS.
Auf den nachfolgenden Blättern sollen nur die von den unmit-
telbaren Zeitgenossen des Ooppernicus ausgegangenen Druckschriften,
bez. Briefe zum Abdruck kommen. Die nach dem Tode von Oop-
pernicus veröffentlichten Schriften über ihn werden im dritten Bande
Verwerthung finden.
Dass Uber Ooppernicus und seine Lehre bei dessen Lebzeiten nur
sehr Weniges der Oeffentlichkeit übergeben ist, darf uns nicht Wunder
nehmen. Das Werk »de revolutionibus« ist ja erst im Todesjahre des
Verfassers erschienen, der »Commentariolus« ferner, welcher ein De-
cennium früher geschrieben war, hatte nur in den Freundes-Kreisen
Verbreitung gefunden. Sonach ist es wohl erklärlich, dass die Männer
der Wissenschaft eine zurückhaltende Stellung bewahrten, da ihnen
doch lediglich die Grund- Anschauungen des Ooppernicanischen Welt-
systems bekannt geworden waren.
Nur dem begeisterten Schüler und Apostel der neuen Lehre,
welchem die Pforten zu dem Heiligthume ganz geöffnet waren, stand
es zu, einen eingehenderen Bericht über die Entwicklung der kosmischen
Anschauungen seines Meisters zu veröffentlichen. In dankenswerter
Weise hat Rheticus, wo sich ihm Gelegenheit dazu bot, dieselbe gern
2S4
SCHRIFTEN VON KHETICÜS.
benutzt, seinen wissenschaftlichen Schriften Mittheilungen Aber das Leben
nnd den Charakter des grossen Mannes einzufügen.*
Leider sind gerade diejenigen Schriften von Rheticus verloren,
welche die reichste Fundgrube für das Leben seines Lehrers und die
Genesis des Systems geboten hätten : die Biographie, welche er von
Coppernicus verfasst und die Schutzschrift , in welcher er den-
selben gegen den Vorwurf der Schriftwidrigkeit seiner Lehre ver-
theidigt hatte.**
* Schon Gassendi hat, die hohe Bedeutung der Schriften von Rheticus
richtig würdigend, grossere Auszüge aus dessen »Narratio prima« seiner
»VttA Copernici« einverleibt.
** Im ersten Bande, Tbl. 2, S. 493 ff. ist bereits erwähnt, dass die
beiden im Texte angeführten Abbandlungen von Rheticus im Drucke nicht
erschienen und, wie es scheint, auch handschriftlich nicht mehr vorhanden
sind. Es worden diese Denkmale der Piotät des dankbaren Schülers auch
von keinem zeitgenössischen Schriftsteller erwähnt, und ihre Existenz scheint
der nachfolgenden Generation ganz unbekannt gewesen zu sein.
Unsere Kenntniss von der Existenz der beiden Abhandlungen von Rhe-
ticus beruht allein auf der Erwähnung derselben in dem Briefe, den Giese
nach dem Tode von Coppernicus, am 2G. Juli 1543, an Rheticus geschrieben.
Dieses für die Coppernicanische Forschung so wichtige Schriftstück wird
unten in Beinern ganzen Wortlaute initgetheilt werden. Die bezüglichen
Stellen sind jedoch auch an diesem Orte herauszuheben : » . . . . Quin optein
etiam — schreibt Giese — praemitti vitam auctoris, quam a te ele-
ganter Bcriptam olim legi, nec deesse historiae aliud puto, nisi exitum
vitae« «Vellern aduecti quoque opusculum tuum, quo a Sacra-
rum Scripturarum dissidentia aptissime vindicasti telluris motum«.
Digitized by Google
Schriften von Kheticus
I. Die Narratio Prima.*
Der nachfolgende Abdruck der »Narratio prima« erfolgt nach der
ersten von Rheticus selbst besorgten Ausgabe, welche zu Danzig
* Einige Vorbemerkungen Uber die »Narratio prima« des Rheticus
finden sich bereits im ersten Bande, Tbl. 2, S. 395 ff. ; eine Uebersicht des
Inhaltes ist ebendaselbst S. 42ti— 444 gegeben.
Der Titel "Narratio prima» ist von Rheticus für seine Abhandlung ge-
wählt worden, weil dieselbe sich nur auf einen Theil des Werkes »de re-
volutionibus« beschrankt, und Rheticus die Absicht hatte, noch einen
zweiten Bericht folgen zu lassen. Er hebt dies an drei Stellen seines
Berichtes ausdrücklich hervor; auf dieselben wird in den Anmerkungen
später noch besonders verwiesen werden.
An der ersten Stello sagt Rheticus, er habe die Absicht gehabt Uber
den Lauf des Mondes und der Planeten ausführlicher zu berichten, um den
grossen Nutzen kundzuthun, den die Lehre von Coppernicus für die Wissen-
schaft haben werde. Allein der gegenwärtige Bericht würde dadurch zu
sehr angeschwollen sein, deshalb werde er einen besonderen Bericht folgen
lassen, »peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi«.
Aebnlich drückt sich Rheticus an zwei späteren Stellen aus: » . . . Ve-
rum enimvero, — sagt er am Schlüsse des Abschnittes »enumeratio nova-
rum hypothesiutn«, — cum haec non tarn huius loci siut, quam alterius
cuiusdain disputationis etc.« — Die letzte Stelle findet sich in dem Ab-
schnitte »hypotheses motuum quinque planetarum«; sie lautet: »Motus absi-
dum planetarum, quemadmodum et alia quaedam. alteri etiam reser-
vantur Narrationi«.
r
•286
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
1540 erschienen ist/ (Die Interpunktion und Orthographie ist je-
doch nicht beibehalten, sondern dem gegenwärtigen Gebrauche an-
gepasst.)**
Das» Rheticus noch einen zweiten Bericht habe wollen erscheinen lassen,
ersehen wir auch aus dem unten S. 287 ff.) mitgetheilten Vorworte zum
zweiten Abdrucke der '»Narratio prima«, worin der Herausgeber seine
Freunde auffordert, sie möchten für die Verbreitung der Abhandlung Sorge
tragen, damit »tali pacto Altera Narratio maturius emittatur«.
Ein zweiter Bericht ist jedoch nicht erschienen. Der Grund liegt
nahe, da Rheticus bekanntlich gleich nach seiner Rückkehr aus Preussen
von Coppernicus die Erlaubnis* erhielt , dessen grosses Werk selbst dem
Drucke zu Ubergeben.
* Der Bericht des Rheticus Uber das Werk »de revolutionibus*, in der
Form eines Sendschreibens an seinen einstigen Lehrer Johannes Schoner
in Nürnberg abgefasst, ist unter unmittelbarer Inspiration von Coppernicus
auf dem bischöflichen Schlosse zu Löbau niedergeschrieben, aber erst von
Frauenburg, nach der Rückkehr von einem mehrwöchentlichen Besuche bei
Tiedemann Giese, nach Nürnberg abgesandt.
Anfänglich war das Schriftstück nur handschriftlich in Freundes-Kreisen
verbreitet, ward jedoch bereits in den Winter-Monaton 1539/40 bei Franz
Rhode in Danzig zum Drucke befördert.
Diese erste Ausgabe der »Narratio prima« zählt 38 Blätter in klein
Quart; sie hat weder Blatt- noch Seiten-Zählung, wohl aber Kustoden und
Signaturen A— K a 4 Blatt).
Die erste Seite enthält den Titel, Blatt lb ist weiss. Der astronomi-
sche, der Hauptthcil der »Prima narratio« findet sich auf Blatt 2« — 31»
,11 inj. — Unmittelbar an diesen Bericht Uber das Werk von Coppernicus
schliesst sich, ohno dass im Drucke auch nur ein Zwischenraum gelassen
wäre, der Anhang, das »Eucomium Borussiae« Blatt 31»— Blatt 35» (H in
bis I in).
Blatt 35» enthält in den erBten drei Zeilen die Datirung des ganzen
Sendschreibens: »Ex Musaco nostro Varmiae IX Calond. Octobris anno Do-
mini MDXXXIX«.
Unmittelbar darunter folgt die Zuschrift eines »Hcnricufl Zeelius«, welcher
die von Rheticus gebrauchten griechischen Worte erklärt und die Druck-
fehler zu verbessern bittet, »quae non quidem nostra negligentia sed nescio
quo fato, dum editionem properamus, irrepsere«.
Der Druck- Vormerk findet »ich fol. 36»: «»Excusum Gedani per
Franciscum Rhoduiu MDXL«. Das Druck fehler-Verzeichniss folgt
erst nach zwei leeren Seiten auf 37»» und 38».
** Die Zahlen sind in der editio prineeps ganz willkürlich behandelt;
sie sind bald mit römischen, bald mit arabischen Zahlzeichen gedmekt.
Es schien jedoch kein Grund vorzuliegen, hier eiue Aenderung eintreten zu
ized by Google
!. DIE NARRATIO PRIMA.
287
Einen zweiten Abdruck der »Narratio prima« besorgte gleich nach
dem Erscheinen der Original-Ausgabe für das (geschäftlich damals ab-
geschlossene) Süd-Deutschland ein Freund von Rheticus, der durch
seine zahlreichen Schriften wohlbekannte Achilles Pirminius Gassarus.*
Ihm hatte Rheticus noch von Danzig aus ein Exemplar seiner »Kar
ratio prima« zugesandt und in einem Begleit-Briefe einige Einzelheiten
Uber Coppernicus und dessen Werk beifügt.** Die literarische Gabe
hatte in dem empfänglichen Gemttthe des gleichgestimmten Freundes
lassen; auch die Thorner (Säkular-; Ausgabe hat die wunderliche Schreibung
der Zahlen von Rheticus beibehalten. Die Brüche sind in der editio prin-
ceps durchweg nach unserer Weise geschrieben; sie sind selbstverständlich
in den vorliegenden Abdruck Übernommen. Die übrigen Ausgaben dagegen
— mit Ausnahme der zweiten und der Thorner — haben nach Mästlins
Vorgange \ welcher, wie unten näher berichtet wird, die »Narratio prima«
des Rheticus dem »Mysterium cosmograpbicum« von Kepler als Anhang bei-
gegeben hat) die Brüche mit Worten bezeichnet abdrucken lassen.
Was die Orthographie betrifft, so ist nur bei wenigen Worten, wie bei
dem so oft wiederkehrenden »apogluin« die Schreibweise von Rheticus bei-
behalten. Alle späteren Herausgeber — mit Ausnahme der Warschauer —
haben gleichfalls die Schreibart »apogluin« Übernommen, selbst Mästlin,
welcher in den Anmerkungen lediglich die Form »apogaeum« anwendet. —
Die grossen Anfangs-Buchstaben, welche Rheticus häufiger gebraucht, sind
nur bei einzelnen Worten, bei »Sol«, Lima, Orbis magnus, Veteres und
einigen terminis teebnicis, sowie bei »Praeceptor» übernommen. — Kleinere
stilistische Aenderungen , wie sie Mästlin der grosseren Deutlichkeit wegen
nicht selten vornimmt, sind unterlassen-
* Achilles Pirminius Gassarus, geb. 1505, also ein Decennium
älter als Rheticus;, war ein angeregter, nach verschiedenen Richtungen
thätiger und angesehener Gelehrter. Er hatte 1522 die Universität Witten-
berg aufgesucht und darauf seine Studien in Wien und Avignon fortgesetzt.
Zu der Zeit als Rheticus seine »Narratio prima« schrieb, lebte Gassarus als
Stadt-Physikus in dessen Geburtsstadt Feldkirch, später in Augsburg ;~ 1577).
Ausser verschiedenen medicinischen Abhandlungen hat Gassarus astro-
nomische und historische Schriften verfasst ; sie sind in Jöcher's Gelehrten-
Lexikon s. v. aufgeführt.
•* Wir wissen dies aus der Dedikations-Epistel, welche Gassarus seinem
Abdrucke der Narratio prima vorangestellt hat. Er schreibt an Vogelinus:
»Mitto tibi libellum .... quem Georgius Joachimus Rheticus .... una cum
epistola horum rerum rofertiBsima ex Gedano ad me dedit«. Dieser
Begleit-ßrivf dos Rheticus, in welchem u. a. sicherlich auch vertrauliche
Mitthoilungen Uber Coppernicus enthalten waren, ist leider verloren.
Digitized by Google
gezündet. Voll Begeisterung Aber die ihm »gekommene Kunde von
der neuen Lehre war Gas*am§ sofort bereit, fftr dieselbe Propaganda
zu machen. Er setzte sieh mit Georg Winter zu Basel in Verbindung
und lies« bei diesem die Narratio prima - übellum . . . admirabüeci.
undiquaque ad stuporem usque ra&a&o;«»T«To>* von Neuem auflegen *
* Der von Gaasarus besorgte Abdruck der «Narratio prima« tat in
Octav-Fonnat erschienen und umfasst — den Namen-Index eingejehlo-'sen —
122 Seiten. Es folgen auf den bedruckten Theil de« Baches noch 3 leer.-
Blätter, auf deren letztem sich das Wappen des Druckers findet: auf dem
drittletzten steht der Druck-Vermerk: »Apud Robertum Winter Basileae
A°. 1541».
Das erste Blatt enthält den — etwas veränderten — Titel. Es ist der
Name Rheticus hinzugefügt; ausserdem wird noch hervorgehoben, dass dem
astronomischen Theile das »Encomium Borussias angehängt ist. Auf den
Titel folgt das von Rheticus aus Alcinous gewählte Motto und sodann ein
von Vogelinus an Gassarus zum Abdrucke Übersandte« Epigramm; letzteres
ist bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 427 abgedruckt.
In vielfacher Beziehung charakteristisch ist das Vorwort, welches Gas-
sarus in der Form eines offenen Briefes an seinen Freund Vogelinus dem
Abdrucke der »Narratio Prima« vorangestellt hat :
Doctissimo Viro I). Poctori Georgio Yogelino
Constantieniu, Philosopho et Medico, Amico tanquam Fratri,
Achilles F. Gassarus Lindauensis
Salutem dicit.
En initto ad te, Vir excellentissime, &3ztp r&i; -v. rjaxUlov ).t«ov. Li-
bellum hunc non modo novura, nostrisque hominibus ignotum, sed tibi
quoque, ni plane fallor, admirabilem, et undequaque ad stuporem
usqtie rctpaloSoiTaTov. Quem Georgius Joachimus Rheticus,
artium liberalium magister, mathematumque apud Vittembergam aliquando
Professor, civis et amicus meus summus, superioribus diebus una cum
epistola harum rerum refertissima ex Gedano ad me dedit.
Qui über, licet consuetae hactenus docendi methodo non respondeat.
poBsitque non unico themate usitatis Bcholarum tbeoricis contrarius et
ut Monachi dicerenti haereticua existimari; videtur tarnen novae,
vnriBsimae astronomiae restitutionem , imo r^v ziU-ftt-iTpln* haud dubie
prac se ferre, praesertim cum de eiusmodi propositionibus cvidentiasima de-
creta jactitet, super quibus a doctissimis non modo mathematicis . sed phi-
losophis maximis, etiam non citra sudorem, quod aiunt, in toto terra rum
orbe diu controversum esse nosti : nempe de sphaerarum coelestium numero,
sidcrum distantia, Solis regimine , planetarum tum situ tum circulis, Anni
stata quantitate, aequinoctioruui solstitiorumque notis punctis, Terrae Ueni-
quo ipsius et loco et motu, siuiilibuaquc arduissimis rebus. Quorum om-
Digitized by Google
I. DIE NARRATIO PRIMA. 289
Nach diesem zweiten Abdrucke sind — bis auf die Thorner Sä-
kular-Ausgabe des Werkes »de revolutionibus« — die späteren Ausgaben
der »Narratio prima« sämmtlich besorgt. Gaasendi bezeichnet sogar
irrthümlich den von Gaasarua besorgten Abdruck als den einzigeu:
die Danziger Ausgabe kannte er gar nicht.*
nium rationeiu decisionesque , dum diversis, attameo suis nuper adinventis
apodixibus fideliter demonstrandum se homo hic adserat : non video, qui
argumentum illud ab noBtri aeculi eruditis explodi, convelli aut contemoi
debeat. Nain vel apud mediocriter inathesi imbutos ipsosque adeo tut sie
loquar ephemeridistas, res astronoinicas {quae tarnen scientiarum ab circini
calculique iufallihilem rectitudinem certiasimae creduntur] non una in parte
hodie tum teniporum diuieusione tum uiotuuin observatione daudicare,
nec, quod geometria peculiariter profitetur, ad amussiin Semper quadrare
constat. Proinde, carissime Georgi, cum plurimis in Urania difticultatibus
liberari, abstrusissiwos insuper nobis nodos aperiri sentiamus, transmissum
hunc libellum, rogo, diligenter perlege, lectum acrius diiudica, iudicatum
vero fac age cunetis uiathematuin cultoribus, praeeipue autem vicinis tuis,
unice commenda et evolvendura subinde propina, si vel tali pacto non soluin
Altera Narratio maturius emittatur, sed ex iutegro rarum bor. et prope
Divinum opus {cuius stwoyjv, tanquam index, Narrati« »nes istae oBtendunt]
not um magis factum amari et crebrioribus votis ab auetore ipso , homine
proeul dubio incomparabilis doctrinae, Hereuleique sive potius Atlantici la-
boris efflagitari, totutuque etiaiu per amici mei observandissimi praesentium
scriptorum instigationem, operam et soduluni calcar communicari nobis ali-
quaudo poasit. Id quod iuscriptione hac cum primis sie curatum volo, per
te nimirum rem in physicarum peritissimum, tui similibus bonestissimae
huius diseiplinae sectatoribus occasionem praebere, ut digua gratitudiue
iunioribus Crescendi copia atque maioribus eruendae veritatis ansa contra
j * plebeiorum ocnlorum exainen etiam tarn liberaliter quam uberrime detur;
" '" cernis enim liquido, quid professio iata desideret, quidque et quam magni-
fica elenehus hic promittat. Quare cum ingenuis, ut soles, animum adverte,
ut ita libellum hunc suseipere excipereque pergatis , ne integro et splendis-
simo convivio, cuius hic gustum valde opiparum faeimus, veluti erepto fau-
cibti8 famelicis suavissimo bolo privatOB atque penitus defraudatos nos esse
posthac dolenter feramus ac tristius queramur. Bene, mi aiuice, vale et
lue amando vulgi hoc in negotio iudicium ride, siquidem non dubium
est, quin novitas ista absque rancore doctis omnibus tum grata tum utilis
aliquando futura sit.
i>: Veldkirchii Khetiae, a nato Servatore Christo M. D. XL. anno.
• Gassendi ist Uber den Aufenthalt des Rheticus zu Frauenburg —
wie schon im ersten Bande hervorgehoben wurde — sehr dtlrftig unter-
richtet. So lässt er denselben bereits im Jahre 1540 nach Deutschland
zurückkehren und auf seiner Rückreise, von Dauzig aus, das Manuskript
II. 19
d by Google
2<m
SCHKIKTKN' VON KIIKTK US,
Einen vollständigen Abdruck der »Narratio prima» mit dem
Anhange »Encomium Borussiae«] findet man — ausser den beiden Se-
parat-Ausgaben von 1540 und 1541 — nur in dem Anbange zu den
ersten Ausgaben von Keplers »Mysterium cosmographicnm« . "
der »Narratio prima« an Gassarus übersenden. ■ . . • . llaec ex narratione
Prima Rhetici, qui Secundauine conscripserit , an illa edita uspiani fuerit,
an alicubi adhuc delitescat, aaseverare non possuinus. Edituin dumtaxat.
cum hac Prima habemus Borussiae Prussiaeve Encomium, quod ideiu con-
scripait unaque Wartnia ad .Schonerum uiisit, memorato anno MDXXXIX
ac IX Calend. Octobris. Ketinuit vero penes se ntriusque exemplum, quod
cum insequente anno in Gerinaniam rediens transmisisset ex
itinere (Gedano puta Dantiscove) in Khetiam, ad amicum veterem
ac eruditum virutn Achillem P. Gassarum, ipae Gassarus anno
proximo, hoc est MDXLI, edi Basileae utrumque curuvit». (Vita
Copernici p. 29.)
* Der »Prodromus dissertationum cosmograpbicaruui continens mysterium
cosmograpbicum« war bekanntlich Kepler s erste grössere Schrift. Er hatte
sie vou Gratz an seinen Freund und Lehrer Michael Mästlin nach Tübingen
gesandt, welcher dieselbe sehr beifällig aufnahm und zum Drucke be-
förderte.
In richtiger Würdigung der hohen Bedeutung der »Narratio Prima« für
das Coppernicanische System hatte Mästlin dem »Prodromus« von Kepler
einen Abdruck jener Abhandlung beigegeben. Die Gründe führt er im
Vorworte an: »Quoniam in hoc prodromo Keplerus saepe ad Rhetici Nnr-
rationem appellat .... ego eam una cum Encomio Borussiae ad-
iungendam oinnino necessarium censui. Idque tauto uiagis, quod
videbam e duobus his scriptis magnam Prodromi partem, ubi stilus ob bre-
vitatem nonnulla abrupit, plurimum lucis accepturaui esse. Accedit, quod
etiam multa in ipsis Copernici libris loca obscuriora Kheticus hic ex professo
explicat, unde haec Narratio et Encomium loco brevis in Coper-
nicum commentarii haberi possunt«.
In derselben Weise hatte Kepler selbst im Eingange seines »Prodromus«
den Werth der »Narratio Prima« hervorgehoben » . . . . Nunquam id facilius
docuero lectorem, quam si ad Narrationem Rhetici legendam illi autor et
persuasor existain».
Trotz dieser bestimmten Erklärungen Kepler s und Mästlin's bat Frisch,
der jüngste Herausgeber von Kepler s Wcrkeu, es nicht für gut befunden,
die »Narratio Prima» dem »Prodromus« beizugeben, weil Mästlin »uhne
Wissen und die vorherige Zustimmung von Kepler« gehandelt habe. Kep-
lers Worte, auf welche sich Frisch ausserdem beruft, hat er missveretauden.
Keineswegs aus inneren Gründen, sondern lediglich der erhöhten Druck-
kosten wegen hatte Kepler seiner Schrift die »Narratio Prima« ursprüng-
lich uicht beifügen wollen. —
Digitized by Google
i. Die narkatio prima.
291
Die »Narratio prima« allein ist abgedruckt in der zweiten
(der zu Basel 15G6 erschienenen; Ausgabe des Werkes »de revolu-
Mästliu's Ausgabe der »Narratio prima« ist sehr verdienstlich. Mästlin
giebt keineswegs — wie Gassarus es gethan hatte — einen blossen Abdruck
der Editio princeps; er hat den Text vielmehr in mehrfacher Beziehung
lesbarer gestaltet, leichte Irrthlimer von Rheticus verbessert, nur selten
weitergehende Aenderungen vorgenommen. Es hat Mastlin ferner, dem
Verständnisse des Lesers entgegenzukommen, die beiden Figuren dem Texte
eingefügt, welche dem nachstehenden Abdrucke gleichfalls beigegeben sind.
In der Editio princeps fehlen diese «Schemata deinonstrationuin« , von denen
Mastlin annimmt, sie hätten sich zweifelsohne iin Manuskripte vorgefunden,
seien jedoch »nescio qua incogitantia« in Wegfall gekommen , es scheint die
Annahme wohl mehr begründet, dass Rheticus sie in der Danziger Officin
nicht in wlinschenwerther Weise hat können ausführen lassen.,
In der Vorrede zu seiner Ausgabe der «Narratio prima« legt Mästlin
ein offenes Bekenntniss seines wissenschaftlichen Glaubens an die Copper-
nicanische Lehre ab. -Etenim Copernici hypotheses oiunium orbium
et sphaerarum ordinein et magnitudinom sie numerant, dispo-
nunt, connectunt et metiuntur, ut nihil quiequam in eis mu-
tari aut transponi sine totius Universi confusione possit;
quin etiam omniB dubitatio de situ et serie procut exclusa
manet«. Ganz irrig ist eB demnach, Mästlin mit Beckmann — Erml.
Ztschr. II, 247 — als schüchternen Anhänger der Coppernicanischen Lehre
zu bezeichnen, welcher nur »durch Kepler hingerissen, sie gelegentlich in
Schutz genommen habe«.;
Abgesehen von den kleineren Textes-Zusätzen, in denen Mästlin die
Belegstellen zu den von Rheticus eingeflochtenen Citaten beifügt oder auf
den »Prodromus« Keplers verweist, giebt derselbe eine fortlaufende Inhalts-
übersicht der einzelnen Abschnitte. Vor allem aber linden wir in der
Ausgabe Mästlin s eine Reihe wissenschaftlicher Ausführungen, von welchen
einige für die Geschichte der Wissenschaft nicht unwichtig sind.
Auf S. 103 ist hinzugefügt ein «Schema anomaliae praecessionis aequi-
noctioruui et inaequalis magnitudinis anni tropici« ; eine längere Ausführung
enthält Seite 129, 130: -Schema utriusque librationis pro obliquitatis et
verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis mutatione monstranda«. Das
grösste Iuteresse jedoch bietet eine Anmerkung zu dem Abschnitte: «Hy-
potheses motuum ijuinque plane tarum secundum longitudinem«. Mästlin hat
dort (S. 14l.v einen Brief Tycho Brahe's an Peucer — aus dem Jahre l.'tbS —
mitgetbeilt , in welchem jener seine Zustimmung zu der Coppernicanischen
Anordnung der Himmelskörper ausspricht. (Brahe's Brief wird unten an
der betr. Stelle abgedruckt werden.)
Noch reicher mit wissenschaftlichen Zusätzen allsgestattet hat Mästlin
seiuen zweiten Abdruck der «Narratio prima«, welcher der Ausgabe von
Kepler s »Prodromus« beigegeben ist , die ein Viertel-Jahrhundert nach der
Digitized by Google
ÄC-HfclF-rES VOX RHKTICTS.
tionibu*., so wie in der Warschauer und der Tborner S&knlar- Aus-
gabe des Coppernican lachen Werkes.
Von dem .Encomium Borussiae* iat auaser in den drei vorstehend
aufgeführten , vollständigen Aasgaben der «Narratio prima« nur
ein besonderer, und noch dazu unvollständiger Abdruck erschienen,
welchen die Acta Borussica im Jahre 1751 brachten (II. S. 413— 42r> .
Eine deutsche Cebersetzung lieferte Beckmann in der »Zeitschrift für
Geschichte nnd Alterthnmskonde Ermland* 1S66 III. 8. 1—26 .
I)er nachstehende AM ruck der »Xarratio prima» lehnt »ich —
wie oben bereit* bemerkt wnrde - — ganz an den Text der Editio
princepH an; allein der Titel ist nicht beibehalten, sondern ans den-
selben Gründen, wie in der Thorner ^Säkular-! Ausgabe umgestaltet.
Auf dem Titel-Blatte der Editio prineeps findet sich nicht einmal
der Name den Verfassers. Der Titel lantet daselbst: »Ad clarissimum
virum l). Joannem Hchonerum eruditisaimi viri et mathematici excel-
lentissimi. revereudi D. Doctoris Nicolai Oopernici Torunnaei Canonici
Varmiensis per quendam iuvenem, mathematicae atudiosum . Narratio
prima.
ersten Veröffentlichung 1»>21 in Frankfurt erschien. Hier hat Mästlin u. a.
eine längere Auseinandersetzung mit Tycho Brahe S. 113—115; abdrucken
lassen in Betreff der Einwendungen, welche dieser einst in seiuen «Progym-
nasticis« gegen die Cnppernicanische Lehre erhoben hatte. Ausserdem hat
er zu dem in der ernten Ausgabe uiitgetheilten Briefe Brahe s an Peucer
eine »Additin posterior« nachgetragen, in welcher er Brahe'» Zustimmung
als hinfällig bezeichnete, weil sie zum Theil auf falschen Prämissen beruhe.
Digitized by Google
GEORG II IOACHIMI RHETICI
DE LIBRIS KEVOLUTIONUX
NICOLAI COPEKXIC1
NAKRATIO PRIMA.
ALC1NOUS.
Digitized by Google
Clarisaimo viro D. Joanni Schonero
ut parenti suo colendo
G. Joachimus Rheticus S. D.
Pridie Idus Maias ad te Posnaniae dedi literas, qnibus te de
suscepta mea profectione in Prussiam certiorem feci, et signifi-
caturum me quam primum possem, famaene et meae exspectationi
responderet cvcntus, pronrisi. Etsi autem viri iam decem septi-
manas in perdiscendo opere astronomico ipsius D. Doctoris, ad
quem concessi , tribuere potui, cum propter adversam aliqnantu-
lum valetudinem, tum quia honestissimc a reverendissimo D. Do-
mino Tidemanno Gysio Episcopo Culmensi vocatus una cum D.
Praeceptore meo Lobaviam profectus aliquot septimanis a studiis
qnievi. Tarnen ut promissa denique praestarem et votis satis-
facerem tuis, de his, quae didici, qua potero brevitate et per-
spicnitate. quid D. Praeceptor mens sentiat, ostendam.
Principio autem statuas vclim, doctissime D. Schönere, hunc
Virum, cuius nunc opera utor, in omni doctrinamm gencrc et
astronomiae peritia Regiomontano non esse minorem; libcntius
autem eum cum Ptolemaeo confero, non quod minorem Regiomon-
tanum Ptolemaeo aestimem. sed quia hanc felicitatcm cum Pto-
lemaeo Praeceptor meus communem habet, ut institutam astro-
nomiae emendationem Divina adiuvantc dementia absolveret, cum
296
SCHRIFTEN VON RHKTICUS.
Regiomontanus heu crudelia fataV ante columnas suas positas e
vita migravit.
D. Doctor Praeceptor mens sex libros conseripsit. in quibus
ad imitationem Ptolemaei singula mathematice et geometrica mc-
thodo docendo et demonstrando totam astronomiam complexus est.
Primus Uber generalem mundi descriptionem et fundamenta,
quibus omniura aetatum observationes et apparentias salvandas
suscepturus est, continet. His, quantum de doctrina sinuum,
triangulorum planoruni et sphaericorum suo operi ncceBsarium
aestimavit, subiungit.
Hecundus est de doctrina primi raotus et his. quae sibi de
stellig fixis hoc loco dicenda putavit.
Tertius de motu Soli*.
Et quia experientia eum docuit quantitatem anni ah aequi-
noctiis numerati ex motu etiam stellarum fixarnm dependere, in
prima huius libri parte, vera ratione et divina profecto solertia,
motus stellarum fixarum mutationesque punctorum solstitialium
et aequinoctialium inquirere ostendit.
Quartus liber est de motu Lunae et eclipsibus.
Quintus de motibus reliquorum planetarnm.
Sextus de latitudinibus.
Priores tres libros perdidici. quarti generalem ideam concepi,
reliquorum vero hypotheses primum animo complexus sum.
Quantum ad priores duos attinet, nihil tibi scribendum putavi;
idque partim peculiari quodam meo consilio,* partim quod do-
* Dass Rheticus sagt, er habe »peculiari quadam consilio« Uber die
beiden ersten BUcher des Coppernicaniachen WerkeB in der »Narratio Prima«
keine näheren Mittheilungen gegeben, ist wohl einfach dadurch zu erklären,
dass er dieselben flir eine »altem narratio« vorbehalten hatte.
Auch Uber die Bewegungen des Mondes und der Planeten hatte Rheti-
cub die Absicht »pecu 1 i arein narrationem instituere«, wie er an einer
späteren Stelle seiner »Narratio Prima« auBdrUcklich angiebt (Vgl. den Ab-
druck in der Thorner Säkular- Ausgabe des Werkes "de revolutionibus-
S. 457).
Digitized by Google
I. DIE NAR RATIO PRIMA.
297
ctrina primi motus nihil a oommuni et recepta ratione discedit, nisi
qnod tabula8 declinationum. ascensionum rectarum, differentiarum
ascensionalium et reliquas ad hanc doctrinae partem pertinentes
ita de integro construxit, ut ad observationes* omnium aetatum
per partem proportionalem accommodari possint. Quae igitur in
tertio libro tradit cum hypothesibus omnium reliquorum motnum,
quantum in praesentiarum pro ingenii mei tenuitate assequi po-
tuero, tibi Deo dante dilucide recitabo.
De motibus stellar um flxarum.
Cum D. Doctor praeceptor meus Bononiae non tarn
discipuluB quam adiutor et testis obse rvationum doc-
tissimi Viri Dominici Mariae, Romae antem, circa an-
num Domini 1 500, natus annos plus minus viginti
Septem Professor mathematum in magna scholasti-
corum frcquentia et Corona magnorum virorum et arti-
ficum in hoc doctrinae genere, deinde hic Varmiae
suis vacanB studiis summa cura observationes anno-
tasset, ex obser vationibus stellarum fixarum elegit
eam, quam anno Doraini 1 525 de Spica Virginis ha-
buit. Constituit autem eam elongatam fuisse a puncto autum-
nali 17 gradus 21 minuta fere, cum ipsius declinationem me-
ridianam non minorem 8 gradibua 40 minutis deprehenderet.
Deinde conferens omnes observationes auctorum cum suis invenit
anomaliae revolutionem seu circuli diversitatis esse completam,
nosque nostra aetate a Tiraochare usque in secunda revolutione
* Im Texte ist die Lesart der editio prineeps wiedergegeben, welche
von den spätem Herausgebern ohne ausreichenden Grund verlassen ist.
Mästlin und die Warschauer Ausgabe hat die Worte »ad observationes« in
»observationibu»" verändert; in der Thorner Ausgabe ist die Präposition
»ad« weggelassen.
2<>S
SCHRIFTEN VON RHETK TS.
esse. Quare medium motum stellarum fixarum atque aequationes
diversi niotus gcomctrice constituit. Quia cnim Tiraocharis ob-
servatio Spicae anno 36 primae periodi Calippi collata cum ob-
§ervatione anni 48 eiusdem periodi nos docet,* stellaB illa aetate
in 72 annis unum gradum processißße, deinde ab Uipparcho ad
Menelauni semper in centum annis unum gradum confecisse :
constituit apud se. Timocharis observationes in postremum qua-
drantcm circuli divcrsitatis incidisse. in quo motu» appamerit me-
dioeris diminutus; in tempore autem intermedio inter Hipparchum
et Menelaum motum diversitatis fuisse in loco tardissimo. Si-
quidem Menelai observationes et Ptolemaei collatae ostendunt in 86
anni« per unum gradum Stellas tunc motas, quare Ptolemaei ob-
servationes facta» motu anomaliae existente in primo quadrante.
stellasque tunc motu» motu tardo sive aucto. Porro quia a Pto-
leinaeo ad Albategnium uni gradui 66 anni respondent, atque
nostrae observationes collatae cum Albategnii osteudant Stellas
motu diverso iteruin in 70 annis unum gradum conficcre, scd ad
alias suas in Italia babitas observatio ea, quam supra dixi, col-
lata ostendit Stellas fixas motu diverso in 100 annis iterum per
unum gradum progredi : Bole quoque clarius est a tempore Pto-
lemaei ad Albategnium motum diversitatis terminum mediocrem
primum praeteriissc, totumque quadrantem medioeris additi et
circa Albategnii tempora fuisse in loco summae velocitatis. Ab
Albategnio autem ad nos tertiam quadrantem motus diversi esse
absolutum. et intcrim Stellas progressas motu veloci diminuto al-
terum liinitem medioeris motus praetergressum , et nostra aetate
iterum in quartum quadrantem motus medioeris diminuti anoma-
liam pervenisse, proiude iam iterum motum diversum tardissimum
limitcm appetere. llacc autem l). Praeceptor ut ad certam ra-
tionem redigeret . quo ordine cum omnibus observationibns con-
sentirent, eonstituit motum diversum in 1717 annis Aegyptiis
• V«l. l'tolt'i«, Alma*:. VII. 4.
Digitized by Google
I. DIE KAKRATIO PRIMA.
•290
compleri, maximamque aequationeni 70 fere minutorum motura
autem niedin m stellarum in anno Aegyptio 50 secundorum fere
esse, atque integram motns medii fnturam revolutionem in 25 816
annis Aegyptiis.*
De anno ab aequinoctio generalis consideratio.
Hanc motuum in stellis fixis rationem comprobant etiam an-
nnae quantitates a punctis aequinoctialibus observatae. atque
certo constat, quare ab Hipparcbo** ad Ptolemaeum dies integer
minus ^ diei interciderit ; ab hoc autem ad Albategnium 7 dies
fere, ab Albatcgnio ad suas observationes, quas anno Domini 1515
habuit, dies 5 fere, neque haec omnino instrumentorum vitio, ut
hactenus creditum , »ed certa et conscntienti sihi ubique ratione
fieri. Quare minime ab aequinoctiis aequalitatem mo-
tus sumendam, sed a stellig fixis, ut mirabili con-
sensu omnium aetatum tarn de Solis et Lunae quam
de rcliquorum planetarum motibus observationes tes-
tantur.
Quia a Timocbare ad Ptolemaeum stellae proccsserunt motu
tardissimo solum diei quartac super 365 dies, a Pto-
lemaeo autem ad Albategnium. quia veloces, diei qua-
dranti decedere reeeptnm est: nostra aetate si conferantur
* Vgl. Copern. de rev. orb. cael. III, 6, Albatcgniu» de motu stellarum
cnp 27. 28; Ptolein. Almag. III, 2.
•* In der editio prineeps Host man irrthilmlich »a Timochare«,
welchen Namen auch die Thorner Ausgabe aus Versehen beibehalten hat.
Zwischen Titnochares und Ptolemaeus ist ein Zeitraum von mehr als 4M»
Jahren.) — Mäatlin hat für Timochares richtig den Namen Hipparch's sub-
stituirt, wie derselbe sich auch in dem betr. Abschnitte des Werkes -de
revolutionibus« iIII, 13} vorfindet.
Dass die Warschauer Ausgabe den Namen Hipparch's von Mastlin über-
nommen hat, ist selbstverständlich. Dieselbe hat nämlich — was hier
nachträglich ein Air allemal hervorzuheben ist — sich ganz an Mästlin s
Textos-Recension angeschlossen.
Digitized by Google
300
SCHRIFTKN VON RHKTICÜ8.
observationes ad Albategnii, patet deesse quadranti -fa diei par-
tem. Tardo igitur motni maior anni quantitas ab aequinoctiis
respondere videtur. veloci minor, decrescenti velocitati anni aug-
mentam , adeo ut , si accnrate anni quantitas ab aequinoctiis
nostra aetate examinetur, cum Ptolemaeo fere itemm consentiat.
Proinde statuendum puncta aequinoetalia moveri in praecedentia.
quemadmodum in Luna nodos, et nequaquam Stellas secundum
signorum consequentiam progredi.
Imaginandum itaque fuit esse aequinoctium medium, quod
procedat a prima Stella Arietis orbis stellati aequali motu post-
ponendo Stellas fixas. et utrinque ab hoc aequinoctio medio ipsum
aequinoctium verum motu diverso et regulari disccdere. cuius
tarnen clongationis semidiameter 70 minuta non multum excedat.
sicque certam et quantitatis anni ab aequinoctiis rationem singulis
aetatibus exstitisse et adliuc hodie deprehendi possc; praeterquam
quod haec ratio exactissime, et quasi ad minutum. observationibus
stellarum fixaram omnium artificum respondet.
Ut autem liuius rei gustum aliquem tibi, doctissime D. Schö-
nere, praebeam, en computavi tibi praecessiones aequinoctiorum
vcras ad quaedam observationum tempora.
Anno Acgyprio
Praccessio vera
Tempore
Gr
Min.
203
127
■1
I
•24
Timocharis
Hipparchi
l*€»Ht nativitatcm domini
S80
1070
I.V2.r»
IS
19*
27
10
37
21
40
Ptolemaei
Albategnii
Arzahelis*
■ IM«- Kditio princop* hnt irrrhOtntich »12«. Schon Mästlin hat dafür
di« richtige Zahl -1»- »ulwtitulrt
I. DIE NABEATIO PKIMA.
301
Ptolemaei praecessio subtracta a locis stellarum in Ptolemaeo
positis relinquit, quantum a prima Stella Arietis distent. Alba-
tegnii deinde praecessio addita ostendit verum locum observationis.
Hoc fit in omnibus aliis similiter. Maxime autem baec ad amus-
sim observationibus umuium artificum respondent, ubi etiam siu-
gula annotantur minuta, vel ex declinationibus positis habentur,
aut ex Lunae motu ad maiorem praecisionem reducto, ut nostrae
nos docent observationes cum Veterum collatae. Nam neglectis,
ut vides, aliquot minutis, partem salteni gradus recitant 4 vel J,
vel { etc. Haec autem motibus absidum plauetarum non satis-
faciunt, proinde peculiarem motum eis tribui oportuit, ut patebit
ex Solis theoria.
C'aeterum cum deprehendisset a stellis fixis aequalitatem motus
sumendam, investigavit diligentissime annum sidereum. quem reperit
CC'CLXV dieram, XV minutorum, XXIV secuudorum fere esse et
perpetuo fuisse. a quo tempore factas observationes constat. Nam
quod referente Albategnio Babylonii tria secunda plus ponunt,
Tbebit unum secundum minus, haec sine iniuria vel instrumentis et
observationibus. quae, ut scis, neutiquam axpißisTotTat esse possunt,
vel diversitati motus Solis. vel etiam quod vetustissimi. non ba-
bita certa eclipsium ratione, diversitates aspectus »Solis in obser-
vationibus neglexeruut, imputari potest. Nequaquam tarnen com-
parandus hic error totius huius temporis a Babyloniis ad nos
cum illo, qui est 22 secundorum diei inter Ptolemaeum et Alba-
tegnium. Quod autem necesse fuerit inter Hipparchum et Ptole-
maeum diem minus ^ intercidere, inter hunc et Albategnium
7 fere deficere. non sine summa voluptate ex praedicta mo-
tuum stellarum ratione et ipsius D. Praeceptoris de motu Solis
tractatione tibi, Doctissime D. Schönere, collegi, ut paulo post
videbis.
302
SCHRIFTEN VON K1IKTICU8.
De iuutaliouc obliquitatis eclipticae.
Mutationem maximae declinationis haue rationem habere. D.
Doctor Praeceptor ineus reperit, ut, dum motu« diversitatiB stella-
rum fixarum semel compleretur . dimidia obliqnitatis contiu-
geret. Quare et integrum mutatiouis obliquitatis revolutiouem in
IIIMCCCCXXXIIII annis Aegyptiis fieri constituit.
Timocharis, Aristarchi et Ptolemaei temporibus mutationem
obliquitatis iu tardissima variatione fuisse constat, adeo ut imniu-
tabilem maximam declinationem crederent Kemper |-J partes cir-
culi magni. Albategnius post hos 23 gradus 35 minuta fere sua
aetate prodidit. Deinde Arzahcl post cum CXCfere aunis 23 gradus
34 miuuta. Prophatius ludaeus ab hoc iterum CCXXX annis
23 gradus 32 minuta. Nostra autem aetate nou maior 23 gradi-
bus 28{ minutis apparct. Proindc cum darum sit, in CCCC
annis ante Ptolemaeum motum mutationis obliquitatis tardissimum
fuisse, ab hoc vcro ad Albategnium, per DCCL annos fere, de-
crcvisse per 17 minuta, et ab Albategnio ad nos in DCL annis
saltem per 7 minuta: seqnitur mutationem obliquitatis fieri, quein-
admodum planctarum ab ccliptica discessus, motu quodam libra-
tiouis seu iu lineam rectam, cuius est in medio velocissimum
esse, circa extrema tardissimum. Fuit igitur polus aequinoctialis
seu eclipticae circa Albategnii tempora in medio fere huius libra-
tionis motu, hoc autem seculo circa alterum terminum tardissi-
mum, quo in loco maxima unius poli ad alterum fit appropin-
quatio. Scd supra posuimus per motum aequinoctialis salvari
motus stellarum fixarum et diversitatem annuae quantitatis ab
aequinoctiis, et huius poli sunt vertices terrae, a quibus poli ele-
vationes sumuntur. Vides igitur, ut tc, doctissime D. Schönere,
obiter moneam, quales hypotheses seu theorias motuum observa-
tiones exigant, verum adhuc clariora testimonia audies.
l'orro assumit D. Praeeeptor miniinam obliquitatem 23 gra-
1. DIE NAKUATIO I'HIM A.
303
dus 28 minutn futurum, cuius ad maxiniam sit differentia 24 nü-
nutorum. Ex bis constituit geometrice tabulam niinutorum pro-
portional i um, ut luaxiina eclipticae obliquitas inde ad omues aetates
elici possit. Sic fuere minuta proportioualia , tempore Ptoleinaei
5S. Albategnii 24, Arzahclis 15. nostra aetate 1; bis ad 24 mi-
nuta differentiae facta parte proportionali patet mutationis obli-
quitatis certam regulam esse deprebensam.
De eccentricltate et motu apogii solis.
In Solis motu cum circa aimi fluxam instabilemque quanti-
tatem omnis difficultas versetur, prius de apogii et eccentricitatis
mutatione dicendum, ut omncs causas inaequalitatis anni adstru-
amus, quas tarnen reguläres et certas ostendit D. I*raeceptor as-
sumptis theoriis ad hoc accommodatis. Cum Ptolcmaeus statuerct
apogium Solis fixum, maluit vulgatam recipere opinionem quam
suis credere observatiouibus, quae parum fortassis a vulgata dif-
ferebant, sed ut ccrta tarnen coniectura ex ipsius uarratione eli-
citur, constat eccentricitatem circa iiipparchum. nempc per CC
ante ipsum annos, talium partium 417 fuisse, qualium quae ex
centro eccentrici est 10,000. Ptolemnei autem aetate earundem
414, Arzahelis cui }K)tiorem fi dem etiam Regiomontanus noster
tribuit) ex maxima aequationc 340 fere fuisse constat, sed nostro
tempore 323. siquidem maxiniam aequationeni non maiorem 1
gradu :>o^ miuutis se dcprehendere D. Praeceptor affinuat.
Deinde cum diligentissime perpcnderet motus absidum Solis
et rcliquorum planetarum, primum inveuit, ut etiam ex pracdictis
vides, peculiaribiiB motibus absidas sub spbaera stellarum tixarum
procedere, ncque plus convenire, ut uuo motu apparentes motus
stellarum fixarum et absidum nec non mutationis obliquitatis ab
una causa dcpendere affirmcmus, quam si quis vestrorum artifi-
cum. qui Tou; aurojiotTou; plauotarum motus referunt. uua eadcm-
Digitized by Google
304
8CHBIFTKN VON BHETICÜ8.
que machinatione singulorum planetarum motus et apparentias ef-
fingere conetur, aut quis pedem, manum et linguam ab eodem
musculo et vi niotrice eadem suas omnes actiones perficere, de-
fendendum praesumeret. Attribuit itaque D. Praeceptor apogio
Soli» duos motu s, medium scilicet et difterentem, quibus sub
octava sphaera moveatur. His aecedit, quod. cum aequinoctiuiu
verum aequali et diverso motu in antecedentia signorum moveatur.
Solis et reliquorum planetarum apogia. quemadmodura stellae fixae,
postponantur. Quare ut omnium aetatum observationes consen-
tienti «ibi invicem lege respondereut , tres istos motus a se invi-
cem disceruere eoactus est.
Haec ut intelligas, assumas maximam eccentricitatem 417.
minimam 321 futuram, et diflFereutia sit 90 partium, diameter
scilicet parvi circuli, in cuius circumferentia ab ortu ad occasum
centrum eccentrici moveatur, a centro igitnr mundi ad centrum
huius parvi circuli 369 partes erunt.' Omnes autem hae partes,
ut mox dictum est, talium sunt, qualium qnae ex centro eccen-
trici 10,000 partium. Hubes machinationem, quam ex tribus
supra recitatis eccentricitatibus investigavit, simili prorsus ratioue,
quemadmodum cx tribus Lunae eclipsibus aequales ipsius motus
Divino certe invento corriguntur.
Porro statuit centrum eccentrici revolutionein conficere aequali
velocitate, qua et omnis mutationis obliquitatis diversitas redit.
Atque haee res digna profecto est summa admiratione, quod
tauto et tarn mirabili consensu perficiatur!
Ante nativitatem Domini LX fere annis erat inaxima ec-
centricitas, atque eodem etiam tempore maxima Solis declinatio.
et qua ratione una, simili et prorsus non alia reliqua quoque
decrevit, ut saepius maximam mihi in varia rerum mearum for-
* Der Druckfehler der editio prineeps 26U st:Ut 8ü9, ist in der Tborner
Ausgabe stehen geblieben, trotzdem er bereits durch Mästlin verbessert
war. Man vergleiche überdies de revol. orb. cael. III, 21.
I. DIE NARRATIO PRIMA.
305
tuna hic et item alibi id generis naturae lusus mitigationem ad-
ferant aegrnmqae animam suavissime leniant.
Ad motura eccentrici monarchias mundi matari.
Addam et vaticinium aliqnod. Omnes monarchias incepisse
videmus, cum centrum eccentrici in aliquo insigni huius parvi
circuli loco fuit. Sic cum Solis esset maxima eccentricitas, Ro-
manum Imperium ad Monarchiam declinavit, et quemadmodnm
illa decrevit , ita et hoc tanquam consenescens defecit atqne
adeo evanuit. Cum perveniret ad quadrantem terminumqne me-
diocrem, lata est lex Mahometica; incepit itaque alind magnum
imperium et velocissime ad motus rationem crevit, dum in cen-
tum annis, cum minima futura est eccentricitas. hoc quoque im-
perium suam conüciet periodum, ut iam circa ista tempora in
summo sit fastigio, a quo aeque velociter, Deo volonte, lapsu
graviore ruet. Gentro autem eccentrici ad alterum terminum me-
diocrem perveniente. speramus ad futurum Dominum nostrum
Jesum Christum. Nam hoc in loco circa creationem mundi
fuit; neqne multum discrepat haec computatio a dicto Eliae, qui
Divino instinctu mundum VIM tantum annos duraturum vatici-
natus est, quo tempore duae fere revolutiones peraguntur. Ita
apparet hunc parvum circulum verissime Rotam illam Fortunae
esse, cuius circumactu Mundi monarchiae initia sumant atqne
mutentur. In hunc enira modum summae totius historiae Mundi
mutationes tanquam hoc circulo inscriptae conspiciuntur. Porro
qnalia illa imperia esse debuerint, aequisne legibus an tyrannicis
constituta, quomodo ex magnis coniunctionibus et aliis eruditis
coniecturis deprehendatur, a te brevi, Deo volente, coram audiam.
Porro dum centrum eccentrici descendit versuB centrum uni-
versi, consentaneum est, centrum parvi circuli secundum signorum
consequentiam singulis annis Aegyptiis per 25 fere secunda pro-
cedere. Et quia centrum eccentrici a summa distantia in antece-
n. 20
300
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
dentia movetur, aequatio respondens motui anomaliae temporis
propositi a medio motu subtrahitur, donec semicircnlus comple-
atur; in reliquo vero additur. ut versus apogii motus habeatur.
Maxima autem aequatio inter apogium verum et medium
geometrice, ut convenit, ex praedictis deducta est 7 graduum 24
minutorum; reliquae, ut fieri solet, pro ratione centri eccentrici
in hoc parvo circulo sunt constitutae. Motum diversum certum
habemus, quia sunt tria loca data; de medio motu est aliqua
dubitatio, quia non habemus ad illa tria loca veram apogii Solis
8ub ecliptica positionem, idque propter errorem, qui inter Alba-
tegnium et Arzahelem incidit, ut refert Regiomontanus noster
Lib. III in propositione XIII Epitomes.
Albategnius nimis libere abutitur mysteriis astronomiae, ut
multis in locis videre est. Si hoc in constitutione apogii Solis
quoque fecit, ut demus sane eum certum tempus aequinoctii ha-
buisse, quia tarnen impossibile est, ut etiaui Ptolemaeus testatur.
solstitiorum tempora praecise instrumentis constituere, siquidem
unum minutum declinationis , quod certe facile sensom effugit,
nos quatuor fere gradibus hoc loco defraudare potest, quibus
quatuor respondent dies: — quomodo potuit locum apogii solis
constituere? Si processit per loca eclipticae intermedia, ut pro-
positione XIIII eiusdem tertii Regiomontanus tradit, parum certiori
argumento usus est. Quod ergo erraverit, sibi imputet. qui eo-
lipses elegit non circa apogium, sed circa longitudines medias ec-
centrici Solis contingentes, ubi apogium Solis per sex gradus a
vero ipsius loco collocatum nullum notabilem in eclipsibus erro-
rem inducere potuit.
Arzahel referente Regiomontano 402 observationes se ha~
buisse gloriatur, et ex hoc apogii locum constituisse. Concediinus
ista diligentia veram quidem eccentricitatem reperisse; sed cum
non pateat, eum eclipses Lunae circa absidas Solis adhi buisse
in consilium, nihil magis eis assentiendum apparet in summae
absidis constitutione quam Albategnio. Hic vides, quanto
I. DIE NARRATIO 1>RIMA.
307
cum labore D. Praeceptori enitendum fuerit, ut me-
dium apogii motum constitueret. Ipse per XL fere
annos in Italia et bic Varmiae eclipses et motum
Soli 8 observavit, atque elegit banc observationem , qua
constituit anno Domini MDXV apogium Soli» 6f Cancri gra-
dus obtinuisse. Deinde omnes eclipses in Ptolemaeo exa-
minans et ad suas, quas ipse diligentissime observavit, con-
ferens medium apogii annum motum, a stellis quidem fixis 25
fere secundorum, ab aequinoctio autem medio 1 minuti 15 se-
cundorum fere esse constituit. Atque hac ratione per utrumque
motum medium et diversum, vera praecessione adbibita, colligitur,
quod versus apogii locus ab aequinoctio vero Uipparcbi quidem
tempore in 63 gradibus fuerit, Ptolemaei 64|, Albategnii 76|,
Arzahelis 82, nostra autem aetate cum experientia omnia con-
sentire. Haec profecto melius conveniunt quam Alfonsina, qui-
bus apogium Solis in 12* Geminorum Ptolemaei tempore fuisse
constituitur , nostro in principio Cancri; ad Arzahelis sententiam
nos duobus gradibus propius accedimus. Albategnii loci apogii
iuxta illos computatio 1 gradu superat, nos ab eo non immerito
6 gradibus deficimus. Nam D. Doctor Praeceptor mens
minime a Ptolemaeo et suis observationibus disce-
dere potest, tum quia suas oculis suis vidit et deprendit,
tum etiam, quia cernit summa diligentia et per eclipses Solis
Lunaeque motus Ptolemaeum ad amussim examinasse certos-
que, quoad eins fieri potuit, constituisse. Quod autem ab eo
uno gradu fere differre cogimur , id nos motus apogii , quod
ipse fixum putavit, edocuit, quare et minorem hoc in loco exa-
minandi curam adhibuit.
Habes, quae sit D. Praeceptoris mei de motu Solis sententia.
Composuit itaque tabulas , quibus omni tempore proposito verum
locum apogii Solis, veram eccentricitatem verasque aequationes,
* Müstlin hat für »Solis in 18« eingesetzt »Solis in 18 cum dividio«.
20*
:*08
SCHRIFTEN VON RHETK'US.
aequales SoliB motns ad Stellas fixas et aequinoctia media, unde
verum Solis locum correspondentem cum omniura aetatum obser-
vationibus colligat. Hinc manifestum est, tabulas Hipparchi, Pto-
lemaei, Theonis, Albategnii, Arzahelis, et ex his aliqua ex parte
conflatas Alfonsinas, temporaneas solummodo esse et ad summum
CC annos durare posse, donec videlicet notabilis diversitas quan-
titatis anni, eccentricitatis, aequationis, etc. contingat; id quod
simili certa ratione in motibus et apparentiis reliquorum plane- ,
tarum accidit. Non immerito igitur D. Doctoris praecep-
toris mei Astronomia perpetua vocari poterat, ut om-
nium aetatum observationes testantur, et procul dubio
posteritatis observationes confirmabunt ! Caeterum mo-
tus suos et loca absidum a prima Stella Arietis computat, cum
a stellis fixis motuum sit aequalitas ; deinde praecessione vera ad-
dita, quantum singulis aetatibus vera planetarum loca ab aequi-
noctio vero distiterint, colligit et constituit.
Quod si talis paulo ante nostram aetatem rerum coelestium
doctrina exstitisset, nullam Picus in octavo et nono libro occa-
sionem, non solum astrologiam, sed et astronomiam impugnandi
habuisset.* Ipsi enim in dies videmus, quemadmodum notabiliter
a veritate communis calculus discrepet.
(Juantitatis anni ab aequinoctiis specialis consideratio.
Plerique in emendatione Calendarii diversas etiam quanti-
tates anni ab auctoribus constitutas, sed confuse enumerant
neque quicquam determinant, quod certe mirum in tantis mathe-
maticis.
* Der bekannte Pico von Mirandola hatte seine Angriffe gegen
die Astrologie und Astronomie bereits ein halbes Jahrhundert vor dem Er-
scheinen der »Narratio prima« veröffentlicht; wir sehen aus dem Citate des
Rheticns jedoch, dass das Ansehen dieses gelehrten »monstrum sine vitio«,
wie ihn Scaliger nannte, noch lange nach seinem Tode (+ 1494) nachwirkte.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 3(H)
Vides autem, doctissime D. Schönere, quatuor ex praedictis
causas inaequalis motus Soüb ab aequinoctiis : inaequalitatem
praecessionis aequinoctiorum, inaequalitatem motus Solis in ec-
lijitica, decrementnm eccentricitatis, denique apogii duplici de
causa progressum, quare et iisdem de causiB annum ab aequinoo-
tii8 minime aeqaalem esse posse. Ptolemaeo quidem facile ig-
nosci potest, quod aequalitatem ab aequinoctiis sumendam posuit,
cum Stellas fixas in consequentia* moveri, locuraque apogii fixum
statueret, neque eccentricitatem Solis decreBcere;** quomodo
autem alii se excusare velint, ego non video. Etsi namque con-
cederemns eis, Stellas et apogium Solis eodem motu in signorum
consequentiam ferri, nibilque propterea de tempore ab aequinoctio
vero in rei veritate mutari, sed potius propter instrumentorum
defectum, omnem quod tarnen dicere nostra aetate foret abeur-
dissimum diversitatem contingere, siquidem apogii Solis progressus
parum admodum quantitatem anni mutat; tarnen non ideo se-
quetur, Solem regulariter ad aequinoctium verum Semper aequali
tempore redire, quemadmodum Lunam dicimus regulariter ab
apogio medio epicycli elongari, ad idemque aequali tempore
reverti, ut doctissimus Marcus Beneventanus ex Alphonsinorum
sententia refert. Nam cum certe eccentricitatem Solis non possi-
mus negare non mutari, ipsi viderint, quomodo affirment, propter
mutationem anguli diversitatis a motu medio anni quantitatem
ab aequinoctio observatam non mutari. Ego profectorei-
publicae et studiosis omnibus, quibus D. Doctoris
Praeceptoris mei labor profuturus est. plurimum gra-
tulor, quod nos certam diversitatis anni rationem
habeamus !
* Mäatlin hat noch hinter «conseqaentia« zur Erläuterung -aequ»lit«r
eingeschoben.
*• Auch hier hat Mästlin hinter »decrescere« , um den Satz klara zi
machen, die Worte «deprehendere posBet* hinzugefügt.
310 SCHRIFTEN VON RHETICU8.
Sed nt haec omnia facilius animo perspicias, doctissime D.
Schönere, en tibi ob oculos idem in numeris propono, nt his de-
nique. quae snpra promisi, respondeam.
Sit Sol in puncto vernalis aequinoctii medii, quod tempore
observationis aequinoctii autumnalis ab Hipparcho factae, anno
ante nativitatem Domini CXLVII, tribus gradibus 29 minutis pri-
mam stellam Arietis praecedebat. Sol procedat ab eodem puncto
octavae sphaerae, ut in anno sidereo scilicet 365 diebus, 15 mi-
nutis, 24 secundis fere) ad idem punctum revertatur. Quia
autem aequinoctium medium in anno sidereo Soli procedit obviam
per 50 fere secunda, sit ut Sol prius ad punctum vernale medium
perveniat, quam ad locum, unde digressus fuit , ubi videlicet Sol
et aequinoctium medium in eodem eclipticae puncto coniuncti
erant. Minor igitur annus ab aeqninoctio medio, quam sidereus,
qui ex nostris bypothesibus 365 dierum. 14 minutorum 34 secun-
dorum fere esse colligitur. Sed si inquiramus, quot dies et
partes diei respectu aequinoctii medii, in CCLXXXV annis, qui
sunt inter Hipparcbum et Ptolemaeum, excrescant, inveniemus
LX1X dies IX minuta fere : deficerent itaque 11 dies VI minuta,
si singulis annis quartam diei partem excrescere assumamus.
Perpendamus igitur et reliquas causas, donec unura tantum diem,
minus diei desiderari reperiamus. Tempore observationis Hip-
parcbi aequinoctium verum praecedebat aequinoctium medium se-
cundum signorum antecedentiam 21 minutis eclipticae stellatae
fere, in quo puncto tunc Sol erat, sed tempore Ptolemaei seque-
batur aequinoctium verum ipsum medium 47 fere minutis. Igitur
cum Sol tempore Ptolemaei pervenisset ad 21 minutura ante
punctum aequinoctii medii, ubi Hipparchi tempore aequinoctium*
verum reliquerat, non** erat aequinoctium, neque cum pervenit
* Die Editio prineeps liest «aequiiiocti alem verum«. In den Text ist
Mästlin's Verbesserung »aequinoctium« aufgenommen, welche sich in allen
späteren Ausgaben gleichfalls findet.
MäBtlin hat statt »non« das bezeichnendere »non dum- gewählt.
Digitized by Google
I. DIE NAKRATIU PRIMA.
311
ad aequinoctium medium, sed postquam illad per 47 minuta
transcendit in centrura terrae, ut Plinius loquitur,* incidit in
locum vide licet aeqninoctii veri. Fnerunt igitur Soli 1 gradus 8
minuta ascendenda, quem arcum motu vero 1 die 8 minutis con-
fecit. Hoc servo ad latus et perpendo, quantum angulus diver-
sitatis hoc in loco decreverit, et invenio illi unum fere minutum
diei correspondere. Patet itaque diebus ab aequinoctio medio
computatis tempus 1 diei 9 minutorum accedere. quare et reete
Ptolemaeum prodidisse inter suam et Hipparchi observationem
a vero aequinoctio ad verum CCLXXXV annos, LXX dies,
XVIII minuta esse: proinde et LVII diei minuta deficere,
quod etiam ex substractione 1 diei, 9 minutorum de 2 die-
bus, 6 minutis, supra respectu aequinoctii medii desideratia
innotescit.
Verum dicamus de defectu 7 die mm inter Ptolemaeum et
Albategnium, quod ideo est illustre, quia maius est temporia
intervallum , nempe DCCXLIII annorum , quare et omnes causae
magis erunt conspicnae. Tempore Ptolemaei aequinoctium medium
praecedebat ipsam primam stellam Arietis 7 gradibus 28 fere
minutis in signorum antecedentiam. Aequinoctio autem medio
subinde soli obviani eunte, ut dictum, factum est, ut in annis in-
termediis inter Ptolemaeum et Albategnium CLXXX dies, 14 mi-
nuta fere per additamenta respectu aequinoctii medii excreacerent.
Deficient igitur V dies, 31 minuta, si tempus ad aequinoctium me-
dium, ad id eonferamus, quod exsultat, cum in quatuor annis unus
dies colligitur. Caeterum Sol tempore Ptolemaei aequinoctium
verum in 47 minutis post aequinoctium medium in signorum con-
sequentiam reliquerat; Albategnii autem aetate aequinoctium verum
in 22 minutis ante aequinoctium medium in signorum antece-
dentiam erat. Prius igitur Sol ad aequinoctium verum quam ad
* Plin. hist. nat. lib. II, cap. 19.
312 SCHRIFTEN VON RHETICU8.
medium, vel ubi aequinoctium* verum reliquerat, venit, quod est
contrarium priori exemplo. Quantum itaque temporis uni gradui
9 minutis respondebit, tantum de diebus respectu aequinoctii
medii decedet et residuo, nempe V diebus XXXI minutis, accedet,
et qnia eodem modo cum differentia anguli diversitatis propter
eccentricitatis decrementum, cui 30 diei minuta respondent,
agendum , unus dies XXX minuta propter mutationem anguli
diversitatis et inaequalem praecessionis motum reliquis dnabus
inaequalis motus Solis causis admixtis tempore mediocri decedent,
et additamentum verum a tempore Ptolemaei ad Albategnii
observationis tempus CLXXVIII dierum XLIIII minutorum
exibit. Sed idem decrementum adiunctum V diebus XXXI
minutis monstrat VII dies et 1 minutum excidisse, quod osten-
dendum erat.**
Tantae molis erat tali ratione stellarum fixarum et Solis
motus restituere, quo ex motuum eorum coliigantia vera annuae
quantitatis ab aequinoctiis ratio colligi posset. Regnum ita-
que in astronomia doctissimo Viro D. Praeceptori meo
Dens sine fine dedit, quod Dominus ad astrono-
micae veritatis restaurationem gubernare, tueri et
augere dignetur! Amen!
Statui tibi breviter, doctissime D. Schönere, integram tracta-
tionem motus Lunae et reliquorum planetarum, quemadmodum
stellarum fixarum et Solis conscribere, ut, quae utilitates ex D.
Praeceptoris libris ad studiosos mathematicae totamque posteri-
tatem veluti ex uberrimo fönte promanaturae sint, intelligas.
Verum cum vidcrem mihi opus in praesentiarum nimis excrescere.
• Des leichteren Verständnisses wegen ist auch an dieser Stelle statt
■aequinoctialem« die Aeodernng von Mästlin »aequinoctium« substituirt.
** Mästlin fügt an der bez. Stelle einen erläuternden Zusatz ein, über-
schrieben: -Schema anomaliae praecessionis aequinoctiorum et inaequalis
magnitudinis anni tropici«.
Digitized by Google
I. DIE NARRATIO PRIMA.
peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi.*
Quod igitur bis tanquam praecurrere viamque praeparare neces-
sarium putavero, hoc loco expediam et hypothesibus motus Lunae et
reiiquorum planetarum generalia quaedam inspergam, quo et de
toto hoc opere maiorem spem concipias, et, quae eum coggerit
necessitas ad alias assumendas hypotheses seu theorias, per-
spicias.
Cum in principio noBtrae Narrationis praemiserim D. Prae-
ceptorem suum opus ad Ptolemaei imitationem instituere, mihi
amplius nihil quaßi relictum esse video;, quod de ipsius emen-
dandi motus ratione apud te praedicem. Siquidem Ptolemaei
indefatigabilem calculandi diligentiam, quasi supra vires humanas
observationum certitudinem et vere divinam rationem omnes
motus et apparentias perscrutandi exequendique , ac postremo
tarn ubique ipsius inter se consentientem docendi et demonstrandi
methodnm nullus, cui quidcm Urania est propitia, satis admirari
et praedicare potest.
In hoc autem eo D. Praeceptori meo maior quam Ptolemaeo
labor incumbit, quod Seriem et ordinem omnium motuum et ajH
pareiitiarum , quem observationes IDI annorum tanquam prae-
stantissimi duces in latissimo astronomiae campo explicant. in
certam sibique mutuo consentientem rationem seu harmoniam
colligere cogitur. cum Ptolemaeus vix ad quartam tanti temporis
partem Veterum observationes, quibus se tuto committeret, haberet.
Et cum diro too xpovou' ver0 ^eo et Praeceptore, legum politiae
coelestis errores astronomiae nobis aperiantur, siquidem insensi-
bilis vel etiam neglectus error in principio constitutionis hypothe-
sium, praeceptorum et tabularum astronomiae procedente tempore
sese aperit aut etiam in immensum propagatur, D. Doctori Prae-
ceptori meo uon tarn instauranda est astronomia
quam de integro exaedificanda. Ptolemaeus potuitplerasque
* Vgl. oben S. 296 Anmerkung.
314 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.
Veterum, ut Timocharis, Hipparchi et aliorum hypotheses ad Seriem
omnis diversitatis motuum, quae sibi ex tantillo Observation um
tempore elapso nota erat, satis concinne accomodare : ideo recte et
prudenter, quod et plausibilius erat, eas elegit hypotheses. quae et
rationi nostrisque sensibus magis consonae esse videbantur, et
quibus summi ante eum artifices usi fuernnt. Cum antem oni-
nium artificum observationes et coelum ipsum ac matbematica
ratio nos convincant, quod Ptolemaeo et commune» hypotheses
nequaquam ad perpetuam sibique invicem consentientem colli-
gantiam et harmoniam rerum coelestium demonstrandam et in
tabula» ac praecepta colligendam sufficiant: necesse fnit. ut D.
Praeceptor mens novas hypotheses excogitaret, quibus videlicet
positis tales motu um rationes geometricc et arithmetice bona con-
sequentia deduceret, quales Veteres et Ptolemaeus oiim tui Osfa
^uyr,; 2}AjxaTt in altum elevati deprehenderunt, qualesque hodie
Veterum vestigia colligentibus in coelo esse diligentes observa-
tiones edocent. Sic nempc in posterum videbunt studiosi, quem
Ptolemaeus et reliqui veteres auctores usum habeant quo eos
hactenus tanquam ex scholis exclusos revocent et in pristinum
honorem veluti postliminio reversos restituant. Poßta inquit:
»Ignoti nulla cupido«. Ideo non mirum, quare Ptolemaeus hac-
tenus cum tota Vetustate in tenebris neglectus iacuerit, quemad-
modum procul dubio et tu, optime D. Schönere, cum aliis item
bonis doctisquc viris sacpius doluisti.
De Lunae motibus considerationes generale» cum nons eins
hypothesibus.
Katio eclipsium vel unica astronomiae honorem apud imperi-
tum vulgus tueri videtur. Haec autem quam hodie a communi
calculo et in tempore et praedicenda quantitate discrepet, in dies
videmus. Cum vero accuratissimaB Ptolemaei et aliorum optiino-
Digitized by Google
I. DIE NARUATIO PKIMA.
315
mm auctorum obscrvationes minirae in constituendis tabulis astro-
nomicis, qnod quosdam facere videmus, tanquam falsa« et repro-
bas reiicere debeamus, nisi manifestum aliqnem arguente aetate
errorem irrepsisse deprehendamus. Quid enim magig est humanuni
quam falli nonnunquam et decipi vel etiam specie recti praesertim
in difficillimis ietis rebus abstrusissimis et nequaquam obviis?
In Lunae motu demonstrando assumit D. Praeceptor mens
buiu8modi theorias et motuum rationes, quibus veteres excellen-
tissimos philosophos minime in observationibus suis caecos fuisse
appareat. Quapropter, sicut supra anni ab aequinoctiis sumpti
augmentum et decrementum reguläre esse ostendimus, ita ex di-
ligenti quoque Solis et Lunae motuum examinatione deduci po-
tent, quae singulis aetatibus verae Solis, Lunae et Terrae a se
invicem distantiae, quave ratione diametri Solis, Lunae et umbrae
diversis temporibus aliter atque aliter repertae fuerint, ut certa
insuper etiam diversitatis aspectuum Solis et Lunae ratio ha-
beretur.
Regiomontanus noster libro V propositione 22 Epitomes in-
quit: »Sed mirum est, quod in qttadratura, Luna in perigio epi-
cycli existente, tton tanta appareat, cum tarnen, si integra luceret,
quadruplam oportet et upparere ad magnitudinem, quae apparet in
oppositione, cum fuerit in apogio epicgclin. Senserunt et idem Ti-
mochares et Menelaus, qui Semper in observationibus stellarura
eodem Lunae diametro utuntur. Sed et D. Praeceptorem meum
experientia docuit, diversitates aspectus et quantitates corporis
Lunae in omni ipsius a Sole distantia parum vel nihil diffenre ab
iis. quae in coniunctione et oppositione contingunt, ut manifestum
sit Lunae minime talem, ut receptum, eccentricura tribui posse.
Ponit itaque, quod Lunae orbis terram adjaccntibus elementis
complectatur, cuius deferentis centrum sit centrum terrae, super
quo aequaliter centrum epicycli Lunae deferens feratur. Illam
autem secundam diversitatem, quam a Sole Luna habere videtur.
ita salvat.
31b
SCHRIFTEN VON H1IETICUS.
Assumit Lunae corpus epicyclo epicycli homocentrici moveri,
hoc est primo, qui fere in coniunctione et oppositione apparef*
epicyclo alium parum Lunae corpus deferentem epicyclum affingit.
proportionem autem diametri primi epicycli ad diametrum secundi
sicnt 1097 ad 237 esse demonstrat. Caeterum talis est motuum
ratio. Circulus declivis suam, ut antehac, motus rationem obtinet,
nisi quod eiusdem aequalitatem a stellis fixis habet. Deferens, qui
et concentricus, movetur regulariter et aequaliter super suo centro
(scilicet terrae similitcr, aequaliter et regulariter a linea medii
motus Solis discedens. Epicyclus primus ctiam super suo centro
uniformiter parvi et secundi epicycli centrum in superiori parte in
antecedentia, in inferiori in consequentia deferendo circumvolvitur.
Ponit autem istum motum ab apogio vero, quod in superiori parte
epicycli primi linea ex centro terrae per centrum eiusdem in cir-
cumferentiam eiecta ostendit aequalem et regulärem esse. Luna
autem in circumferentia parvi et secundi epicycli etiam regulariter
et aequaliter movetur ab apogio vero parvi epicycli discedens,
quod videlicet a linea exeunte a centro primi epicycli per centrum
secundi in ipsius circumferentia ostenditur. Atque huius motus
haec est regula, ut ipsa Luna bis in suo parvo ** epicyclo in una
deferentis periodo revolvatur , quo tarnen in omni coniunctione et
oppositione Luna in perigio parvi epicycli, in quadraturis autem
in apogio eiusdem reperiatur. Haec est machinatio, seu
hypothesis, qua D. Praeceptor omnia praedicta in-
convenientia excludit, et quam omnibus apparentiis
satisfacere ad oculos ostendit, quemadmodum etiam ex -
tabulis ipsius est colligcre.
* Mästlin hat den Relativ-Satz ganz umgestaltet; bei ihm lautet der-
selbe: «qui fere inUr coniwtctione$ vrf oppositione* et quadraturaa mcdio tem-
pore appareU.
*♦ Statt wparvu* hat Mästlin die — nicht nOthige — Aenderung in «hoc
minore« vorgenommen.
I. DIE NARRATIO PRIMA.
317
Porro doctiBsime D. Schönere, quemadmodum nos hic in
Luna ab aeqnante liberatoB esse vides et tali insuper theoria
assumpta, quae experientiae et omnibus observationibus correspon-
det, ita etiam in reliquis planetis aequantes tollit, tribuens cuili-
bet trium superiorum unum solummodo epicyclum et eccentricnm,
quorum nterque super suo centro aequaliter moveatur, et pares
planeta in epicyclo cum eccentrico revolutiones faciat; Veneri
autem et Mercurio eccentricnm eccentrici.* Qu od enim pla-
netae directi, stationarii, retrogradi, propinqui et
remoti a terra et cum singulis annis conspiciuntur,
per alium insuper, quam ex superioribus adstruitur,
regulärem telluris globi raotnm fieri posse demon-
strat, qui est, ut Sol universi medium occupet, terra
autem loco Solis in eccentrico, quem Orbem Magnum
appellare placuit, circumferatur. Atque profecto divini
quiddam est, quod ex unius terreni globi regularibus et
aequalibua motibus certa rerum coelestdum ratio dependere
debeat!
Principales rationes, quare a veterum astronomorum hypo-
thesibus recedendum sit
Primum autem, ut terrae mobilitate apparentias in coelo
plerasque fieri posse aut certe commodissime salvari assumeret,
eum aequinoctiorum indubitata sicut audivisti) praecessio et ec-
lipticae obliquitatis mutatio induxit.
Deinde, quod illa eadem eccentricitatis Solis diminutio pari
ratione et proportionabiliter in eccentricitatibus reliquorum plane-
tarum animadvertitur.
* An der bez. Stelle hat Miistlin eine grössere Textes-Aenderung vor-
genommen; er hat einen ganzen Satz neu eingeschoben : »Docet tarnen, quuti
illorum motu* timiliter per eecentrum eccentri et Horum revoluttones per e<>
centrepicyclos tradi poaeinU. Quod enim etc.
318
SCUKlFrEJ? VON KHETICU8.
Postea. qnod planetas suorum deferentium centra circa
Solem, tanquam medium universi, habere appareat.
Sensisse autem et idem Vetustissimos iPythagoricos interim
ut taceam vel hinc satis liqaet, quod Plinius ait,* Venerem et
Mercurium ideo non longius a Sole quam ad certos et praefiuitos
terminos disccdere, optimos haud dubie auctores secutus, quia
circa Solem conversas absidas habeant. unde et medium quoque
Solis motum eis accidere oportuit.
Cum vcro Maitis cursum inobservabilem ait, atque praeter
reliquas in motu« Martis emendatione difficultates dubium non sit,
quin maiorem nonnunquam quam ipse Sol diversitatem aspectus
admittat, impossibile esse videtur, terram mundi medium obtinere.
Porro ctsi ex Saturni et Jovis in matutino vespertinoque ortu ad
nos habitudine id ipsum hoc facile etiam colligatur, in Maitis
tarnen diversitate ortuum praecipue et maxime animadvertitur.
Quia enim Maitis sidus obtusum admodum lumen habet, non
adeo sicut Venus aut Jupiter visum decipit, sed pro ratione a
terra distantiae magnitudinis rautationem refert. Proinde cum
Mars in vespertino ortu Jovis sidus magnitudine aequare videatur,
ut non nisi igneo fulgore discernatur, in apparitione autem et
occultatione vix a secundae magnitudinis stellis discerai possit,
sequitur ipsum proxime ad terram vespertino in ortu accedere,
contra in matutino quam maxime procul abesse, quod certe ra-
tione epicycli nullo modo contingere potest. Terrae igitur ad
Martis et aliorum planctarum motus restituendos , alium locum
dcputandum esse patet.
Quarto. hac unica ratione commode fieri posseD.
Praeceptor videbat, ut, quöd maxime proprium circularis
motus est, omucs revolutiones circulorum in mundo
acqualiter et regularitcr super suis centris et non
alicnis moverentur.
• Plin. bist. nat. II, 17.
Digitized by Google
I. DIE NABRATIO PRIMA. 319
Quinto, cum non minus mathematicis, quam medicis statuen-
dum, quod passini Galenus* inculcat: »MrjSsv eix^ t^v <po3tv £p-
-raCeottai«» et »ou-ou; eivat tov or^toupYov rl\iw 3090V , 0? fi.?j jxtav
exaorov tuiv uro autoo ^s^ovoTuiv eystv t^v ypetav, aAAa xal Öuo, xai
Tf»st; xai tcAsioo; zoXAaxi;«. Quare, cum hoc unico terrae
motu infinitis quasi apparentiis satisfieri videre-
mus, Deo, naturae conditori, eam industriam non
tribucremus, quam communes horologiorum artifices
habere cernimus? qui studiosisaime cavent. ne ullam instru-
mento rotulam inserant, quae aut supervacanea sit, aut cuius
alia paululum mutato situ commodius vicem suppleat? Et quid
D. Fraeceptorem moveret, ut tanquam mathematicus aptam motus
terreni globi rationem non assumeret? cum videret talia assumpta
hypothesi ad certam rerum coelestium doctrinam constituendam
nobis unicam octavam sphaeram eamque immotam, Sole in
medio uniyersi immoto. in motibus vero reliquorum planetarum
eccentrepicyclos aut eccentrecentricos vel epicycli epicyclos
sufficere?
His accedit, quod motus terrae in suo orbe omnium plane-
tarum, excepta Luna, argumenta conficiat, quique unus solus
causa omnis diversitatis motus esse videatur. quae videlicet in
tribus quidem superioribus a Sole, in Venere autem et Mercurio
circa Solem apparet, denique et hunc motum efficere, ut unica
saltem in latitudinem deferentis planetae deviatione quilibet pla-
netarum sit contentus, sicque principaliter planetarum motus tales
etiam hypotheses exigere.
Sexto, et postremo, hoc maxime D. Doctorem Praeceptorem
meum movit quod praecipuam omnis incertitudinia in astronomia
causam esse videbat, quod huius doctrinae artifices quod venia
divini Ptolemaei Astronomiae parentis dictum volo suas theorias
• Rheticus hat hier die Rand-Bemerkung beigefügt »Haec dicta sunt
in libro X de usu partium« (corporis humanij.
Digitized by Google
320 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
et rationee motus corpornm coelestium emendandi parum severe
ad illam rcgulam revocaverunt, quae ordinem et motus orbium
coelestium absolutissimo systemate constare admonet. Ut enim
amplissime suum honorem illis (quemadmodum par est) tribuamus,
tarnen optandum nae erat, ut in harmonia motu um constituenda
musicos fuissent imitati, qui, chorda una vel extensa vel remissa,
caeterarum omni um sonos tamdiu summa cura et diligentia adhi-
bita formant et attemperant, donec omnes simul exoptatum refe-
rant concentum, neque in ulla dissoni quicquam annotetur. Hoc,
ut de Albategnio interim dicam, si in suo opere secutus esset,
baud dubie et hodie omnium motuum rationem certiorem habere-
mus. Est enim verisimile Alfonsinos plurimum ex eo desump-
sisse, atque hac unica re neglecta aliquando (si modo vera fateri
animu8 est totius astronomiae niina metuenda fuisset. In com-
munibus astronomiae principiis erat quidem videre, ad medium
Solis motum omnes apparentias coelestes se einigere, totamque
motuum coelestium harmoniam pro ipsius moderamine constitui
et conservari. Unde et a Veteribus Sol /opi^oc, natu-
rae gubernator et Rex dictus est. Sed quomodo hanc
administrationem gereret, an quemadmodum Deus totum hoc Uni-
versum gubernat? (ut pulcherrime Aristoteles rcepl xoojxou depingit) ;
an vero ipse totum coelum toties peragrando, nulloque in loco
quietus, Dei in natura administratorem ageret — nondum videtur
omnino explicatum absolutumque esse. Utrum autem horum po-
tius assumendum sit, geometris et philosophis [qui mathematica
quidem tineti sint) determinandum relinquo. Siquidem in huius-
modi aestimandis diiudicandisque controversiis, non ex plausibili-
bus opinionibus, sed legibus mathematicis in quorum foro causa
haec dicitur ferenda est sententia. Prior gubernationis modus
est reiectus, posterior reeeptus. D. Doctor autem Praeceptor
mens damnatam rationem gubernationis in rerum na-
tura Solis revocandam statuit, ita tarnen ut reeeptae etiara
et approbatae suus locus relinquatur. Videt namque neque in
ized by Google
4
I. DIE NARRATIO PRIMA. 321
humanis rebus esse opus, ut Imperator singulas urbes ipse per-
currat, quo suo denique munere a Deo sibi iraposito defungatur,
neque cor in caput T aut pedes aliasque corporis partes projrter
animantis conversationem transmigrare , sed per alia opyava a
Deo in hoc destinata officio suo praeesse.
Deindc, cum statucret medium motum Solis talem motum
esse oporterc, qui uon tantnm imaginationc constaret, ut in rc-
liquis quidem planetis, sed haberet causam per se, cum ipsum
verissime yopsurfjv ojiio xai yopo;Tarrr(v esse appareret, factum est,
ut snam sententiam firm am nec a vero abborrentem comprobaret
Nam per snas hypotbeses causam efficientem aequalis motus Solis
geometrice deduci posse sentiebat et demonstrari, quare iste mc-
dins Solis motus in omnibns reliquorum planetamm motibus et
apparentiis certa ratione, ut in singulis apparet, necessario dc-
prehenderetur, atque exinde posito telluris motu in ecccntrico
in promptu esse certam rerum coelcstium doctrinam, in qua nihil
inutandum, quin simul totum systema, ut consentaueum erat, de
novo in debitas rationes restitueretur. Huiusmodi Solis in rerum
natura gubernationem cum ex communibus nostris thenriis ne
suspicari quidem poteramus, pleraquc Vetcmm Solis e-xcojAta tan-
qnam poetica ncgligebamus. Vides itaque. qualcs ad salvandos
motus hypotbeses \). l'raeecptorem his ita constitutis asHiuiiere
oportuerit.
Transltio ad enomeratlonem noyarnm hypothesium totlns
astronomlae.
lnterrumpo cogitationes tuas, clarisgime Vir: video enim te.
dum causas reuovandarum hypothesium astronomiae a I). Doc-
tore mco excellcnti doetrina summoque Studie» indagatas audis,
animo teenm cogitarc, quaenam tandem apta renascentis astro-
nomiae hypothesium futura sit ratio. Ulud autem houiinum
II 21
fgitized by Google
322 SCHRIFTEN VON RHKTIOUS.
genus,* quod onmes simul stellaB pro suo arbitrato, haud secus ac
iniectis vinculis, in aethere circumducere conatur, commiscrationc
potius quam odio esse dignuni, te iuxta cum aliis veris raathe-
maticis omnibusque viris bouis iudicare. Cumque haud ignores.
quem locum hypotheses seu thcoriae apud astronomos habeant,
et in quantum mathematicus a physico differat, sentio te hoc
quoque statuere, quo observationes ipsiusque coeli testimonia tra-
hunt retrabuntque, sequcndum, omnemque difficultatem ferendo,
Deo duce, matheraatica et indefatigabili studio comitibus, supe-
randam esse. Proinde si quispiam ad summum principalemque
finem astronomiae sibi respiciendum statuerit, una nobiscum D.
Doctori, Praeccptori meo, gratias habebit, cogitabitque et ad se
Aristotelis illud pertinere, ta; piv oov axpißsrripa; avotYxa;, otav
ti; £ire-ruj(Tj, tots xaPlv */£lv tsx toi; eopi'axooot.** Et cum nos Ari-
stoteles Calippi et suo exemplo confirmet**" ad causas reuv <?ai-
vojiivcuv assignaudas, astronomiam, prout se diversi corporum coe-
lestium motus obtulerint, instaurandam , neque Averroem, non
satis dementem Ptoleniaei Aristarchum, si modo ad physiologiam
acquis ocnlis rcspicere vclit, acerbius D. l*raeceptoris hypotheses
excepturum speraverim. Tantum abest, ut Ptolemaeum
adeo hypothesibus suis, si ei in v itam redire daretur,
addictum et adiuratum putarim , ut ad certam rcrum coele-
stium doctriuam cxacdificandam , nbi regiam viam tot seculorum
ruiuis im))editam et inviam factam deprehenderet, non aliud insuper
Her per terras mariaque inqnisiturus esset, cum per aera aper-
tumque coelum ad optatam mctam minus scandere liceret. Quid
uamquc de isto aliud, cuius hacc sunt vcrba, statuerem? »outs ra
ava:roO£UTa>; uroTiDejxeva, £av axai 3ujx<fwTa toi; <paivopivoi; x<xt<x-
• Die editio princeps hat an dieser Stelle die Raud -Bemerkung: »ln-
telligit epieyelos et cecentrieos negunteB«.
•* Lib. 11 de caelo (Randbemerkung von Rhedens).
Libro XII Metaphys. iRket.)
Digitized by Google
I. DIE NARRATIÜ PRIMA.
323
Xap/favrjTai, ymplz b8oü mo;, xat imoraasa»; eopfjoftat Sovtjtcu, xav
SoosxÖsto; ^ b Tpwro; autaw tt(; xataXr^u);. ereiOTj xai xattoXoo
tuw irptoTtuv ap/tuv, *j ooosv r) ousspjiTjveotov cpossi to cutiov.«*
Quam verccunde autem et prudenter Aristoteles de motu um
coelestiuni doctrina loquatur, passini in eius libris videre est.
Et ait alibi**: 7reTrat8eojisvou y*P £otiv eVi tooootov t axpißs; eri-
Ctjtetv xaO' Ixaarov fsvo;, etp ooov 73 Tob 7rpaY}i.aTo; cpuoi; sirtSe^sTai.
Com autem tum in physicis, tum in astronomicis ab effectibus et
Observation! bus ut plurimum ad principia sit processus, ego qui-
dem statuo Aristotclcm, auditis novarum hy]>othesium rationibus,
ut disputationes de gravi, levi, circulari latione, motu et quiete
terrae diligentissime excussit, ita dubio procul candide confes-
surnm, quid a se in bis demonstratum sit, et quid tanquam prin-
cipinm sine demonstratione assumptum, quare et D. Doctori
Praeceptori meo suffragaturum crediderim, utpote cum eonstet
rectissime, ut fertur, a Piatone dictum, »tov 'ApwTOTsXea rrj; «Xt,-
tteto; eivat <ptXo3o?ov«. Contra, si in durissima qnaedam verba
prorupturus esset, aliter vero mihi pcrsuadere non possum. quin
exclamans pulcherrimae buius philosophiae partis couditiouem bis
verbis deploraturus esset***: »rcovo efijisXw; arco IIXaTiovo; XsXsxTai,
Yswjxsrpiav TS xal fi; t«uttq £7rojiiva; ovstpcorrsiv fiiv irepl to ov,
uTrip os aStivaTov auTit; tSstv , ecu; av oRoDissst ypojjAevai TauTa;
axivr^Tou? s«I>3i, jat( ouvatxsvat Xo-pv 8i8ovai aoTtov«, et adderet wroX-
Xt,v toi; attava-roic Oeou X*Ptv *Zeiv ™ T0V °'ov **T0V Tt"v
'fottvouivcov siosTai«.
Verum euimvero, cum haec nun tarn buius loci sint, qnam
alterius cuiusdam dispu tation i s ,f quae \wrro restant D.
* Ausser den Citaten »Lib. IX Etb.« fügt Rhoticus noch die Rand-
Bemerkung hinzu: »Haec satia faciunt, quibus altius impie domos superas
scamlere cum fuit«.
" -Lib. I Kthicoruui« (Khct).
Lib. VII PoHticoruni.
f Vgl. oben S 28;» Anmerkung
21 •
Digitized by Google
324
SCHRIFT KV VON RHETICÜS.
Doctoris Praeceptoris mei hypothcscs, libere, et ut his, quae
supra diximus. »liquid lucis accedat, narrare ordinc pergam.
Universi distributio.
Aristoteles inquit: »lrerissitnum est id, quod posteriori f jus, ut
vera sint, causa est.«* Sic cum D. Praeceptor mens sibi tales
hypotheses assumendas esse statueret, quae superiorum saeculorum
observationes, ut verae esse conti nnarentur, causas coutinereut et,
quemadmodum'sperandum, causae essent, ut in posterum omnes
astronomicae twv ^aivojjivtov praedictiones verae deprehenderentur :
principio non niediocribus laboribus superatis per hypotliesim
constituit, orbem stellarum, quem octavum vulgo appellamus,
idco a Deo conditum, ut esset domiciliuin illud, quod suo complexu
totam reruni naturam coniplecteretur , quare ut univcrsi locura
tixum immobilemque condidisse. Et quoniam non percipitur motus,
nisi per collationeni ad aliquod tixum, sicut uavigantes in mari,
quibus nec amplius ullae apparcnt terrae, coelum undiqne et
undiquc pontus, tranquillo a ventis mari nulluni navis motum
sentiunt, tanietsi tanta ferantur celeritate, ut in hora etiam aliquot
milliaria magna einetiantur: ideo Deum tot cum orbem, nostra
quippc causa, insignivisse globulis stellantibus, ut penes eos,
loco uimirnm fixos, aliorum orbium et planetarum contentorum
animadverteremus positus ac motus. Deinde quod his quidem
conscntaneum est, Deum in buius theatri medium Solem, suum
iu uatura administratorem , totiusque univcrsi Hegern Divina
maiestate conspieuum eollocasse.
Ad ctiitus numerus rt Dii moveantur, et orbin
Accipiat Uyes, praeaeiptaque foedera aertu-t,**
Reliquos autem orbes in haue modum distributos esse,
l'rimum locam iufra firniamentum. seu orbem stellarum, Satnrni
* MetaphyB. d tö £Xarrr»v (Rhut.j.
" Rheticu« giebt :im Ramlo das Citat »PontantiB I. Ciaria«
Digitized by Google
I. DIE NAKKATIO l'KIMA. 325
orbem sortitum, intra quem Jovis, dciude Martin contincatur, Solem
vero Mereurii, dein de Veneria orbe circunulari, quo orbium qnin-
que planetarum centra circa Solcui repcrirentur.* Scd iutra
coucavam supcrficieni orbi» Martin et coiivcxam Veiieris. cum
sati« aniplum relictuin Hit spatiuni, globum Tellurin cum adiaieu-
* Die Figur zur Coppornicanischen Anordnung der Weltkürpor ist
wie oben 8. 2!U bereit 8 erwähnt wurdo — in der editio princops nicht out-
halten. Krst Müstlin — dein dann die späteren llorausgeber mit Recht
gefolgt siud — hat dieselbe nach der von Coppernicus selbst dem I». Ka-
Digitized by Google
32«
SCHKirrtN VON RUETICÜS.
tibua dementia orbe Lnnari circumdatum a magno quodam orbe
intra ae Mercnrii et Veneria orbea item Solem complecteute
circumferri, ot non aliter ae una ex stellis inter plane tag anoa
motua habeat.*
lianc totiua universi diatributionem ex D. Praeceptoria mei
acntentia mihi perpendenti diligentiaa praeclare aimul ac reete
Plinium** aenaiaße intelligo, cum inquit: »Mündt, sm coeli. cuius
circumflexu tegantur cuncta, extera indagare, nec interesse hominum,
ncr capere humanae coniecturam metitis«. Et aabdit: *Sacer est,
immemus , totus in toto, imo vero ipse totum , ßnitws et inßnito
similifs etc.« Nam ubi D. Praeceptorem nieum aeqnemur, nihil
extra coneavum orbia atellati, quod inquiramua, erit, niai quantum
110a aacrac literae de hia acire voluerunt, tum etiam quiequam
extra hoc coneavum conatituendi praecluaa erit via. Quare totam
rcliquam hanc naturam, ceu aacroaanetam , a Deo coelo atellato
incluaam cum gratiarum actione admirabimur et contemplabimur,
ad quam peracrutandam et cognoacendam multia modia, infinitia
inatrumentia et donia noa locupletavit et idoneoa effecit; et quidem
eo uaque progrediemur, quo ipae voluit, neque ab ipao conatitutoa
limitca tranagredi tentabimua.
pitcl des creten Buches in dem Werke »de revolutionibus« beigegebenen
Figur nachbilden und seiner Ausgabe der »Narratio prima« eindrucken
lassen.
* An dieser Stelle fügt Mästlin eine Anmerkung hinzu, in welcher er
darauf hinweist, dass das heliomotrische System bereits von den Alten vor-
gebildet gewesen sei : »Testis est« — sagt er — »Archimcdes libello de
Aronao numero, quo de Aristarcho sie scribit: Haoc in iis, quae ab astro-
logis scripta sunt, redarguens Aristarchus Samius positiunes quasdam edidit,
ox quihus sequitur, Mundum inudo dicti Mundi multiplicem esse. Ponit
enim Stellas inerrantes atque Solem immobiles uiancro; ter-
ramvero circumferri circa Solem secundum circumferentiam circuli,
qui est in medio cursu constitutus; sphaeram autein inerrantium stellanmi
circa idom centrum cum Sole sitam tantae esse magnitudinis, ut circulus,
in quo ponit terrain circumferri, eam habeat proportionein ad distantiam
stellaruro inerrantium, quam centrum sphaerae habet ad eius superficiem«.
Das Citat Plin. Lib. 2 cap. 1 hat Mäatlin seiner Ausgabe beigefügt.
Digitized by Google
I. DIE NAKRATIO PRIMA.
:«7
Immensum practerea munduin esse et vere infinite similem,
quantum etiam ad eiuB concavum, ex eo quidcm in confesso est,
quod Stellas onines scintillare videamas, planetis exceptis, ctiam
Saturno, qni eorum coelo citimus maximo fertnr circulo. Sed
idem longe manifestius cx D. Praeceptoris hypotbesibus per qetco-
SstEei; patet. Cum enim Orbis magnus terrain deferens ad quin-»
quc planetarum orbes perceptibilem rationem habeat, unde vide-
licet oninem apparentiarum diversitatem in his planetis per eorum
ad Solem habitudines provenire demonstratur , ac omnis in terra
horizon orbcm stellatum in aequalia, ut universi circulus magnus,
intersecet, et orbes revolutionum suarum a stellis fixis aequalita-
tem habere comprobetur: satis darum est, orbem stellarum
maxime infinito similem esse, quoniam quidem Orbis Magnus ad
cum collatus evanescat, omniaqne ta cpaivojAeva non alitcr conspi-
ciantur, ac si terra in mcdio universi consedisset.
Porro quanqnam admiranda et haud indigna tum opifice Deo
tum ((uoque divinis his corporibus motuum et orbium symmetria
ac nexus, quac praedictis hypotbesibus assumptis conservatur,
animo citius coneipi (propter aftinitatem, quam cum coelo habet)
quam ulla voce humana eloqni posse affirmaverim, quemadmodum
in demonstrationibus non tarn verbis, quam perfectis et absolutis,
ut Ha dicam, ideis harum suavissimarnm rerum nostris animis
imprimi solent: tarnen et in generali hypothesium contemplatione
est videre, quomodo ineffabilis quoque convenientia omniumqnc
consensus sese offerat. Nam praeterquam quod nullus in vulga-
ribus hypothesibus finis effingendarum spliaerarum apparebat,
orbes, quorum immensitas nullo sensu aut ratione pereipi poterat,
tardissiinis et vclocissimis circumducebantur motibus, aliiqne a
supremo mobili omnes inferiores sphaeras motu diurno rapi con-
stituebant, cum tarnen maxima turba disputationum hac de re
concitata, qua ratione sphaera superior iu inferiorem ius habeat,
needum constituerc potuerint; alii, ut Eudoxus et qui eum sunt
secuti, cuilibet proprium orbcm tribuebant, cuius motu in die
328
SCHRIFTEN VON UHKTICUS.
naturali circa terram semel circumferretur. Praeterea, Dii im-
mortales! quae digladiatio, quanta Iis usque adhuc fuit de orbiam
Veneria et Mercurii situ, et quomodo sint ad Solem collocandi.
Verum adhuc sub iudice Iis est, quanique uuquam posse componi
vulgaribus istis hypothesibus constitutis in difßcili admodum esse
. atquc adco imposibile, quis porro est, qui non videt? Quid enim
obstiterit? et si quis Saturnum infra Solem collocct, orbium et
epicycli ad se invicem servata interim ratione, cum in iisdem
*
hypothesibus communis orbium planetarum inter se dimensio non-
dum sit demonstrata, quo per cam quilibet orbis suo in loco
geometricc circumscriberetur. Ut sane hic silentio praeteream,
quantas tragoedias calumniatores pulcherrimae huius partis philo-
sophiae et suavissimae commoverint propter epicycli Veneris
magnitudinem , et quia assumptis aequantibus lationes orbium
coelestium super propriis centris inaequales ponebantur.
In D. Praeceptoris autem hypothesibns orbe stellato,
ut est dictum, termino constituto, quilibet planetae orbis
suo a natura sibi attributo motu uniformitcr incedens
suam periodum conficit et nullam a superiori orbe
vim patitur, ut in diversum rapiatur. Adde, quod orbes
maiores ambitus tardius, et propiores Soli, a quo quis prineipium
motus et lucis esse dixerit, velocius, ut conveniebat, suos cireuitus
perficiunt. Quare Saturnus sub ecliptica Uber viam corripiens in
XXX annis revolutionem complet, Jupiter in Xll, Mars in duobus,
centrum autem Terrae anni quantitatem ad Stellas fixas deter-
minat. Venus in novem mensibus * zodiacum permeat. Mercurius
vero minimo orbe Solem circumdans LXXX diebus mundum per-
lustrat.
* Miistlin hat hier ganz willkürlich dio Aukube der editio prineeps
verändert, in welcher der Umlauf der Venus auf neun Monate angegeben
wird; er substituirt für »novem mensibus« die Worte »septem men-
sibus cum di mi dio«. Er thut damit dem Texte Gewalt an. Es liegt
hier weder ein Druckfehler noch ein lapsns calami von Rheticus vor.
I. DIE NABBATIO 1>BIMA.
329
Suntque ita sex tantum orbes mobiles Solem, univerai medium,
circumdantes , quoram Orbis Magnus terram deferens communis
est mensura, quemadmodum et orbium Lunae, item Solis a Luna
distantiae etc. ea, quae ex centro globi terreni.
Et quidem senario numero quis commodiorem alterum et
digniorem clegerit? quove totum hoc Universum suos in orbes a
Deo Conditore mundique Opifice distinetum mortalibus facilius
persuaserit? is namque cum in sacris Dei oraculis tum a Pytha-
goreis reliquisque pbilosophis ut qui maxime celebratur. Quid
autem huic Dei opiticio convenientius , quam ut primura lioc et
perfecti8simum opus primo et codem perfectissimo numero inclu-
datur?
Ad baec, ut ita a praedictis sex orbibus mobilibus barmonia
coelestis perficiatur. ubi orbes omnes sibi co pacto succedant, ut
et nulla ab altero ad alterum intervalli immensitas relinquatur,
et quisque geometria septus sunm locum in hunc tueatur modum,
ut, si quemeunque loco movere tentes, simul etiam totum systema
Sed generalibus bis praelibatis accedamus sane ad lationum
circularinm, quae competunt singnlis orbibus et Bibi adhaerentibus
ac iueumbentibus corporibus, ennmerationem. Primo autem di-
cemus de hypothesibus motuum terreni globi, cui nos inbaeremus.
Qui orbi magno ei ei adhaerentibus inotuw computant.
Terrae motu» tres, diurnus, annuus, declinationis.
Cum D. praeeeptor mens Platoncm et Pythagoreos suminos
divini illius seculi mathematicos sequens spbacrico terrae corpori
Coppcrnicus selbst bezeichnet die Venus in dem Werke »de
revolutiunibus« als »noniinostris« und sagt von ihr ausdrücklich,
sie umkreise die Sonne in neun Monaten »Quinto loco Venus
nono mense reducitur«. de rev. orb. cael. I, 10).
330
SCHKIFTKN VON BHKTK'US.
circulares lationes ad täv cpaivofiivwv causas assignandas tribuendas
censeret, videretque (quemadmodum Aristoteles quoque testatur)
uno attributo terrae motu et alias item lationes ipsi ad stellarum
imitationem competere, tribus eam prineipio, ut maxime praeeipuis,
moveri motibus assamendam iudieavit. Primo namque univer-
sali mundi distributione, ut mox dictum est, assnmpta constituit
terram intra Lünne orbem suis vertieibus inclusam, tanquam
spbaerulam in torno, Divino ita ordinante Numine, ipsius globi
ab occasu ad ortum motu diera noctemque atque aliam super
aliam coeli faciem mortalibus, prout se Soli obvertat, producere.
Secundo loco centrum terrae cum sibi ineumbentibus clenientis,
8cilicet et orbe lunari, ab Orbc Magno, de quo semcl atque
iterum iam meminimus, uniformiter in eclipticae piano secundum
signorum consequentiam circumferri. Tertio aequinoctialem et
axem terrae ad planum eclipticae convcrtibilem habere incliuationem
et contra motum centri reflecti, ita ut, ubicunque sit centrum
terrae, aeqninoctialis et poli terrae propter talem axis terrae in-
clinationem et stellati orbis immensitatem ad easdem mundi
partes semper ferme respiciant. Quod fict, si, quantum terrae
centrum ab Orbc Magno in consequentia ducatur, tantum axis
terrae extremitates , qui poli terrae siogulis diebus ferc in ante-
cedentia procedere intelligantur, circa axem et polos, axi et polis
Orbis Mngni aut eclipticae aequidistantes circulos parvos deseri-
bendo. His autem motibus, ubi ex D. Praeceptoris mei sententia
binas polorum terrae librationes, duos item motus, quibus centrum
Orbis Magni aequali et differenti motu subecliptica incedit, ad-
icecrimus, cum bis, quae superius de Lunae motibus circa
terrae centrum dicta sunt, habebimus, doctissime D. Schönere,
quae sit vera hypothesium ratio, ad totam doctrinam, quam Primi
Motus recentiores vocant, quamque de omnimodis stcllatac
s]>haerae motibus habemns, deducendam et causas eomm assig-
nandas, quae circa Solis Lunaequc motus et passiones in bis
mille annis iam trausactis diligentibus artitiewn observationibus
Digitized by Google
I. DIE NAURATH) PRIMA.
331
contigisse est animadversnm, ut sane, quod postea uberius dicen-
dam erit, silentio praetereamus, quod nimiruni Orbis Magiii motus
apparentias in reliquis quinque planetis ingerat. Tarn paucis,
et ceu in uno orbe, tanta rerum doctrina comprebenditur.
In primi motus doctrina nihil venit mutandum. Quae enim
est ])roprietas eorum, quae sunt ad invicem maxima declinatione
constituta. eadem ratione investigabuntur reliquarum ctiam par-
tium eclipticae declinationes, ascensioneB rectae, in toto terrarum
orbe umbrarum et gnomonum ratio, dicrum quantitates, ascen-
siones obliquae, stellarum ortus et occasus, etc. Hoc tarnen inter
has et Veterum bypotheses intercst, quod in illis contra ac a
Veteribus praeceptum est, stcllato in orbe praeter eclipticara
nnllus circulus imaginatione propric describatur. Reliqui vero,
ut sunt aequinoctialis, duo tropici. arctici et antarctici, horizontes,
meridiani omncsque alii ad doctrinam primi motus pertinentes
circuli verticales, altitudinum, paralleli, coluri, etc. in terrae
globo proprie designantur et per relationem quandam in coelum
referuntur.
Eorum autem, quae circa Solem apparent, praeter apparcn-
tiam diurnae circa terram revolutionis, quam cum omnibus stellis
et planetis reliquis communem habet, et quae Ptolemaeus ac re-
centiores propriis Solis motibus tribuerunt, accidunt ei et ea, quae
circa mutationes punctorum solstitialium , aequinoctialium et
stellarum ab iisdem elongationes atque apogii a stellis fixis va-
riationes contingere deprehenduntur. Quae omnia se nostris
oculis offerunt, haud secus, ac si Sol et stellarum orbis niove-
rentur. Quomodo enim in Oriente emergere seu oriri et paulatim
supra horizontem elevari, donec meridianum pertiugant, a quo
I>ari ratione descendere, deinde inferius hemisphaeriuni perineare,
in diesque diurnas suas revolutiones conficere vulgo credantur, ex
primo motu, quem terrae D. Praeceptor iuxta Platonem tribuit,
satis evidentes causas habet.
Quod autem Sol nobis secundum signorum consequentiam
332
SCHRIFTEN VON U1IKTICÜ8.
progredi videatur, atqae tali motu eclipticam describere et tempus
annuum constituere nobis persuadeamus, per alterum motuni,
quem D. Praeceptor terrae tribuit, fieri potest. Terra cnim Orbe
Magno lata et inter Stellas Librae et Solem morante nos, qni
quidcm terram quiescere putamus, Solem Arictem stellatam habere
existimabimus, quippe ex terrae centro linea per Solem in orbem
stellarum eiecta, in Arietis astrum incidet. Deinde terra progre-
diente ad Scorpionem, Sol Taurum petere videbitur, et hunc in
modum totum Zodiacum permeare, cum tarnen ipso quiescente
hunc motum ei competere statuamus. Et annus sidcreus erit
tempus, quo ccntrum terrae scu Solis in apparentia ab eadem
Stella ad eandem semel revolvitur.
Tcrtius terrae motus ccrtas et ordinataB in toto terrarnm orbe
temporum vicissitudines producit : per hunc namque fit, ut Kol et
reliqui planetac in circulo ad aequinoctialem obliquo fern vide-
antur. eademque sit Solis ad singulos terrae tractus habitudo,
quae futura erat, terra medium universi per hypothesim occupante
et planetis in circulo obliquo motiB. Quoniam namque aequinoc-
tialis planum propter polorum suornm, ut dictum, motum ab
eelipticae piano in collatione ad Solem retlectitur et declinat, aeu
ut Uracci dicunt, XoSeostou xat IfxMvet sub iisdcm ferc eelipticae
loeis eadem aequinoctialis ab ecliptica redit declinatio, ipsique
poli diurnae revolutionis Semper sub eodem quasi stellatae sphaerae
situ versantur. Deinde in maximis declinationibus aequinoctialis
ab eelipticae piano ad Solem linea ex centro Solis exiens ad
terrae centrum sectione conica terrae globum diurna revolutione
cireumvolntum dissecat tropieosque describit. Praeterca, quando
aequinoctialis planum ab eelipticae piano ad Solem maxiine
retlectitur, in universa terra aequinoctium contingit, quippe cum
a praedicta linea globus terrae in aequinoctiali in dnas senri-
sphaeras abseindatur. Sed reliqui parallcli dierum in terra,
prout reflectio et declinatio (sive, ut verbis utar Rolemaei,
XöEoxji? xat e^x^ioi; aequinoctialiß ad Solem sese commisceut,
Digitized by Google
I. DIE NAHRATIO PRIMA.
notantur. Arctici vero et Antarctici a puncto contingentibus ho-
rizontes describuntur. Sed polares D. Praeceptori poli eclipticae
aequidistantcs circa aequinoctialis polos depingunt. Globi terrae
autem circulus magnus transiens per aequinoctialis et dictos
eclipticae aequidistantes polos colurus solstitioram erit. et alins
eundera in aequinoctialis polis ad angulos rectos sphaerales inter-
secans coluri aequinoctiorum vicem subibit. Atque in hunc modum
vel cuiuslibet loci proprii circuli vel alii quotcunque facilc terrae
inscribi et exinde ad superextensum coelum referri intelliguntur.
Porro cum propter observationum imperium terrae globus in
eccentrici circumferentiara evolaverit, Sol in medium universi
subsederit, et sicut in vulgaribus hypothesibus centrum eccentrici
inter centrum totius universi (quod in iisdem et terrae) ac Stellas
Geminorum nostra aetate erat, ita contra in D. Praeceptoris hypo-
thesibus centrum Orbis Magni, quod in principio nostrae Karrationis
per centrum eccentrici intelleximus, inter Solem, D. Praeceptori
universi medium, et Stellas Sagittarii reperiatur, ac diameter orbis
magni in centrum terrae incidens medii motus Solis lineam
referat. Cumque linea ex centro terrae per Solis centrum in
eclipticam eiecta verum locnm Solis determinet, nun est obscurum,
quomodo Sol de Ptolemaei recentiorumque traditione inaequaliter
sab ecliptica raoveri aestimetur, atque angulus diversitatis a motu
medio geometrice investigetur. Terra autem in summa abside
Orbis Magni existente, Sol apogii locum in eccentrico occupare
credatur, et contra, illa in ima abside morante, ipse in perigio
couspiciatur.
Verum enimvero qua ratione stellae fixae a punetis aequi-
noctialibus et solstitialibus elongari videantur, et maxima Solis
obliquitas variari, etc. 'quod sub initium Narrationis ex 1). Prae-
ceptoris lib. III deduxi) ex motu declinationis, quem gencraliter
proposiumus, et bims sibi invicem occurrentibus librationibu*
dependerc D. Praeceptor collegit. A polis, eclipticae poli* c:
non ita multo aute dictum, aeqnidistautibus, ntrinque T.\ vt*. : \ +
334
SCHKIKTKN VON liHETlOlT».
40 minuta circuli magni numerentur, ibique duo notentur puncta,
quae polos aequinoctialis medii referant, ac, ut convenit, duo
coluri solstitia et aequinoctia media distinguentes designentur.
Haec sane discendi gratia concipiantur et delineentur in orbiculo
globum terrae continente, cuius unifornii motu tertius, qui quideiu
terrae tribuitur, motus contingat. Centro autem terrae inter Solem
et Stellas Virginia commorante, reflectatur seu obliquetur aequi-
uoctialis medius ad Solem, et linea veri loci Solis i>er communem
sectionem plani celipticae, aequinoctialis medii et coluri distin-
guentis aequinoctia media transeat, idque ita, ut sit aequinoctium
vernale medium, et simul aequinoctium vernale verum, ubi idem.
quemadmodum ex sequentibus liquido constabit, ratio motuum sie
exiget. Ab hoc loco terrae centro aequali motu ad Stellas fixas
singulis diebus 59 minuta 8 secunda 2 tertia procedente,
punctum vernale medium tantundem in praecedentia super terrae
centro conficiat, et paulo velociori gressu incedens 8 fere tertiis
angulum maiorem describat. Et haec est causa, quamobrem
paulo ante declinationis motum aequalem ferme ae<juali motui
centri terrae ad Stellas fixas diximus. Sed crescente subinde
angulo, qui a puncto vcrnali aequinoctialis medii super terrae
centro (iuxta iam positum canonem) designatur, priusquam centrum
terrae ad locum eclipticae, unde digressum, revertatur, denique
linea veri loci Solis in aequinoctium medium incidet, et stellae
videbuntur nobis medio seu aequali aliquo motu in consequentia
pro antieipationis ratione progredi. Quae antieipatio, ut prineipio
dixi, in anno Aegyptio est 50 secund. fere, et in XXVMDCCCXVI
annis Aegyptiis in integram rev(dutionem exerescit. Patet itaque,
quid sit aequinoctium medium, quid aequalis praccessio, et
quomodo haec ceu instrumentali fabrica oculis i>ossint subiiei.
I. DIE NARKATtO PRIMA.
335
De librationibus.
Sid linea recta determinata a h* ut exempli gratia 24 minutis;
haec puncto d in duas aequaleB partes dividatur. Deinde altero
circini pede in d collocato, describatur circuluB vc extensione de
versus « 6 minutis (quarta parte scilicet) ; et eiusdem magnitu-
dinis de alia ab hac matcria duo circelli (ut sie interim loqui
liceat fabricentur et ita componantur, ut alter eorum circum-
ferentiae alterius applicetur, quo libere circa suum centrum moveri
possit. Qui autem alternm in cirenmferentia fert, primus vocetur,
ac ccutro lineae ab in puncto d affigatur; secundi circelli centro
♦ Auch an dieser Stelle hat Rheticus der editio prineeps keine Figur
beigegeben, obwohl er sie im Werke »de revolutionibus« bei Coppernicus
vorgefunden hatte. Wunderlicher Weise hat er sogar einige Buchstaben
der Coppernicanischen Figur geändert. Mästlin hat sich hier streng an die
editio prineeps angeschlossen, inusste in Folge dessen auch die Buchstaben
in der Coppernicanischen Figur »indem. In dem vorliegenden Abdrucke ist
die Figur aus dem Werke »de revolutionibus« mit den dort von Coppernicus
gewählten Buchstaben übernommen.
A
336
SCHRIFTEN VON HUETH 'US.
nota y, et in circumferentia eiusdem ad placitum puncto assumpto.
nota h adpingatur. Quod si nota h secundi circelli applicetur a
termino lineae assumptae, et / notae c eiusdem, ac aequali tem-
pore h in unam partem super centro / angulum deseribat, duplum
angulo ab / super d in partem divcrsam descripto: patet iu una
priini circelli revolutione notam h lineam a b bis describendo per-
reptassc et sccundum circellum bis revolutuiu. Quia antem tali
descriptione lineae rectae per duos circulares motus com]K>sitos h
punctum circa a et b terminos tardissime promovetur, in medio
antem circa d concitatius, placuit D. l'raeceptori talem notae h
per ah lineam motum librationem vocare, cum talis motus ad
similitudinem pendeutium in aere fiat. Appcllatur hic etiam motu»
motus in diametrum; nam imaginatioue assumpto circulo. cuius
ab centro d sit diameter. ex ebordarum doctrina, quo in loco
eiusdem diametri ab circellorum motu, quem dixi, composito h
punctum sit, constituitur, tabulaquc prostbapbaeresium fabricatur.
Motum primi circelli super d Praeceptor anomaliam vocat; eo
namque motus prostbaphacresis deprebenditur. Sic / centrum
secundi circelli in circumferentia primi a d puncto in sinistrum dis-
cedens describat angulum, qui sub rdf sit graduum 30. et in
circumferentiam circuli ab ex centro d eiecta d/g totidem graduum
ag arcum continebit similem arcui cf primi circelli; et quia
seeuudi circelli punctum h ab g ad dextram ratione dupla pro-
cessit, a signo g in Signum /* linea recta dueta patet eandem
esse semissem dupli arcus agetbd, semissem dupli arcus residui
ag arcus de quadraute. Quarc et ah 1340 partium, quarum
quae ex centro 10000, quantum videlicet h distat ab « in diametro
ab. Quod si vero ab praesupponatur 00, ah erit tali um 4, et
hb 50, nnde facta parte proportional! ad 21 babebitur, in qua
parte assumptae lineae recte determiuatae h signum Substitut in
tali casu.
His ita rayurifja sane jxousr^ pereeptis. in facili fucrit iutelli-
gerc, qiiomodo et maxima acquiuoctialis ab eclipticae piano
I. DIE NARRVTIO PRIMA.
337
obliquitas varietur. et vera aequinoctiorum praecessio inaequalis
tiat. Principio uaniquc cum breviorcs areus a lineis rectis, quoad
sensuni quideni. nihil difterant aequinoctialis medii polo septen-
trionali punctum </ imaginatione applicetur. Linea autem ab Bit
areus coluri distinguentis solstitia : media b inter polum aequi-
noctialis medii septentrionalem et adiacentem polum eorum. qui
eclipticac polis aequidistant. Quare b est terminus minimae
poli diurnae rcvolutionis seu terrae ab eclipticac, ut dictum, polo
distantiac,* a vero inter eundem borealem acquinoctialis medii
polum et eclipticae planum, unde et maximae poli terrae a polo
eclipticae reraotionis. l'raeterea duobus eircellis linea ab. uti
couvenit, applicatis intelligatur . quantum ad praesens polus
terrae borealis iu // puncto et motu duorum circellorum composito
lineam ab 24 minutis describet, simili nempe machinatione polo
meridionali raoto lege oppositionis servata. ceu peudente mundo
maximam declinationem mutante.
Et assumatur primum circellum in XXXIIIIMC CCOXXXIIII
aunis Aegyptiis** revolutionem complerc. et terminum. a quo
prineipium motus anomaliae, esse a punctum circumferentiac
circuli. cuius diameter libratione prima deseribitur. At(fue
cuilibet statim patebit, si praeter baue unicani poli terrae nullam
baberent librationem, ipsique .poli terrae a coluro distinguente
solstitia media non abscedereut. quomodo tali polorum terrae
motu tautum angulus iuclinationis plani aequinoctialis veri ad
eclipticae planum propter polorum suorum progressum ab </
versus d ad b decresceret, coutra aliam cirenlationem complendo
• Der obige Satz ist usich der Textes-Reeen>ion von Marlin gegeben.
In der editiu prineeps lautet die Stelle, jedenfalls verderbt: »quare et
teriuinua uiiniunit> poli diurnae rev<> lu tionis, »eu terrae, ab
eelipticae, ut dictum, polo distantiae A vero inter eundem
borealem etc.«
Die Zahl XXXIIIlMCaX'XXXIIII ist aus der editio prineepa Über-
nommen. Mästlin hat 3131 gesetzt, und ist diese Zahl auch in alle späteren
Ausgaben des MyHterium cosuiograpliicum Ubergegaugen.
22
Digitized by Google
338
SCHKIFTIIX VON BHETICUS.
a b ad d versus a cresceret, nullamque propterea inaequalitatem
in aequinoctioruni praecessione aperere.
Porro autem, quoniam per observationes certo Consta t puncta
aequinoctialia vera a punctis aequinoctialibus mediis binc inde
70 minutis maxinia prosthaphaeresi clongari. obliquitatisque niu-
tationem ad baue duplam rationein habere: constitueudam D.
Praeccptor et alteram insuper illa inferiorem librationem * aninmm
suum induxit, qua videlicet poli terrae a coluro distinguente sol-
stitia media in mundi latera excurrerent, idque ita, ut buius se-
cundae librationis adb arens seu linea recta cum coluro distin-
guente solstitia media quatuor augulos rectos constituat. At vero
in septeutrione a dextrum mundi latus, b sinistrum occupet. in
meridie autem a sinistrum, b dextrum, et d buius per notas //
primae librationis utrinque adb lineas 24 minutis eiusdem describat,
denique in buius h notas poli terrae revera affigantur, et bac se-
cunda libratione utrinque a dicto coluro in a vel b extremis termiuis
constitutis 28 tantummodo minutis deflectantur, cum polis in ta-
libus locis colurus distinguens solstitia vera cum distinguente sol-
stitia media notabiliter maiorem angulum 70 minutis non contineat.
Verum, quoniam prosthaphaereses jiraecessionis respectu ad
punctum vemale medium sumendae, D. Praeccptor secundam
librationem, tauquam per punctum vernale verum ad medium
contingeret, eandem perpendit, maxime cum ^ bunc in modum
prostbaphaere8ium investigatio sit facilior. Quare et linea ab
140 ini 11 uta erit et sie disposita, ut respondeat lineae boreali
librationis secundae, d autem in puncto vernali medio, puncto
vernali vero /* notam occupante. et ut quae ex centro alterutrius
circellorum 35 minutorum sit. Praeterea autem terminus, a quo
initium motus, est punctum vernale medium, a quo punctum
* Dur Text ist nach der editio priueeps gegeben. Miistlin hat ihn
wesentlich geändert; er liest: «ad constituendain D. Praeccptor et alteram
super illain infcrendain librationem .
I. DIE N AR RATIO PRIMA.
339
vernale verum ad dextrara o versus excurrit. Anomalia vero
nuraeratur a puncto supremo circuli. cuius dimetientem punctum
vernale verum describit. quod in eiusdem circuli circuraferentia
ad septentrionem a coluro aequinoctiorum medio determinatur.
Et cum in una obliquitatis restitutione praecessionis inaequalitas
bis compleatur. huius secundac librationis anomalia iu MDCCXV1I
annis Aegyptiis perficietur. Quare et obliquitatis anomalia ex
tabulis desumpta duplicata praecessionis anomaliam reddit, et illi
simplicis. buius vero duplicatae cognomen est.
Quod si secunda haec libratio tantum ponenda fuisset, angulus
inclinationis plani aequinoctialis veri et eclipticae, quod quidem
dignum animadversione esset, non variaretur, ut patet. Verum
oninis apparentiarum diversitas propterea contingens in sola prae-
cessionis aequinoctii veri inaequalitate deprehenderetur , utrisque
autem librationibus coincidentibus. poli terrae sibi invicem occur-
rentibus, ut dictum, motibus circa polos aequinoctialis medii fi-
guras corollarum intortarum delineabunt.
Et cum poli terrae in colurum distinguentem solstitia media
incidunt. versus colurus cum medio in eodem iacebit piano,
punctumque vernale verum cum medio coniungetur; cum tarnen,
nisi polis utriusque aequinoctialis coniunctis, plana aequinoctialium
et colurorum distinguentium tarn media quam vera solstitia et
aequinoctia* omnino coniungentur. Polo autem septentrionali in
parte a d secundae librationis versus a dextrum limitem morante,
meridionali polo in puncto opposito constituto aequiuoctium verum
sequitur medium, et Sol prius in medium quam verum aequinocti-
alem incidit. Sed polis terrae mundi latera permutantibus, ut nempe
polus boreaiis a coluro solstitiorum mediorum siniBtrum , australis
dextrum latus teneat. verum aequinoctium praecedit medium,
citiusque Sol cum vero quam cum medio aequinoctiali cougreditur.
• Mästlin bat auch hier eine wesentliche Aendernng vorgenommen, er
schiebt nämlich vor »omnino« ein »non» ein.
22*
340
SCHRIFTEN VON RHETICÜS.
Caetorum ab a versus b polis terrae procurrentibus. quia aequi-
lioctium verum Soli quasi obviam procedit, aiinus ad aequinoetia
propter haue causam decreseit ; a b vero versus a . cum Solem
quasi fugiat, aunus ad aequiuoctia crescit. Et polis terrae circa
d haerentibus, breviori annorum spatio notabile anni cremeutum
aut decrementum pereipitur.
Cumque apparens stellarum fixarum processus annuae quan-
titati ad aequinoctia colligatus sit. eadem prorsus ratioue velocior
et tardior punetorum solstitiomm et aequinoctiorum a stellis fixis
elongatio iu antecedeutia animadvertitur."
De Solis autem apogio, quae prineipio ex observatiouibus
secundum D. Praeceptoris mei seuteutiam deduximus, quautum
ab acquinoctii verni ab eo elongationem attinet. ex mox dictis
satis innotuit. Progrcssus vero ipsius apogii sub ecliptica a motu
ceutri parvi circuli et Orbis Magni centri in parvi circuli cireum-
ferentia uniform i latione dependet. Diameter Orbis Magni aut
eclipticae per Solis parvique circuli centra trausiens est linea
mediarum absidum Solis : sed diameter per Solis Orbisque Magni
centra est linea verarum absidum. Quemadmodum autem eentrum
Orbis Magni inter Solem et locum eeli)>ticae, ubi Sol perigium
teuere ereditur, reperitnr. ita similiter eentrum parvi circuli inter
locum perigii medii et Solem statuitur.
Tempore Ptolcmaci linea verarum absidum a prima Stella
Arietis in 57 gradibus 50 minutis loco apogii apparentis, et iu
237 gradibus 50 minutis perigii utrinque terminabatur. mediarum
autem absidum in 60 gradibus IG minutis et puncto opposito
240 gradibus IC minutis. Nam eentrum Orbis Magni a summa
parvi circuli a centro Solis distantia 21 \ ferc gradibus in aute-
* Mistlin schultet hier eine längere Ausführung eiu, p. 129 ed. pr >
in welcher er die beiden ersten von Copperuicu* angcnoiuui *nen Librationeu
erläutert. Der mit einer Figur versehene Abschnitt ist überschrieben
»Schema utriusque librationis pro oMiijuirati» et verae a .'ijuinoctialis cum
eclipticae nectio iis mutatione monstranda .
1. DIE XAUUATIO PK1MA.
341
cedeutia processerat, tantundem neinpc eodcui tempore anomalia
simplici, quae et obliquitatis, existente. Uniformitcr autem pro-
eedcute ceutro parvi eirculi super Solis centro et Orbis Magni
centro in parvi eirculi cireumfereutia visa est suinnia absis Solis
tempore observarionis , quam habuit D. Praeceptor. 09 gradibus
23 minutis a prima Stella Arietis teuere. At cum eodem tempore
auomalia simplex 105 gradibus ferme esset, prosthaphaeresis 2
gradibus 10 minutis ferme reperta est. ecutrumque parvi eirculi
intcr Solem et 251 gradus 35 minuta locum perigii medii cou-
stituit. Praeterea eccentricitas Orbis Magni seu eccentrici .Solis,
si placet ita loqui, quae Ptolemaeo ^s cius quae ex ceutro Orbis
Magni fuit. nostra aetate 3^ partem ferc attingit, ut observationes
ostendunt et D. Praeceptoris hypothesibus constitutis mathema-
tica adbibita facile deducitur.
Quomodo autem et propter centri Orbis Magni in parvo cir-
culo motum eccentricitatcs quiuque planetarum varientur, ut iu
causis renovandarum hypotbesium proposuimus. baud magno cum
labore intelligi potest. Iu contemplatioue vero quinque planetarum
cum duo potissimum consideranda veniant, quomodo et quantus
centri terrae ad deterentium plauetas centra accessus vel recessus
fiat. deiude quam illud augmentum vel decremeutum ratiouem ad
illam. quae ex ceutro deferentis euiuslibet planetae habeat, non
opus erit causas longius petere.
Iu Saturno cum vel tota dimetiens parvi eirculi nulluni per-
ceptibilem admodum respectum ad eam, quae ex ceutro defereutis
eius habeat, propterea quod primus sub stellato orbe feratur,
nullam variationis «cccentricitatis Saturni observationeH iugerere
poterunt.
Deiude quia Jovis apogium per quadrantem fere a Solis
apogio coustitit, bodie propter centri Orbis Magni processum nulla
sensibilia eccentricitatis eius deprebenditur mutatio. tametsi nota-
bilis et perceptibilis ratio diametri parvi eirculi ad eam. quae ex
centro orbi» sui esset. Atque hacc est causa, quare in Mercurio
Digitized by Google
342
SCHRIPfEN VON RHETICUS.
quoque nulla cccentricitatis sentiatur mutatio, cum similiter Solia
apogii latus suo apogio claudat.
Martis apogium distat ab apogio Solis ad sinistrani 50 fere
gradibus. Veneria autem ad dextram 42 gradibus. Sunt itaque
centra hornm deferentium in idoneis locis constitnta ad percipien-
dam variationem, et cum diameter parvi circuli ad utriusque
orbem notabilem habitudinem habeat. observationibus de duobus
his planetis per triangulorum doctrinam examinntis invenit D.
Praeceptor Martis quidem eecentricitati -fa. Veneris vero \ propter
accessum centri Orbis Magni ad Solem decessisse.
Ne autem unus aliquis motus terrae attributus parum testi-
monii videretur habere, industria toü ao^oü ^uioupYou factum est,
ut quilibet motus pariter et in omnium planetarum apparentibua
motibus notabiliter deprehenderetur, adeo paucis motibus icXstovssi
tot; 'faivo^ivoi; in natura necessariis satisficri opportunum fuit.
Ideoque et centri Orbis Magni motus non tantum ad Solem et
planetas eundem circumdantes, sed etiam ad Lunae passionea
pertingit.
Quemadmodura namque Ptolemaeus distantiam Solis a terra
maximam constituit esse 1210 partium, qualium est qnae ex centro
terrae una. et axem umbrae earundem 26S, ita D. Praeceptor
demonstrat nostra aetate eandem Solis a terra maximam elonga-
tionem esse 1179 partium, et axem coni umbrae 265. Caetera
vero. qnae his cohacrent, ad utriusque luminaris motus
et passiones propter mutatas hypotheses perpendendas Se-
cundae Narrationi huic subsecuturae reservanda
putavi.* 1
• VkI. oben S- 2b:> Anmerkung.
I. DIB NARRATIO PRIMA.
313
Altera pars hypothesinni de motibus quinque planetaruni.
Dum vere dignam admiratione haue novarum hypothesium
D. Praeceptoris mei tabricam animo niecuni reputo, saepius mihi,
doctissime D. Schönere, Platonici illius in mentem venit, qui
postquam OBtendit, quid in Astronomo requiratur, pubiieit denique,
■xü< ou xötv j>aÖtu>; zots rdaa ^-jat; ixotvr, yivotTO ^su>pr4aai |A7) 8*o-
Cum uuteni apud te anno superiori essem atque in emenda-
tione motuum Regiomontani nostri, Peurbachii, praeceptoris eins,
tuos et aliorum doetornm virorum labores viderem, iDtelligere
primum ineipiebam . quäle opus quantusque labor esset futurus,
haue reginam mathematum astronoraiara, ut digna erat, in regiam
suam redueere formamque imperii ipsius restituere. Verum cum
Deo ita volente spectator ac testis talium laborum,
quos alacri sane animo et sustinet et magna ex parte
Buperavit iam, D. Doctori. Praeceptori meo, gim factus,
me nec umbram qnidem tantae molis laborum so-
mniasse video. Est autem tanta haec laborum moles,
ut non cuiusvis sit herois eandem ferre posse et su-
perare denique. Quibus de causis ego quidem Veteres mc-
moriae prodidisse crediderim Herculem. Jove summo prognatum,
coelum, postquam humeris suis amplius diffideret, Atlanti iterum
imposuisse, qui aetate longa assuefactus magno animo infraetisque
viribus, ut semel coeperat, hoc onus usque perferret. Ad haec
Divinus Plato. sapientiae, ut inquit Plinius, antistes, haud ob-
scure in Epinomide pronunciat, Astronomiam Deo praeeunte
inventam esse. Haue Piatonis sententiam alii aliter fortasse
interpretantnr. Ego vero, cum videam D. Doctorem, Praeceptorem
meum, observationes omnium aetatum cum suis ordine ceu in
iudices collectas Semper in conspectu habere; deinde cum aliquid
vel coustituendum, vel in artem et praeeepta conferendum, a
Digitized by Google
344
SCHRIFTEN VON MIETICCS.
primis illis obscrvationibus ad suas usque progredi, et qua iuter
sc ratione omnia consentiant. perpeuderc: porro. quac inde bona
consequentia Urauia duce collegit. ad Ptolemaei et Veterum hy-
jK)the8e8 revocare. et postquam easdem summa cura perpouderans
urgente astronomica dva ,/^ deserendas depreheudit, neque quidem
siue afnatu Divino et numine Divum novas hypotheses assumere. et
mathematica adhibita, quidnam ex talibus bona consequentia deduci
possit. geomctrice coustituere: atquc Veterum dcniquc et suasobser-
vatioues ad assumptas hypotheses accommodare et sie post istos la-
bores omnes exautlatos leges astronomiae demum conseribere : hune
iu modum Platonem mtelligendum esse puto, Mathematicum sideruni
motus perscrutantem rectissime assimilari caeco. cui tantummodo
baculo suo duce magnum, iufinitum, lubricum, iufinitisque deviis
involutum iter sit conficiendum. Quid fiet ? Aliquamdiu sollicite
incedeus, baculo suo viaui quaeritaus et eidem quandoque despe-
randus innixus coelum. terram. omnesque Deos iuvocabit, misero
sibi auxilio ut veuiant. Hunc permittet quidem Deus aliquot
anuos suas experiri vires, ut intelligat denique, baculo suo minime
ex instanti periculo se liberari posse. Porro iamiam animum
despondeuti ipsius misertus Deus manum porrigit mauuque ad
optatam metam perducit. Bacillus Astronomi est ipsa Mathematica
seu Geometria. qua viam tentare et iusistere primum audet.
Quid eteuim humaui ingeuii vires ad divinas bas res tamque
a nobis dissitas proeul investigandas . quam caliginautcs oculi?*
Proinde, nisi Deus illi pro sua beuiguitate motus heroicos iu-
diderit et tauquam manu per incomprehensibile alias rationi
humanae iter deduxerit. haud crediderim ulla in re astrouomum
caeco illo praestantiorem et feliciorem esse, praeterquam quod
* Im Texte ist die — allerdings nicht besonders glückliche — Fonuu-
lirung des Gedanken» beibehalten, wie sie die editi«» prineeps aufweist.
Mästlin verändertin: »...tamque a nobis dissitas proeul investi-
gaudas? quid caliginautcs oculi.'
I. DIE NAKKATIO PRIMA.
345
suo ingemo aliquaudo fideus et suo illi baculo divinos exhibeus
honores ipsam Uraniam ab Iuferis revocatara sibi congratulabitur.
Ubi autem rem secuni recta reputavit via, se non beatiorem Or-
pheo esse sendet, qui quidem aniuio suam se Eurydicen sequi
cernebat. cum ex Orco saltabundus ascenderet. post vero ut ad
ora Averiii fuit perventuni, quam maxime habere se sperabat, ex
oculis Herum ad inferos delapsa evanuit.
Perpeudamus itaque, ut iueepimus, et iu reliquis plauetis D.
Doctoris, Pracceptoris mei, hypotheses, ut videamus. an constauti
animo et Deo praecunte Uraniam ad Öuperos perduxerit suaeque
dignitati restituerit. Posset quispiam fortasse ea, quae de motu
terrae circa Solis Lunaeque apparentes motus dicuntur. eludere,
quamquam non vidco. quomodo praecessionis rationem ad spliaeram
stellarum transtulerit ; reliquorum profecto planetarum apparentes
motus, si aut ad printipalem astronomiae finem et systematis
orbium rationem ac consensum aut ad facilitatem suavitatemque,
undique causis apparentium elucentibus. respicere quis velit,
nullis aliis assumptis bypotbesibus commodius ac rectius demon-
straverit, adeo omnia haec tanquam aurea catena inter
se pulcherrime colligata esse apparent, et plane-
tarum quilibet sua in positione suoque ordine et omni
motus sui diversitate terram moveri testatur, et nos
pro diverso globi terrae, cui adhaeremus, situ credere diversimodis
eos motibus propriis divagari. Et quidem si usquam alibi est
videre, quomodo Deus mundum nostris disputationibus reliquerit,
hoc certe loco, ut quod maxime, est conspieuum. Neque vero
quemquam movere hoc posse arbitror, quod Deus Ptolemaeum et
alios item praestantes heroas hac in parte dissentire patiatur.
cum non sit haec ex earum opinionum genere, quas Socrates in
Gorgia hominibus perniciosas dicit. Neque ullam hinc aut ars
ipsa aut divinatrix illa exindc promanans ruinam trahat.
Veteres omnem motus diversitatem, quam tres superiores per
respectum ad Solem habere comperiebant , propriis ipsorum
346
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
epicyclis tribuebant. Deintle cum in iisdem planetis reliqnam
apparentera inaequalitatem mininie sola eccentrici ratione fieri
perspicerent, ac calculus in eorura motuuni supputatione ad imi-
tationem hypothesium Veneria cum experientia et Observation! bus
consentiret: talem quoque secundae apparentis inaeqnalitatis ra-
tioncm assumendam putaverunt, qualem ex demonstrationibus
Vrenerem habere concludebant : ut nempe, quemadmodum in Ve-
nere, ita cuiuslibet planetae centrum epicycli aequidistanter
quidem centro eccentrici moveretur, sed aequilitatem motus re-
spectu centri aequantis sortiretur, ad quod punctum ipse quoque
planeta motu proprio in epicyclo aequaliter ab apogio medio
discedens relationem haberet. Caeterum quemadmodum Venus
proprio et peculiari in epicyclo motu suas revolutiones conficeret,
ratione autem eccentrici medio £olis motu incederet, ita illi contra
in epicyclo Solem respicerent, in eccentrico vero peculiaribus fer-
rentur motibus, ipeae observationes, ut constituerent, exigebant.
dum terram in universi medio retinere nituntur. At praeterquam
ea,* quae ad Veneria apparentias salvandas competere iudicave-
runt, in Mercurii theoria alium insuper aequantis locum, et quod
ipsum centrum, a quo epicycli esset aequidistantia. in parvo cir-
cumvolveretnr circulo, recipiendum duxerunt. Haec acute sane,
ut Veternm pleraque omnia sunt inventa, satisque concinna moti-
bus et apparentiis, si orbes coelestes inaequalitatem habere super
propriis centris, a quo tarnen natura abhorret, admittamus, pri-
mamque et maxime notabilcm diversitatem apparentis motus
quinque planetarum ipsis cum eandem in eis per accidens ap-
parere constet) tanquam propriam tribuaraus."
In latitudinibus autem planetarum et illud quoque a^'tujia
Veteres negligerc videntur, quod nempe omnes motus cor-
porum coelestium aut circulares sint, aut ex circula-
* Das »praeterquam- verändert Miistlin in »praeter« und liisst
die Präposition -in« vor den Worten »Mercurii tbeoria« aus.
I. DIE NARRATIO PRIMA.
347
ribus componantur, nisi fortasse quispiain Veneris et Mercurii
reflexiones declinationesque, quemadmodum paulo ante de motu
declinationis terrae est dictum, fieri intelligi velit et declinationis
epicyclorum in tribus superioribus ac deviationes in inferioribus
per librationum motus. Hoc ut sane concedatur in reflexionibus
et declinationibus Veneris et Mercurii. siquidem eorum inclina-
tionum anguli, planorum eccentricorum et epicyclorum ubique iidera
manent, declinationes tarnen epicyclorum in tribus superioribus et
deviationes Veneris ac Mercurii per librationes fieri communis cal-
culusrefutat. Ut namque de deviationibus tantum dicam, quia minuta
proportionalia, quibus deviationes pro locis centri epicycli extra
nodos et absidas ratiocinamur, eadem ratione indagarunt et con-
stituerunt, qua in primi motus doctrina partium eclipticae decli-
nationes investigantur, fit, ut in sexagesimo gradu ab aliqua ab-
sidum eccentrici, centro quidem epicycli Veneris existente, colli-
gamus deviationem quinque minutorum, Mercurii autem 22|.
Quod si deferens poneretur per librationes deWare, in tali Veneris
epicycli situ vera ratio non ultra 2\ minuta deviationem, Mercurii
vero U{ minata exposceret. In illius enim centri epicycli situ
angulus inclinationis plani eccentrici ad eclipticae non maior 5
minntis, in huius vero 22£ ex librationum proprietate motus repe-
rirentur. Atque ideo fortasse Joannes de Regiomonte moneudos
studiosos putavit, calculum in latitudinibus circa prope verum
tantum versari.
Postremo cum homines, quod Aristoteles alibi plnribus ostendit,
natura sua scire appetant, nae molestum est satis, quod nnscjuam
aeque causae t<Sv ^aivooevoiv sint abstrusae atque ceu Cimmeriis
tenebris involutae, quod ipse etiam Ptolemaeus nobiscum testatur.
Ut interim plura de Veterura in quinque planetis hypothesibus.
quam forte ipsa novarum ut sie dicam) hypothesium cum eDn-
meratio tum ad Veteres collatio requirit, non adducam. Ptole-
maeum equidem, et qui eum sequuntur, aeque atque D. Pra#-
ceptorem ex animo amo; siquidem vero sanetum illud Ariet' ^."1*
34S
SCHRIFTEN VON* RHETICUS.
praeceptuni semper in conspectu ac nieuioria habeo »-fiÄsIv
a-A-po-epo-j;. -eiihsliai os tot; axpi^eitipoi; oai«. etsi nescio, quouiodo
nie tarnen raagis ad D. Praeceptoris bypotbeses incliuari sentio.
Id quod fit fortasse partim, quia iam demuin rectius me iutelligero
animum induco. suavissinium illud. quod Piatoni ob gravitatem
ac veritatem tribuitur »tov i)sov izi "yscous-rptsiv«. partim vero. quod
in D. Praeceptoris astrononiiae instauratione eeu ealigiue discussa
aperto nuuc coclo et ambobus. ut dici eolct, oculis vim sapientis-
ßimi dicti illius Socratis in Pbaedro intuear: »iav ~i nva a/J.ov
T/prpojxa- ouvarov ei; ev xai i-\ zoll* -zyr/A-a. öoav : toutov ouuxtu
xaToKtaUs jier Tyviov, twrs Iko-o.«
Hypotbeses motuuin quinque planetaruni seeundnm
longitudinem.
His itaque, quae de terrae motu hactemis dicta sunt, a D.
Praeceptore meo contirmatis sequitur (sicut in causis reuovandarum
hypotbesiuni retulimuf») ut omnis diversitas appareutis motus pla-
netaruni, quae in eis to-j; npo; tov t(mov a/TjUatiajxoy; cou-
tiugere videtur, propter annuum terrae motnm in Orbe Magno fiat,
utque planetae revera sola adbuc altera inaequalitate. quae penes
zodiaci partes observatur, incedant. Quamobrem eis eae bypo-
tbeses tantum. quibus duae diversitates motus demonstrari possunt,
competunt. Qucmadmodum autem in Luna D. Praeceptor maluit
epicyclo epieycli uti. ita iu tribus quidem superioribus planetis
ad ordinem et motus commensurationcm commodius demonstrau-
dam eccentrepicyelos elegit. in Venere vero et Mercurio eccentri
eeceutricos.
Cum autem nos veluti ex terrae centro trium superiorum
motus suspieiamus. at inferiorum revolutioues tanquam inlra nos
intueamur, consentaueum erat, ut ad centruin Orbis Magni orbium
planetarum centra referrentur. a quo deinde ad ipsum terrae
centrum motus omnesque appareutias quam reetissime transferamus.
Digitized by Google
I. DIE NARRATIO PRIMA.
319
Quare et in quinqne plauetis eecentricum illum intelligi oportet,
cuins eentruni extra centrum Orbis Magni est.
Verum ut rectius intelligatur novarum bypothesium consti-
tuendarum ratio, onmia denique perspicua magis niagisque in
aperto sint. ponamus principio quinque planetarum plana cccentri-
cornm esse in eelipticae piano, et centra deferenthim et aequan-
tium eirea Orbis Magni centrum. sieut apud Veteres circa terrae
centrum. Deinde spatia, quae sunt inter Orbis Magni centrum
et pnncta seu centra aequantium. in partes quatuor aequales di-
vidantur. Porro cuiuslibet (juidem tri um superiorum centrum ec-
centrici in tertiam sectionem ab Orbis Magni centro apogium
versus elevetur. ac exteusione quartae residuae in ecccntrici cir-
cuinferentia epicyclus describatur, et apparebit fabrica motus pro-
prii cuiuslibet in longitudinem. Si itaque ex D. Praeeeptoris mei
senteutia planeta in huius epicycli circumcurrentis parte superiori
in consequentia. in iuferiori in antccedentia ita procedat, ut centro
epicycli existente in apogio ecccntrici ipsc planeta in perigio sui
epicycli repcriatur. et contra centro epicycli in ecccntrici perigaeo
morante planeta epicycli apogium obtiueat. atque hac motuum
similitudine planeta in epicyclo cum centro epicycli in ecceutrico
pari tempore suas i)eriodos absolvat : darum est sublatis aequan-
tibus superiorum planetarum diversitatein motus respectu centri
Orbis Magni regulärem esse et ex aeqnalibus componi. Epicyclus
namque tali ratione assumptus in munus aequantis succedit, et
eccentricus super suum centrum. ac planeta in epicyclo ad cen-
trum epicycli. cui inhaeret, aequali tempore aequales designat
angulos.
Veueris autem motus sie constabit. Keiecto deferente, eniue
vicem Orbis Magnus supplet, circa tertiam sectionem extensione
quartae residuae describatur parvus circulus. Deinde centrum
epicycli Veneris, qui hic eccentricus ecccntrici, eccentricus secundet-
et mobilis vocabitur, in circumferentia dicti parvi circuli tali cü-
veatur lege, ut quoties terrae centrum in absidum lineam ineii-r:
35(1
SCHRIFTEN VON KU KT IC US
ipsum centrura eccentrici in puncto parvi circuli centro orbis
magni proximo existat; terra autem media suo in orbe inter
utramque absida ipsum centrum eccentrici Veneria in puncto parvi
circuli a centro Orbis Magni reniotissimo subsistat, atque ad easdeni
partes in signomm consequentiam, quemadmodum et terra move-
atur, duas tarnen, ut ex his sequitur, revolutiones in una terrae
cireuitione peragens.
Sed Mercurii raotuum ratio in genere quidem cum Veneris
theoria convenit, reeepto insuper epicyclo. cuius diametrum per
librationem describat propter diversitatem reliquam. Caeterum ut
se ad terrae motum aecomodet, reeipit quantitatem eius, quae ex
centro deferentis mobilis 3573, cccentricitatem autem deferentis
prinii 736 partium, quantitatem eins, quae ex centro parvi circuli.
mobile deferentis centrum continens 21 1 partium, atque diametrum
dicti epicycli 380 partium, qualium ea, quae ex centro Orbis
Magni ad centrum terrae est, 10,000. In motu autem taleni
legem sortitur, ut centrum eccentrici mobilis contra ac in Venere
contingebat, longissime ab Orbis Magni centro distet, terra in
absidum linea planetae existente, et ad maximam propinquitatem
accedat, terra ab absidibus planetae per quadrantem remota.
Epicyclum, ut patet, fixum habebit, cuius diametrum respicientem
centrum deferentis mobilis ipse planeta motu librationis reptando
in lineam rectam describit, bac lege servata, ut, cum centrum
eccentrici mobilis in maxima a centro Orbis Magni distantia fuerit,
planeta perigium sui epicycli teneat, quod est inferior terminus
diametri, quam describit. Vice versa reliquum terminum, qui
apogium dici poterat. cum idem centrum eccentrici mobilis proxi-
mum centro orbis magni fuerit.
Motus autem absidum planetarum . quemadmodum et alia
quaedam, alteri etiam reservantur Narrationi.*
• Vgl. oben S. 2$:> Anmerkung.
ized by Google
I. DIE KARBATIO PRIMA.
351
Haec est tota fere hypothesium ratio ad oninem propriam
diversitatem raotus planetarum secundum longitudinem salvandain.
Quapropter. si oculus noster in centro Orbis Magni existeret,
radii visuales ex eo per planetas, ceu lineae verorura motuum,
in stellarum sphacram eicctae a planetis non aliter in ccliptica
circumdueerentur, quam dictorum circulorum et motuum rationes
exigerent, ut proprias eorum diversitates motuum in zodiaco
ostenderent. Verum quia nos terrae incolae ex ea coelestium ap-
parcntes motus contcraplamur, ad eius centrum tanquam ad basim
intimumque domicilii nostri omnes motus apparentiasque referimus,
eductis ex eo per planetas lineis, veluti oculo ex Orbis Magni
eentro in terrae centrum translato: omni um inde, ut a nobis
quidem videntur, -u»v <paivo|xiv(uv diversitates ratiocinandas esse
patet. Veras autem et proprias diversitates motus planetarum.
si esset animus colligere, id per lineas ex centro Orbis Magni,
ut dictum, exeuntes cfficiendum fore.
Verumtamen quo expeditius nos ex iis, quae porro restant
enumeranda. h toi; tpaivojiivoi; planetarum expliceraus. totaque
tractatio facilior et suavior existat, concipiantur sane animo non
tantuin lineae verorum apparentium motuum ex centro terrae per
planetas in eclipticam procedentes. sed etiam ex centro Orbis
Magni, ideoque propric diversitatis motus lineae dictae.
Incedente itaque terra motu Orbis Magni, ubi eo perventum
fuerit, ut ii>sa in eadem linea recta inter Solem et aliquem ex
tribus superioribus planetis interponatur, planeta quidem vesi>er-
tino ortu oriri videbitur; et quia terra sie sita ipsi quam proxima
est, Veteres posuerunt planetam esse terrae proximum et circa
epicycli sui perigium. Sole autem appropinquante ad lineam
veri et apparentis loci planetae. quod fit terra perveniente ad
oppositum iam dicti loci, planeta vespertino occasu disparere in-
eipit maximeque a terra elongari, quoad linea veri loci planetae
etiam per centrum Solis transeat, atque Sole inter planetam et
terram interveniente planeta occultetur, a qua deinde occultatioue
:*52
SCHRIFrEN VON RIIETICUS.
proptcr perpetuum terrae inotum. quia linea veri loci Solis a linea
veri loci planetae discedit, planeta itenim matutino ortu. ubi,
quantum arcus visionis requirit, iustam a Sole distantiani nactus
fuerit oriri conspicietur.
Porro quoniam Orbis Magnus in Iiorura trinm planetarum
hypothesibus munere epicycli a Veteribus enilibet planetarum
attributi fungitur, in diametro Orbis Magni ad planetam usque
eontinuata apogium ])erigiumque planetae verum respectu Orbis
Magni reperietur. Apogium autem et perigium medium in dia-
metro Orbis Magni, quae lineae ex centro eecentrici in centrum
epicycli protractac, aequidistanter moventur: et cum terra in me-
dietate versus planetam ipsi planetae appropinquet, in reliqua et
opposita removeatur. illic quidem extremitates diametrorum Orbis
Magni perigia referent, lue vero apogia, cum illa medietas in
locum inferioris epicycli partis succedat, haec autem superioris.
Fac esse haud longe a Solis et planetae coniunetione: sit
terrae centrum in planetae apogii loco vero, respectu scilicet
Orbis Magni. ipsaque linea propriae diversitatis cum apparentis
loci linea planetae coincidat. Ab hoc autem loco terra suo motu
procedente, lineae propriae diversitatis et linea veri loci planetae
sese in corpore planetae intersecare ineipient; altera regulari suo
motu diverso in signorum consequentiam perget, altera vero ab
eadem sese reticetens referet nobis planetam velocius in ecliptica
incedere. (piam revera motu proprio procedat. Verum terra per-
veniente ad portionem Orbis Magni planetae propriorem, haec e
vestigio in autecedeutia sese convertit, ut apparens plauetae
jirogressus nobis subindc tardior vidcatur. Amplius, quia terra
versus planetam ascendit, ipsa veri motns Soli« linea a planeta
promovebitur, ac planeta ad hob accedere veluti de parte superiori
desceudeus aestimabitur. Tarn diu autem planeta directus vide-
bitnr. (|UOU8qiic terrae centrum ad cum. Orbis Magni ad planetae
situm pervenerit. ubi angulus diurnus retlexionis lineae veri loci
planetae in antecedentia aequalis existat angulo diurno propriae
ized by Google
I. DIE NARRATIO PRIMA.
3.Y.I
diversitaris in consequcntia. Ibi uamque duobus se perimcntibus
niotibus plaueta statioue prima per aliquot dies pro ratioue Orbis
Magni ad eccentricum plauetae propositi ipsiusque pluuetac in
suo orbe situm propriaque motus sui velocitate stare appurebit.
Porro ab boc item loco terra propiore facta plauetae fit, ut pla-
uetam regredi et in autecedentia moveri credamus, ipsa quippe
rcflexione uotabiliter proprium plauetae motum superautc, idque
eo usquc, quo terra pcrigium verum planctae rcspectu orbis
magni contingat, ubi plaueta in medio repedationis loco opposi-
tioni Solis terraeque proximus consistet. Quo in situ Mars re-
pertus praeter commune m ratione Orbis Magui rettexiouem seu
diversitatem aspectus et aliam insuper (propter perceptibilem
quantitatem eins, quae ex ceutro terrae ad ipsius distantiam)
aspectus diversitatem admittit. quemadmodum diligeus testabitur
Observation
* Mästlin Hess iu eiuer Anmerkung zu obiger .Stelle des »Encoiuiuiu«
eiu Schreiben Tycho Brahes hu Peucer aus dein Jahre l."»!>8 abdrucken, in
dem er seiner Freude Ausdruck giebt, das» jener »excelleutissimus nobilis
Matheuiaticus« dem von ltheticus mitgetheihen Gedanken des Coppernicus
»eine Zustimmung ausspricht. »Constttui perirulum favere — schreibt Tycho
Brahe — quuenam earum, quae huetenus inventae traut, hypotbesium {IHole-
muiearum vel a Copernico traditarum', reiitati propius accederet. Idque per
Marlis potissimum »Ulla in me expi*cari passe conßdebam. üi enim naht* pro-
pius accederet quam ipse Sol, Coperniranam speculatinnem praetalere ; sin
minus, cum Ptolematcu potiu* itandum arbitrabar Habitis iyitur tunc
plunbun accaratius observatiantbu* tarn cirett ort um quam occasum eiusque pif
mrridiunuai transitum, deprebeudi , Martern minorem cuusari parallaxin quam
ipsum Solem, ideaque etiam terris propinquiorem , cum acronyebas est.ßeri,
astipulante una motu ipsius diurno , cum CvjteruicuniH potius numeris consen-
tiente, eo quod paula crlerius certo dict um interralio in antecedentia rtpalaret
quam Alphamitmrum cvncederet u Ptolemaeo dedneta ratiocinatio , idque <tb
minorem a terrix distantiam, quae motum paulo inlentiarem apparere efßciebot
. . . . ita quod Pbdemaici* hypotbesibus haec omniu minime cunyriiereut , im-
pellebar, ut postmodum mayis magisque Coprru icanae inrrn-
tioti i f i dem attrihuere m. <>
In der zweiten Ausgabe des »Mysterium cotmiographicuiu« Kepler'»
»'Frankfurt > fügt Mästlin dein Abdrucke des Brahe scheu Briefes eine
•Additio altera» hinzu, iu welcher er erklärt, »eine Freude über den Inhalt
u. TS
Digitized by Google
354 SCUHIFIEN VON RHETICUS.
Postremo, ut terra ab hac centrali cum planeta, ut ita dicam,
coniunctione in consequentia removebitur , ipsa reflexio in ante-
cedentia eadem ratione, qua ante creverat, minnetur, donec facta
denuo motuuni compcnsationc planeta statione sccunda stationarius
fiat. Postea proprio planetae motu supcrantc reflexio nein terra
proeedente dirigatur, quo tandem in directionis loeo medio planeta
appareat, terra iterum apogiuni planetae verum, unde eam de-
duximus, obtineat omnesque iam dictas apparentias ordine in
singulis plauetis nobis introducat.
Atque haec est prima Orbis Magni in contcmplationc motuum
planetarum utilitas , qua a tribus maguis cpicyclis in »Saturnor
Jove et Marte liberamur. Quod autem Vetcres argumentum pla-
netae dixerunt, hoc D. Praeeeptor motum coinmututionis planetae
vocat, quia per eum apparentias ratione niotus terrae in Orbe
Magno contingentes ratiocinamur, quas nihil aliud esse constat
respectu Orbis Magiii, quam parallaxes Lünne propter habitudinem
eius, quae ex centro terrae ad eiusdem orbes Ouiuslibet autem
planetae eentri cpieycli motus a terrae motu aequali, qni et Solis
motus medius est, sul)traetus commutationis motum aequalem re-
linquit et numeratur ab apogio medio, a quo et terra uequaliter
clongatur, unde et in promptu cuiuslibet verus et apparens
planetae motus in ccliptiea ex D. Praeceptoris tabulis posthaphae-
resiuiu planetarum habetur.
Alteram porro Orbis Magni utilitatem partein . haud illa le-
vioreui, in Veneria et Mercurii theoria uanciscemur. Cum uani-
drwselben tlioilwcÜMO zurücknehmen zu Hülben. Kopier habe uach dem
Tode Brahe"» dessen Manuskripte eingesehen und gefunden, das» Brahe 8
Schihase auf falschen Beobachtungen beruhten. »Vidit, quod Tychoui« uii-
nistri, quuruin opera in observationibus et ad calculum utobatur, neseio quo
praeiudicio, et sese et Tychonetu deeeperint .... Quare et mihi istn mea
gratulatio concidit et haec de parallaxibus Maitis opiuio rcv<»cauda est.
Interim tamen ipsi veritati priiuariae<| ue quaestioui, quod seili-
cet Mar« Terrae aliquando propior fiat quam 80), nihil de-
trahitur«.
Digitized by Google
I. DIE NARRATIO PUIMA.
quo nos hos duos plauctas ex terra tanquam c specula observemus,
etsi ipsi nou aliter atque Sol fixi manerent, tarnen nos, quia per
Orbis Magni motuin circa eos circumducimur , nihiloniinus ipso»
plauetag, ut Solem, suis motibus zodiacum peragrare putaremus. Et
qaia observationes testantur Venerem et Mercurium in suis orbibus
etiani propriis uioveri inotibus, praeter Solis uiotuin medium, quo iu
succedentia feruntur, et aliae quoque iu eis apparentiae per accideus
ratione Orbis Magni conspicientur. l'rincipio enim orbes eorum cpi-
cyclos putabimus, qui tamquam propriis deferentibus cum Sole aequa-
libus passibus zodiacum couticiaut. Sic terra existente ad perigium
primorum deferentiuin , toti ipsorum orbes in cccentrici apogio
existimabuutur. et coutra ad apogium orbes iu perigio. Praeterea
quemadmoduin planetis superioribus apogia et perigia per respec-
tum ad plauetas ipso iu Orbe Maguo determinantur, ita c cou-
verso iu Veueris et Mereurii orbibus respectu ceutri terrae, ubi-
cuuque fuerit. signantur, et pro motu terrae aunuo per omnia
deferentium loca pertrahuutur. Tenniui diametri deferentis mo-
bilis, quae lineae medii motus Solis. scilicet quac ex ceutro Orbis
Magui in terrae centrum, aequidistauter moventur, sunt absides
mcdiae. Absides, quae in parte deferentis mobilia opposita terrae
Hummae, quae iu propiore iut'imae baud iuiuria vocabuutur.
Sic autem motus terrae anuuus quiescerct, cum Veuus in
novem mensibus* suam revolutionem , ut supra dictum, peragat,
et Mercurius quasi in tribus, quilibet in suo temporis spatio bis
nobis e terra cum Sole couiungi, bis statiouarius. bisque cxtremos
liuiites in deferentiuui curraturis contiugore, scmel autem niatuti-
uus, vespertiuus, retrogradus, directus, apogaeus et pcrigaeus
• Hier hat Mästlin — während er an andern Stellen willkürliche
Textes- Verbesserungen vorgenommen hat — ganz zweckgemäss diu Angabe
von ltheticua stehen lassen, wonach die Venus dio Soune in neuu Monaten
umkreise. Copperuicus war wirklich der Meinung , das» der Umlauf der
Venus neun Erdun-Munate betrage «Quinto loco Venus nono mense redu-
cituiv (de rev. orb. caol. I, lüj
23«
35<i
SCHRIFTEN VON RIIETICI'8
appareret. Porro oculo in Orbis Magiii centro proprii saltem
motus diverei Veneris et Mercurii, quemadmodum et reliquorum,
sese Offerent, nempe totum zodiacum suis motibus peragrantes tiereut
ad Solem oppositi, reliquisque cum intueri o/T^aTiajxoi? cernerentur.
Verum enimvero, cum neque ex centro Orbis Magni stellarum
motus contemplemur, neque terra motu annuo quiescat, satis per-
spicuum erit, quare eaedem apparentiae nobis terram inhabitanti-
bus tanta varietate appareant. Venus et Mercurius terrae prae-
saltant pro suorum orbium magnitudiue motu velociore, ipsa terra
motu suo annuo eos insequitur. Quare Venus ad terram in XVI
fere mensibus. Mercurius in quatuor rcvertitur, atque in hoc
temporis spatio omnes apparentias, quas Deus ex terris conspici
voluit, nobis ostendere repetunt. Lincae propriarum diversitatum
motus regularitcr iucedaut, super centro Orbis Magni suas revo-
lutioncs in tempore sibi a Deo praefinito conficientes. Lineae
autem verorum locorum, quae et ex centro terrae per Venerem
et Mercuriuiii traiectae, louge aliter circumdueuntur, tum quia
a puueto extra illorum orbes edueuntur, tum quia illud ipsum
punctum est mobile. Nos putamus Veuerem et Mercurium
in suis orbibus co motu procedere, quo Vcteres in epieyelo
eos moveri statueruut; cum tarnen illc motus superatio tantum
sit, qua veloeior plaueta terrae motum seu Solis medium excedit,
haue superationem vocat D. Pracceptor comniutationis motum,
iisdem plane de causis, quibus in tribus superioribus. Fit itaque
ut omnes Veneris et Mercurii apparentiae, quae ctiam ex terra
fixa apparuissent, propter terrae motum tardius revertantur, utque
eaedem in omnibus suorum deferentium partibus et eclipticae
locis coutiugant, quo omnimodo corum motus deprebeuderentur.
Nequaquam enim terra sub Cancro fixa Ptolcmaeus deprehendisset
Mercurium brevissimas a Sole circa Libraui evagationes et Ve-
nerem circa Taurum habere. Ubicunquc autem terra suo in orbe
magno fuerit, et Venus aut Mercurius in lateribus sui deferentis
deprehensus maxime a Sole uobis dintare videbitur. Eductis
I. DIE NAKKATIO PRIMA.
:<r>7
vero ex centro terrae lineis contingentibus utriuque Veneria et
Mercurii deferentes in superiori portione ad terram relatione facta
in signorum consequentiam ferentur, in inferiori et terrae proxima
contra, ubi et stare retrocedereque ad sensum videntur, cum
nempe linea veri loci planetae aequalein angulum diurnum super
terrae centro efßcit in antecedentia angulo medii motu«, qui et
terrae, in eonsequentia vel maiorem etc. Ex bis itaque mani-
festum est, quare Venus et Mercurius circa Solcm involvi con-
spiciantur.
Caeternm Sole quoque clarius est, orbem terram deferentem
vere Magnum appellari. Si enim Impcratores propter res feli-
citer bello gestas aut gentes devictas Magnorum aeeepere cog-
nomenta, dignus certe et hic orbis erat, cui augustissimum attri-
bueretur nomen, cum ipse quasi solus legum coelestis politiae
partieipes nos faciat omnesque errorcs motuum eraendet. cumque
in gradum suum puleberimam haue philosopbiae partem reponat.
Ideo autem est dictus Orbis Magnus, quin tarn ad superiorum
planetarum orbes, quam ad inferiorum magnitudinem notabilem
habet, quae praeeipuarum apparentiarum sit occasio.
Quomodo planetae ab ecliptica discedere appareant.
Forro in latitudinibns planetarum primum est videre, quam
recte deferenti centrum terrae Magni nomen tribuatur, quod eo
insuper maiorem admirationem raeretur, quo Veterum bac de re
praeeepta perplexiora obscurioraque esse constat. Motus plane-
tarum in longitndinem egregia qnidem testimonia perhibent, quod
terrae centrum orbem, quem dieimus Magnum, describat: in la-
titudinibns autem planetarum eius utilitates, ceu in illustri quo-
dam loco positae, magis sunt conspicuae, cum ipse nusquam ab
eclipticae piano discedens praeeipua tarnen causa omnis diver-
sitatis apparentiarum in latitudinem existat. Tu vero, doctissime
D. Schönere, ideo sumrao amore orbem hunc prosequendum et
SCHKIKTKN VON KIIKTICUS.
ampleetcndum vidcH. (|Uod totani motu» in latitudincm doctrinam
tarn hreviter tanuiue dilueidc omnibus propositis causis ob
oculos ponat.
Sint primo trium snperiorum defercntes ex Ptnlemaei sententia
ad eelipticam iuclinati, qnornm apogia septentrionem versus, pc-
rigia autem ad meridiem reperiantur. utque sie ipsi planetae in
suis orbibus. quemadmodum Lima in orbe declivi, extra cuius
plannui non egreditur, cirumferantur. Lineae propriae diversi-
tatis. Dracones planetarum. ut vulgo vocant, deferentinm ad
eclipticae planum m hubitudines et intersectiones ad planetarum
motus designabunt. liueac antem verornm locorum, praedictas
lineas in centris planetarum intersecantes , pro centro terrae in
Orhc Magno situ ad planetam . et ipsius planetae in suo orbe
declivi vera planetarum loea propriora et remotiora ad lincam,"
(piae per signorum medium, referent pro angulorum habitudine.
quo» ad eclipticae planum constituunt, quemadmodum mathematica
ratio exposcit. Quam ob causam planeta in quacum|ue sui defc-
rentis et epicycli in circulo declivi portione morante. et centro
terrae existente in remoriori a planeta Orbis Magni raedietate.
quam Veteres snperinrem epicycli partem dixere. latitudines ap-
parentes minores fieri oportere angulo inclinationis deferentis ad
planum eclipticae darum est. quia in tali centri terrae situ ad
planetam angulns apparentis latitudinis acutior est angulo incli-
nationis. interior videlicet exteriori et opposito. Porro centro
terrae pervenientc ad propiorem medietatem Orbis Magni ad
planetam, contra latitudo apparens maior angulo inclinationis,
' Der Text der editio princ-eps igt hier ganz verderbt «... deferen-
tium ad eclipticae habitudincs et intersectiones«. MiCstlin hat zwischeu die
Worte »eclipticae« und »habitudincs« noch »planum« eingeschoben; die Thoroer
Ausgabe verändert »eclipticfte« in »eclipticam .
"* Die Lesart der editio prineep« «eain« hat Mästlin, um den Satz deut-
licher zu machen, in .-lineam- verändert; diese Aenderuug ist in den Text
übernommen.
Digitized by Google
I. DIE NARUATIO PRIMA.
359
iisdem plane de causis . et contra conspicitur, qnippe qni ante
exterior et oppositus. iam interior. Atque liaec est causa, quam-
ohrem Veteres piitaverint, centro epicycli extra nodos consistcnte,
superiorem epicycli partera sempcr inter deferentis et eclipticae
planum existere, reliquam autem medietatem ad eam partem
vergere, ad quam medietas deferentis a centro epicycli occupata
inclinaret, diametrum vero transeuntem per longitudines median
epicycli aequidistanter eclipticae piano iueedere et epicyclo in
nodis planetam latitudinem nullam habere in quacunqne epicycli
sui parte, quod in Iiis liypothesibus verificatur. planeta in aliquo
nodorum morante, et terra qnacunque in parte orbis magni re-
perta. Si angulus superficiei epicycli ad suum deferentem in
Veterum liypothesibus aequalis perpetuo angulo incliuationis plani
deferentis et eclipticae fnisset repertns, hoc est, si epicycli pla-
num semper in aequidistantia eclipticae fuisset deprehensum.
praedicta latitudinum ratio sufticeret. Verum cum buius diversum
observationes gcomctricc examinatae inferant. ut est videre apud
Ptolemaeum libro ultimo rr^ \u^takr^ auvra;s«>; , ponit D. Prae-
ceptor per motum librationum angulum inclinationis deferentis
ad eclipticam certa ratione augeri et minui, respeetn nimirum
motus planetae niedii in circulo declivi et ipsius terrae in Orbe
Magno. Quod fiet, si in una motus conimutationis periodo dia-
meter. per quam fit libratio, bis ab extremis limitibus circuli
declivis describatur, idque tali conditione observata, ut planeta
existente in ortu vespertino angulns inclinationis sit maximus,
quare et latitudinis qnoque apparentis * maior. in ortu vero ma-
tutino minimus, nnde et ipsa apparens latitudo. ut conveniebat,
minor existat.
Veneris autem et Mercurii apparentiae in latitudinem, unica
deviatione excepta, speculationis facilitate superiornm planetarnm
* Di« in den Text aufgt'notmnenc Lesart Her editio princop« hat
Mästlin in »latitudo maior« verändert.
300
8CHKIPTKN VON KHETICU8.
tlieorias supcrant. Sed Veneris latitudines primo perpcndamuB.
Intra Orbem Magnum primnm Veneris sphaera occurrit. Ponit
itaquc D. Praeccptor planum, in quo Venus movetur, ab eclipticae
scu Orbis Magni piano declinare super diametro per absidas
proprias deferentis primi, ita ut orientalis medietas a plana
eclipticae superficic in septentrionem elevetur ad inelinationis
anguluin, quem in Ptolemaei bypotbesibus epicycli planum cum
deferentis piano contineret, occidentalis autem medietas ad meri-
diem. Per orientalem vero medietatem intelligenda ea, quae est
a loco Bummae absidis in consequentia etc. Sola hac et simplici
hypothesi omnes declinationum et reflexionnm regulas cum causis
ex loci terrae ad planetae planum habitudine facile erit pervi-
dere. Cum namque per terrae motum annuum ad oppositas partes
summac absidis deferentis ])rimi pervenerimus, ubi Veneris orbem
tanquam cpicyclum et in apogio sui deferentis existere putamus,
tunc planum , in quo defertur Venus , nobis ab eclipticae piano
reflexum videbitnr. nam illnd nos in tali situ per transversum
aspieimus. Et quia idem planum ex inferiori loco intuemur. quae
ad septentrionem prominet, pars nobis oculos meridiei obvertentibus
erit sinistra. reliqua vero ad meridiem dextra. Procedente autem
terra sursum versus planetae absidem summam, orbis Veneris a
sui eccentrici apogio descendere creditur, ipsumque adeo planum
deferentis Venerem ineli natura tanquam ex loco altiore despicere
ineipimus. Quare reflexio successive in declinationem mutatur,
ut per quadrantem a priori loco distante, ubicunque planeta in
elevatis partibus conspiciatur , declinationem solum ab ecliptica
babeat. In tali situ, cum nos terrae adbaerentes simus, in op-
posito medietatis deferentis, quae est a summa abside in conse-
quentia et ab eclipticae piano in septentrionem elevata, dixerunt
Vcteres epicyclum Veneris in descendente nodo esse, et apogium
ejjicycli ad septentrionem maxime declinare, perigium vero ad
meridiem. Porro evebente nos sublimes terra motu suo annuo
versus locum summae absidis Veneris, orbis eins, ceu epicyclus,
I. DIE NAURATH) PRIMA.
infimam absidem Pili deferentis appctere vidcbitur. et planum epi-
eyeli (nobis i)lanum, in quo Veneris Stella i quod ante inclinatum
nobis erat ad planum eclipticae , iterum sesc ^id nos rcflccterc
apparebit, et septentrionalis medietas deferentis extra planum
ccliptieae prominens dextrum fiet , quia orbem Veneria desuper
aspicimus. Ubi autem ad loeum summae absidis Veneris centrum
terrae pervencrit, nulla declinatio et sola reflexio conspicietur,
atqui Veneris orbis in infima deferentis sui de Veterum sententia
esse abside creditur. Atque hie est tu>v <patvofjivo»v ordo, dum
centrum terrae semicirculationem complet, a loco infimac absidis
\reneris in consequentiam signorum ad locuiu summac absidis
Veneris ascendens. Eadem autem ratione descendente terra re-
flexio ad nostrum aspectum paulatim in declinationem mutabitur.
et quia medietas plani deferentis a summa abside in antecedeutia
nobis tali inecssu terrae fit opposita, apogium deferentis Veneris
in meridiem a piano eclipticae declinare ineipit, donec terra in
nonagesimo gradu a loco absidis constituta utraque medietas ad
eclipticae planum declinata conspiciatur, orbisque, ceu epicyclus,
Veneris in nodo ascendente ad summam absidem putetur: a quo
loco terra recedente declinatio iterum in reflexionem commutetur,
ac consecuta locum infimae absidis Veneris easdem apparentias
latitudinum in Venere terra iterum producere ineipiat. Ex quibus
patet, terra ad lincam absidum Veneris posita, planum deferentis
planetam reflexum apparere, in quadrantibus vero ab his deeli-
natum, in locis autem intermediis mixtas latitudines conspiei.
Cum autem praeter has latitudines, quas Veteres epieyelo
Veneris tribuerunt. et alia a Veteribns deviatio, a Ptolemaeo t«jv
£xxsvTp(uv xuxXcuv 7; e-ptAiau dicta. se his permisceat 'ac eandem
per deferentis centrum epeyeli Veneris. <]ui iam sublatus est, de-
monstrarunt) aliam et cum observationibns magis consonam 1).
Praeceptor rationem ineundam iudieavit. Hanc autem rationem
L). Doctoris, IVaeceptoris mei, deviationem salvandi, ut facilius
qnoquc haud secus ac reliqua usque proposita assequamur,
:W2
SCHKIKTKN VON RHETKUS.
ennstitnamus planum, cuins mox meminimus . esse medium pla-
num ac ideo fixum, a quo verum iain huc iam illuc certei eva-
getur ratione. At quin omites inotus polorum respectu minori
lahore ac dispendio pereipiuntur. prineipio tenendnm, altcrnm
pnlorum plani medii in septentrionem a piano ecliptieae ad ineli-
nutionis anguli quantitatem clevari . alterum autem ex opposito
tantundem in meridiem deprimi , et quae de scptenrrionali polo
ant iis, quae circa hunc fieri ostensuri sumns, simili ratione,
ratione uimirum oppositionis habita; de meridionali intelligi np-
portere. l'roinde circa septcntrionalem plani medii polum assu-
mnmus esse circulum mobilem, cujus ea, quae ex eentro. maximis
obliquitatibus plani medii a piano vero correspondeat, ipse autem
pol us septentrionalis plani veri ])er librationis motum dieti circuli
diametrnm deseribat. Porro circulus mobilia insequutur planetile
motum. ut Venus suo motu incedens relinquat duarum quamlibet
se insequentium intersectionem . idque bac lege, ut anno exaeto
ad rclictam denique revertatur. Uucto vero circulo magno per
utrinsque plani polos. ad buins communi cum plann vero inter-
sectione utrinque 90 gradibus numeratis, cum poli plani. veri et
medii scilicet differunt, nodi seu intersectiones dictae determi-
nantur. Interim autem. dum Veneria ad alterutrum nodorum
periodus eompletur. a polo plani veri per librationis motum dicti
circuli mobilis diameter bin deseributur. Haec autem ita fiant,
quo planetam cum terrae centro tale pactum iniissc appareat, ut,
quoties terra ad deferentis absidas fnerit. Venus ubicunque in
delerentc vero maxime in septentrionem a piano medio deviet,
hoc ent, maxime extra vi am mediam consistat. l'raeterea terra
per qnadrantem ab absidibus deferentis distantc, ipse planetn
cum toto suo piano vero in medii deferentis piano iaceat. Sed
terra reliqua loea intermedia peragrante. ipse quoque in devia-
tiouibus intermediis suum cursum teneat. Hoc terrae et planetae
))actnm ut esset perpetuum. ordinavit Dens, ut primus librationis
circellus, ut ita dicam, eodem tempore semel revolveretur. quo una
I. DIE NA Ii RATIO PRIMA.
Veneria ad ultcrutrum mobilium nodorum fierct reversio. Haec
itt exemplo illnstriora fiant. si in aliquo deviationis motus prin-
cipio polu8 septentrionalis plani veri a polo plani medii adiacentis
maxime meridionnlis fnerit, ac Venus tantuni in maximo devia-
tionis limite, qui est septentrionalis, exstiterit, terrae quoqne centro
in aliqua absidum Veneria commorante, in quarta anni parte terra
motu annuo ad locnni intcr ahsidas medium veniet, et eodem
tempore planeta ad suam interseetionem seu nudum mobilem.
Et qnia motu« librationis commcnsuratur cum motu planetae ad
nodos seu intcrsectiones, primus librationis eircellus quadrantcm
quoque conficiet et per reliquum circcllum, qui altero est velocior
duplo. poliw plani veri snb polum plani medii constituetur,
quare et ambo plana eoninngentnr. Reeedentc autem planeta
ab boc nodo, terra procedet ad alteram absida eecentrici primi,
et polus plani veri per librationem a polo plani medii ad septen-
trionem promovebitur. Sic fiet, ut, etsi Venus mcridiana sit,
quemadmodum in nostro exemplo, tarnen latitudo mcridiana mi-
nuatur: si scptentrionalis, eadem crcscat. Eo loci autem ubi per-
ventum fnerit. polus plani veri librationis motu maximum ad
septentrionalem limitem attinget. et planeta motu suo annuo ad
nodos in medio inter utramque intersectionem maximam iternm
in septentrionem deviationem habebit. Apparet itaque motum
eirculi assumpti liunc habere usum, ut in anno Veneris ad nodos
fiat revolutio, semperque terra collocata in absidum linca, planeta
ubicunque in suo piano vero fuerit, maximam a piano medio de-
viationem habeat, et in medio inter utramque absida terra con-
stituta sit in nodis. Porro librationis motu fieri, ut V euere in aliquo
nodornm existente ambo plana coniungantur , et illa pars plani
veri, quam ingreditur. ad septentrionem Semper a medio discedat,
quo. prout convenit, latitudo haec perpetuo borealis maneat.
Quemadmodum autem Veneris planum, quod medium ap-
pellare placuit, in absidum eecentrici primi linca ab ecliptica
intersecatur, et eius plani medietas a summa abside in consequentia
364
SCHUIKTKN VON KHRTKUS.
ad septentrionem prominet, reliqna oppositionis lege in meridiem
vergente. Ita in Mercurio simili ratione est planum medium,
quod Huper suarum absidum linea, ut par erat, ab eclipticae
piano utrinque inclinatur, ut viceversa mcdietas plani medii a
summa abside in antecedentia septentrionalis sit. Quare in
centri terrae annua revolutione declinationes et reflcxiones in
Mercurio permutatae ad Veneris seilicet deprehendentur. Verum
haec varietas, ut eo conspicua magis foret, disposuit Deus et
deviationcm plani veri Mercurii a medio, ut ea medietas perpctuo,
quam ingreditur, a piano medio ad meridiem discederet, et
terra ad absidas ipsas consistente cum suo piano vcro in medio
piano iaceret; quo fit denique, nt in latitudinem praeter dictas
differentias a Venere nullas habeat, nisi quod haec qnoque deviatio
maior in Mercurio est quam in Venere , veluti etiam inclinationiR
angulum maiorcm habet. Caeterum reliquae latitudinum Mercurii
varietates facillime non aliter atquc in Venere colligcntur.
ut primam hanc Narrationem nostram poctac verbis finiam.
Alteram autem mei promissi partem, quamprimum
iusto adhibito studio totnm D. Praeceptoris mei Opus
e v o 1 v e r o . c o 1 1 i g e r c i n c i p i a m . Ko vero gratiorem tibi
utramquc fore spero , quo clarius artificum propositis observatio-
nibus ita U. Praeceptoris mei bypothescs tou rpaivojiivoi? eonsen-
tire videbis, ut etiam inter se tanquam bona dctinitio cum definito
converti possint.
Clarissimc et doctissime I). Schönere ac tanquam pater
mihi Semper colende, reliquum nunc iam est, ut hanc meam
operam qualemcunque aequi bonique consulas. Nam quamqnam
non nesciam. quid humeri me ferre possint. quidve ferrc recusent,
tarnen tuns in me singularis et. ut sie dicam, paternus amor
fecit. ut omnino non formidarim hoc coeluni subire, et quoad
eius quidem fieri potuit. omnia ad te referrc. Quod Deus Opt.
Pars mperat empti, par* e*t rjrhamfa lahari*,
Jliv terieat nontrus attcora iarta rate*;
I. DIE NAURATH) PRIMA.
:*c>5
Max. bene vertere dignetur, deprecor, mihique aspiret, ut iusto
tramite ad proiwsitum fineni, laborem coeptum perducere queam.
Si quippiam autem ardore quodaui iuvenili (qui quidem seniper,
ot ille inquit, magno magis quam utili spiritu suinus praediti)
dictum sit, aut per imprudentiam exciderit, quod liberius contra
venerandam et sanctam vetußtatem dictum videri possit, quam
fortassis ipsa rerum magnitudo et gravitas poBtulabat, tu certc,
quodque apud me dubium non est, in meliorem accipies partem
et potius animum iu te meum, quam quid pracstiterim, spectabis.
Porro velim te de doctissimo Viro, D. Doctore, meo
Praeeeptore, boc statuere, tibiquc persuasissimum
habere, apud cum nihil prius, nee antiquius esse
quicquam, quam vcstigiis Ptolemaei ut iusistat, nec
aliter, ac ipse Ptolcmaeus fecit, vcteres et se anti-
quiores multo secutus. Dum autem tot ^aivopiva, quae
astrouomum regunt. et mathematica se cogcre iutclligeret, quae-
dam praeter voluutatem etiam ut assumcret, satis interim esse
putavit, si eadem arte in cundcm scopum cum Ptole-
maeo tela sua dirigeret, etiamsi arcum et tela ex
longe alio matcriae generc quam ille assumeret. Ac
boc loc« illud arripicmltim, »osi o* eAEuüspiov ~% yvfop^ tov
{xeÄAovTo <p iXooo<f eiv«/ Caeterum, quod alicnum est
* Der bezeichnende Spruch, welchen Kheticus zum Motto für seine
»Narratio prima« gewühlt hat, ist — wie bei dessen Wiederholung hier
nachträglich bemerkt wird — aus des Aleinous »Isagoge in Piatonis dogmata«
entnommen.
Den Gedanken, welchem Uheticus durch das Wort des Aleinous Ausdruck
gegeben, hat Kepler in lateinischer Formulirung ausgesprochen. Kepleri
opp. ed. Frisch VI, Humboldt hat dies charakteristische Unheil
Kepler 's Uber G'oppernicus mit Recht in seinen Kosmos aufgenommen und
demselben dadurch eine weitere Verbreitung verschafft. »Der (irliuder
unseres jetzigen Weltsystems«, sagt Humboldt (a. a. 0. II, M6>, »war durch
seinen Muth und die Zuversicht , mit welcher er auftrat, fast noch ausge-
zeichneter als durch «ein Wissen. Er verdiente in hohem (jrade das schöne
Lob, da» ihm Kepler giebt. wenn er ihu in der Eiuleituug zu den ltudol-
Digitized by Google
366
SCHRIFTEN VON KHETICL'S.
ab ingcnio boni cuiuslibet, maximo vero a natura
pbilosophica, ab eo ut qui uiaxime abhorret D. Prae-
ceptor meuf<, tantum abest, ut sibi a Veteruin recte*
pbilosop hautium sententiis nisi magnis de causis ac
rebus ipsis efflagitantibus studio quodam novitatis
temere discedendum putavit. Alia est aetas, alia
morum gravitas doctrinaeque exeellentin, alia de-
uique ingenii celsitudo aniuiique magnitndo. quam
ut tale quid in eum cadere queat, quod quidem est vel
aetatis juvenilis, vel twv 1x27a <p|iovouvT<uv iri Oscopt'a jiixpa, ut
Aristoteles utar verbis, vel ardentium iugenioruni, quae a ((uolibet
veuto suisque uftectibus moveutur ae reguntur, ut etiam, ceu
xuJigpv^T^ excusso, quodvis obviutu sibi arripiant et acerriiue
propugnent. Verum viueat veritas, vincat virtus, suusque bonos
perpetuo liabeatur artibus, et quilibet bouus suae artis artifex iu
lucein, quod prosit, proferat, atque in bunc tueatur uiodum, ut
veritatem quaesivisse videatur! Neque vero D. Praeeeptor
bonorum et doctorum virorum iudieia unquam abbor-
rebit, quae subire ultro cogitat!
phinischen Tafeln »den Mann freien Geistes« uennt : »»Copt i niciia
vir fuit niaxiuiu ingeuio et, quod in iioc exercitio« id. i. in der
Hekäuipfun^ der Vorurtheile «wu^ni inoinenti CMt, anhuo Über»«.
* Da» in den Text aiifcenmmiiene »recte«, welches die Eflitio prineeps
hat, i«t von MäMlin und allen späteren llemustfeliein weggelassen.
IL Borussiae Encomium/
I'iudaniH iu illa oda. quae literis aureis in templo Miuervae
coimecrata fertur, celebraim Diagoram lihodiuin pugileiu, victorcm
Olynipicnm, ait patriain eiu» Veueris esse filiani et Solis pluri-
iiumi adainatain eoniugein. Deiude Jovein ilii lnultuiii pluissc
auri, idque propterea, quod suam Miucrvaui colerent: quare et
* Eine Uebersetzung de« »Encomiuui Boruasiao» ist im ersten hantle
Tbl. 2, S. 14s ff. abgedruckt. Allein wegen Jer Bedeutung, welche diese «Lob-
schrift auf I'rcussen« für die Biographie von Coppernicus hat, darf auch da»
Uteiniwehe Original iu der vorliegenden Urkunden-Sammlung nicht fehlen.
L>ie Schrift ist überdies sehr selten; sie findet sich nur in den beiden ersten
Ausgaben der »Narratio Prima« (1540 und 1541, und in dem Anhange zu
Keplers Mysterium cosinogruphicuiu. Deshalb hat Hipler — welcher von
dem ersten Theile der »Narratio Priuia« in sciuem »Spicilcgiuin Coperuicanuin«
nur einzelne Auszüge inittlieilt, — Recht daran gethan, das »Encomium Bo-
russiae« dort ganz abdruckeu zu lassen. Leider hat er jedoch dio wunder-
liche Interpunktion jener Zeit uud ebeuso die Orthographie der Editio prin-
ceps genau festgehalten. — (Der Abdruck, welchen der 2. Band der »Acta
Borussica* im Jahre 171(1 brachte, ist unvollständig. Es fehlt fast der
vierte — und ein sehr wesentlicher — Theil, währeud die ganze Einleitung
vollständig mitgetheilt ist, welche, wenn etwas unterdrückt werden sollte,
unbeschadet hätte wegbleiben können. j
Erläuternde Zusätze werden dem nachfolgenden Abdrucke des »Enco-
miuin Borussiae" nur in geringer Zahl beigegeben werden. Die notwendig-
sten Auuierkungeu sind bereits der Uebersetzung im ersten Theile ange-
schlossen ; hier ist nur eiue kleine Nachlese erforderlich.
36S
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ab ea ipsa sapientiae nomine et evxoxAoiratSta;, quam impendio
colebant. elaram redditam.*
Hoc praeclarum Khodioruin EYxuijiiov an ulli praeterea regioni
hae nostra aetate quam Prussiae (de qua pauca dicere in animo
est, quod ea forte tu quoque audire volebas) quis aptius aecomo-
daverit, ego quidem non video. Nec dubito, quin eadem numina
guberaantia hanc regionem deprehenderentur, si peritus aliquis
astrologus diligenti cura pulcherrimae huius, fertilissimae et feli-
cissimae regionis praesideutes Stellas inquireret.** Qucmadmoduni
autem IMndarus ait:
L> ' v ff
r7(3t£?, OOTTU) OTS
Xttcva oareovro Zsu; t xat abavaroi,
<I>avspav sv reXayei
ToÖov £}jt|x£v rovn'm,
AXjxupot; & ev pevlleatv vaoov xex(>u<f Oai.
* Neben den von Kheticus selbst hervorgehobenen Beziehungen, welche
ihn veranlasst haben, in seinem »Encomium Borussiae« von KhodiiB deu
Ausgang zu nehmen, ist nicht zu vergessen, dass Kbodus damals in Aller
Munde war. Nicht lange vorher hatten dio Uugläubigen diese Insel den
Christon entrissen, die letzte ihrer Besitzungen im Morgcnlande.
*' Die astrologische Sprache von Kheticus hat Beckmann in seiner
Uebersetzung des »Encomium Borussiae« (Erml. Zeitschr. III, Ö.i irrthüinlich
als einen «•Scherz« bezeichnet, wenngleich er das Wort abschwächend hinzu-
fügt, dass Kheticus allerdings mit den bedeutendsten Gelehrten seiner
Zeit — Melanchthon der »praeeeptor Oermaniae« und sein Lehrer Joh.
Schoner voran — sich »zu astrologischen Deutungen hingeneigt habe«.
Dass Beckniauu sich in dieser Auffassung vollständig geirrt, beweisen
die Ausführungen, welche im ersten Bande Thl. 2, S. A'M) ff. gegeben sind.
Kheticus hat an verschiedenen Stelleu seiner Schrifteu — so auffallend dies
auch bei dem begeisterten Apostol der Lehre von der Erd-Bewegung er-
scheint — seiue Anhänglichkeit an die Astrologie bekundet, welche er in
dem Schreiben d. d. »im Augusto des MDXLI Jars« an Herzog Albrecht
von Preussen gorichtet hat, als eine »hochlöbliche Kunst« bezeichnet (vgl.
Bd. I. Thl. 2, S. 401).
Die für das Verhältniss des Kheticus zur Astrologie bezeichnendste
Stelle findet sich in der »Narratio Prima«, sie ist oben S. 305 uiitgetbeilt.
Digitized by Google
II. UORUSSIAK ENCOMIUM.
3ß9
'A-eovro; o oun; sv —
Aet&sv Äd/o; 'AsXt'ou •
Kai f»a fiiv x«opa? dx>.dpm —
Tov Xtitov, dfvov Hsov.
Mva^OsvTi oe Zeo; aji^aXov piX —
Ast Osjxsv aXXa {itv oux
Ktaasv imt woXiag
Kt-s tiv aoro? opav svoov Ha/.dssr,;
Au;o}i£vav rcsoottiv
lloXuj'iooxGv yatav avi>p«i —
I lotst, xat eucppova jxr/ot;.
Ita oliui liaud dubie Prussiani pontus babuit : et quod certius
quis propriusque Signum capiat, quam quod hodie in continente
lougissime a littorc suecinum reperiatur? quare et eadem lege,
Deuruni muuere, ut e inari nata A]M>üini cessit. quam tanquani
coniugcm suam Hbodum olini nune adamat. Non potent Sol
Prussiam perinde radiis reetis pertingere ac Khodum:' Fateor,
sed hoc aliis multis compensat modis. et quod in Khodo radiorum
reetitudine praestat, hoc in Prussia niora Raa supra horizoutem
efficit: deinde suecinum Dei peculiare esse donum, i|uo hanc im-
primis regioncra ornare voluerit, neminem negatumm pnto. Imo
si succini nobilitatein et usum, quem in medicinis habet, quis
pcrpenderit, non iniuria Apollini saeruin iudicabit einsquc adeo
munus egregium. quo Prussiam eoniugem suaui tanquam prctio-
sissinio ornamento magna in copia donet.
Cumque Apollo praeter artem medicinam et jxavttxr(v, quas
invenit primus et coluit, studio etiam venandi teueatur, videtur
hanc rcgionem prae caeteris omnibus elegisse, et cum longo tem-
pore ante praevideret immanes Turcas Khodou suam devastaturos,
in has partes sedem suam transtulisse atque huc cum Diana so-
rore commigrasse vero non videtur absimile. In quaseuuque
enim partes oculos vertas, si Silvas cousideres. vivaria quae
Graecis :rapdosi3oi sunt) et apiaria ab Apolline consita dices: si
ii 24
igitized by Google
370
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
arbusta et campos eorundemque leporaria et ornithones, si lacus,
stagna. fontcs, Dianae sacra dixeris Deoruinque piscinas. Atque
adeo PrusBiam prae aliis regionibus elegisse apparet, inquam, eeu
suum paradisum. praeter eervos. damas, ursos, apros et id genus
alias vulgo notas feras. uros etiam, alces, bisontes * etc., quo»
alibi locoruni vix reperire est, inveberet, ut intcrini silentio prae-
teream plurima et ea rara adniodum avium nec non piseium
genera.
Proles autein, quam Apollo ex Prussia coniuge suscepit sunt:
Regius iiiouN. sedes lllustrissimi Prineipis. D. Domini Alberti,
Dueis Prussiac, Marcbionis Hrandcnburgensis etc.. omnium docto-
rnm ac clarorum virorum uostra aetate Maccenatis; Toruuua,
olim einporio. uunc vero alumno suo. D. Praeceptorc
meo satis clara; Gcdammi, Prussiae mctropolis, sapicutia
et senatus maiestate. opibus et renascentis rei literariae gloria
conspicua; Varmia, collegium multorum doctorum et piorum
virorum, clara reverendissimo D. Domino Ioaune Dantisco, elo-
quentissimo et sapientissimo Praesule; Marienbnrgum, aera-
rium serenissimi Kegis Polouiae; Elbiuga, vetus Prussiac do-
inicilium, quae sauctam quoque literamm curam suscipit: Cnlma,
clara literis, et undc ius Oulmense originem duxit.
Acdificia vcro et munitiones Ai>olliuis regias et aeden di-
ceres. liortos, agros. totamque regionein Veneris delicias, ut non
immerito Poöo; dici possit. Porro Prussiam hliam esse Veneris
* Die von Iiheticus erwähnten Auerochsen, Elche und »bisontes«
(Buekeloehsen?, lebten zahlreicher noch am Endo de» Iii. Jahrhundert» in
I'reussen, wie ein Schriftsteller jener Zeit, Henneberger, iu »eiuem »C'ouimeu-
tar. ad tabul. (Jeogr.« p. 2">1 berichtet Vereinzelt fanden »ich Auerochseu
und Klche noch hundert Jahre später; von beiden giebt Hennebcrger in
seinem »Alt- und Neuen l'reusson« ;H»S4) eiue Abbildung, »bisontes« aber
existirten zu »einer Zeit nicht mehr. — (Gegenwärtig sind die Klonthiere
bekanntlich in Europa »ehr selten; Auerochsen aber Huden «ich nur noch
im Walde von liialowicza in Litthauen ;.
Digitized by Google
II. BORLSSIAE ENCOMIUM.
371
haud est in obscuro. si vel terrae fertilitatcm quis perpeuderit.
vel venustatem et amoeuitatcm totius regionis.
VenuH fertur (»rta mari, ita et Prussia eius et Maris tilia est:
idcoque non tantum eaiu fertilitatem praebet, ut llolandia et Se-
landia annona ab ea alantur, sed et quasi horreuni sit vicinis
reguis, iteni Angliae et Portugaliae ; praeter haec optima quaeque
piseium genera et alias res pretiosas, quibus ipsa circuinfluit,
aliis aflfatim suppeditat. Caeteruui sollicita Venus de iis, quae
ad cultuni, splendorem, benc ac humaniter vivenduni attinebant,
neque negante soli natura in bis partibus uasei et haben pote-
rant, mari denique auxiliante effecit, ut commode in Prussiam
aliunde invebi possent.
Verum cum haec tibi, doctissime D. Schönere, notiora sunt,
quam ut a me prolixius referri debeant, atque ab aliis integris
ca de re editis libellis tractentur, uberiore encomio supersedeo.
Hoc tantum addam, ut est Prussica gens populosa praesidentis
Numinis beneficio, ita quoque est singulari bumanitate praedita;
praeterca cum omni'genere artium Minervam colaut, et .Jovis ob
hoc benignitatem sentiunt. Nam ut non dicam de inferioribus ar-
tibus attributis Minervae, ut architectonica et huic cognatis, prin-
cipio illustrissimus Princcps, deinde oiunes praesules
proceresque Prussiae, penes quos summa rerum est, ac
rcrum publicarum gubernatores, ut Heroas dccet, summo studio
passim renasceutes in orbe literas amplectuntu r:
adeoque et soii et communi consilio alere et prupagare
student. Quarc et Jupiter fulva contracta nebula multum auri
pluit, hoc est, ut ego interpretor, quia Jupiter praeesse dicitur
imperiis et rebuspublicis, cum Maguates studiorum, sapientiae et
Musarum curam suscipiunt, tunc Dens subditormn nee non vici-
norum rcguni. prineipum ac populorum animos ecu in aureaw
nubem oontrahit, ex qua pacem omuiaque commoda pacis tauqoaiL
guttas aureus destillet, animos tranquillitatis et publicae pari*
amautes, eivitates bouis legibus eoustitutas, viros sapieai«— .
24"
ized by Google
:*72
SCHR1FTKN VON KIIETICUS.
honestam et sanctam liberorum educationem . piam denique ac
puram religionis propagationem etc.
Saepius eitatur uaufraginm Aristippi. qnod apud Rhodum in—
sulam fccisse eum perhibent, tibi eieetus cum qnasdam gcome-
tricas in littore figuras conspexisset. iussit socio» suos bono esse
animo, inclaniitans se hominnm vestigia videre. Neque eum sua
opinio falsum babuit: nam et sibi et suis eruditione. qua polle-
bat, ab hoininibus doctis et amantibus virtutem uecessaria ad
vitam toleraudam facile parabat.
Ita, ut Dii tue ament, doctissime D. Sehouere, cum Prutteui
sint hospitalissimi. band adbuc contigit mihi ullius bis in partibns
nuigni viri adire acdcs, quin aut statim in ipso limine geometricas
tiguras cernerem, aut illorum animis geometriam sedentem de-
prebendcrem. Quare omnes fere, ut sunt böni viri, studiosos
harutn artium quibus posaunt studiis et oftieiis prosequuntur, si-
quidem nunquam vera sapicntia et cruditio a bonitate et benefi-
ceutia seiuneta est.
At praeeipue duornm magnorum virorum erga me studia ad-
mirari soleo. cum facile agnoscam, quam mihi sit curta eruditionis
supellex, meque meo pede metiar. Alter est autem amplis-
simus Prucsul, cuius sub principium mentiouem fcci, reve-
rendissimus D. Dominus Tidemannus Gysius, Episco-
pus Culmcnsis. Eius autem reverenda Pietas cum chorum
virtutum et doetriuae, qnemadmodum D. Paulus in Episcopo re-
quirit, sauctissime absolvissct ac intellexisset. uon parum momenti
ad gloriam Christi adfcrre, ut iusta temporum series in ccclesia
et certa motuum ratio ac doctrina exstaret: D. Doctorem, Prae-
ceptorem meum, cuius studia et doctrinam multis abhiuc anuis
exploratam habebat, ante uon destitit adbortari ad baue proviueiam
snseipiendam, quam impulit.
D. Praeceptor autem cuiu natura esset xo»v«uv«o; et videret
reipublicae quoque literariae motuum emeudatione opus esse, facile
revereudissinu Praesulis et amici preeibus ccssit et reeepit
II. BORUSSIAE ENC'OMIUM.
373
tabulas astronomicas cum novis canonibus se compositumm ncquc,
si quis sui esset usus, rempublieam. quod cum alii tum Joannes
Angelus fccit, laboribus suis defraudaturum. At quoniam iam
olim sibi esset perspectum, Observationen suo quodammodo iure
*
tales hypotbescs exigerc. quac non tarn evcraurac essent bactenus
de motnuin et orbium ordine, recte, ut quidem receptum eredi-
tumquc vulgo, disputata et exeussa. quam etiam cum sensibus
nostris puguaturae : iudicabat Alfonsinos potius quam Ptoleinaeum
imitandum et tabulas cum diligentibus canonibus sine demon-
strationibus proponeudas. Sic futurum, ut nullam inter pbilo-
sophos moveret turbam, vulgares mathematici correctum babereut
motuum calculuin ; veros autem artifices. quos acquioribus oculis
respexisset Jupiter, ex numeris propositis facile perventuros ad
prineipia et fontes. unde dedueta essent omnia. Quemadmodum
quoque usque adhuc doctis elaborandum fuit de vera hvpothesi
nmtus stellati orbis ex Alfonsinorum doctrina. sie fore ut doctis
liquido con«tarent omnia; neque tarnen astronomorum vulgus frau-
daretnr usu, quem sine scientia solum curat et expetit, atque
illud Fythagoreorum observaretur. ita pbilosopbandum , ut doctis
et matbematicae initiatis pbilosopbiae peuetralia reserantur etc.*
Ibi tum Ueverendissimus ostendebat, imperfectum id munus
rcipublicae futurum, nisi et causas suarum tabularum proponeret,
et imitatione Ptolomaei. quoconsilio, quave ratione, quibusque
nixus fundamentis ac demonstrationibus medios motus et prostha-
phaercses inquisierit radiecs ad temporum initia coutirmaverit
insuper adderet. Ad haec addebat, quantum haec res incommodi
• Hier begiunt in dem Abdrucke des »Encoinium Borussiae-, welchen
die -Acta Borussica« II, 4 ■ :* ff bringen, die grosse Lücke, auf welche
bereits oben S. 367 hingewiesen ist Der Grund ist nicht zu errathen,
weshalb dort nicht weniger als l'A» Seite der Editio prineeps weggelassen
sind ; es fehlt der ganzo folgeude Abschnitt bis zu den Worten : »Caeterum
indoctomm, quos Graeci dtteropr/roj;, djAouaoy;, a^iXo^ö^ou; xa't d^emjittpf.TOj;
vocant«. (S. 375.)
Mi
SC1IK1KTKN VON KIICI KTS.
et quot errores in tabnlis Alfonsinis attulisset, cum cogeremur
eorum placita assumere ac probare, non aliter quam, ut i 1 Ii sole-
bant »ül'jxo; £'f<a«, quod in Mathematik quitlem nulluni prorsus lo-
cum habet.
l'orro cum haec principia et hypothcses tanquam ex dianietro
cum Vcterum hypothesibus pugnent, vix intcr artifices aliquem
futurum, qui olim tabularum principia perspccturus esset eaque,
postquam tabulae vires, ut cum veritatc consentientes, acquisi-
vissent, in publicum proferret. Non hic locum habere, quod
saepius in imperiis ac consiliis et publicis negotiis fit, ut ali-
quamdiu consilia occultentur, donec subditi fruetu pereepto spem
uequaquam dubiam faciant. fore ut ipRi consilia sint approbaturi.
Quantum autem ad philosophos attinet, prudentiorcs et doc-
tiores diligcntius Seriem disputationis Aristotelicae cxanihiaturos
et perpeusuro8. quomodo Aristoteles, postqiiam pluribns sc argu-
mentis immobilitatem terrae demonstrasse credidit, confngiat tandem
ad illud argumentum : MapT'jps* oz to'jtou -xat ra zapot twv p.a\)rt-
•taTtxtwv kz';6)uv* rspt -rjv a^TpoÄo-; toiv, -ap 'iitvousva Tj\iriai^zi
to'j ;ii^o'j /c'jxivr,; tt,; l'orro hinc secum constitutnros. si
haec conclusio praemissis disputationibus non poterit subiiei, ne
oleum et operam impensam perdamus, potius vera astronomiae
ratio assummenda erit. Deinde reliquarnm disputationum aptae
solutioncs indagandae, et recurrendo ad principia diligentia maiorc
parique studio excutiendum. an sit demonstratum, centrum terrae
esse quoque centrum uui\ ersi : et si terra in orbem Luuae ele-
varetur, quod terrae partes avulsae non sui globi centrum adpe-
titurae essent. sed universi. cum tarnen omnes ad angulos rectos
superficiei globi terrae inoidant. Practcrea cum maguetem videamns
naturalem motum habere versus septeutrionem. item dinrnac revolu-
tionis. an inotus circularcs terrae attributi necessario violenti sint.*
* Die Lesart der editio priueep* ist unverständlich und »it horlicli ver-
derbt Sic» hat jedoch in den Text aufeeuoiniiien werden müssen, weil nur
II. ENCOMIUM BORÜSSIAK.
Mb
Amplius utTiuii possint tres motus. a medio. ad medium, et
circa medium, actu separari, et alia. quibus ut fnndamentis
Timaei et Pythagoreorum placita rcfellit. Atque baec et huius-
modi secum perpendent, si ad principalem astronomiac finem et
ad Dei et naturae potentiam ac industriam respicere volnerint.
Quodsi autem docti ubique acrius et pertinacius suis principiis
insistere in animo babuerint decreverintque , moncbat 0. Prac-
ceptorem, sc fortunam meliorem expetere non debere. quam quae
Ptolomaci huius disciplinac monarchae fuisset. De quo Averroes,
suramua alias philosophus, postquam conclusisset e]>icyclos et ec-
centricos in rerum natura omnino esse non posse, et Ptolomaeuin
ignorasse, quare Veteres motus gyrationis posuissent, tandem pro-
nunciat, »Astronomia Itolomaei nihil est in esse, sed est conveniens
computationi non esse«. Caeterum indoctorum. quos Graeci
ibsiopT^Too;, dtij.O'jaou;, a<^iXo3o<pou; xai <r;£<ofi£Tp>^-ou; vocant, cla-
niores pro niliilo habendos, cum neque istorum gratia ullos viri
boni labores suseipiant.
His et aliis multis, nt cx amicis rerum omni um conseiis
eomperi, eruditissimus Praesul tandein apud D. Prae-
ceptorem evicit, ut polliceretur se doctis et Posteri-
tät i de laboribus suis iudicium perra isaurum. Quare
merito boui viri et studiosi mathematum reveren-
dissimo Domino Culmensi magnas inxta mecum habe-
bunt gratias. quod hanc operam reipublicac prae-
stiterit.
Quouiam autem munificentissimus Praesul hacc studia impendio
amat diligenterque colit, habet et armillam aeneam ad observanda
durch gewaltsame Aendcrungen viw Verbesserung möglich erscheint. Mästlin
lässt das »item" vor deu Worten »dwrnae rrvolutioiiis« einfach wegfallen.
Gassendi geht weiter ivita Coperuici p. 33 :■; er verändert »item« in »»um-,
setzt ferner »revolutione** statt »revolutionls« und wandelt »o/i« in »aliiqut*
Bei ihm lautet der Satz sonach: » . . . man diurnae recolutiones a 1 1 i </ u u
motu« circulares attributi necesmrio violt-nti tint».
37 <j
SCHR1PTKN VON KHKTK'US.
aequiuoctia, quales duas. scd aliquanto maiores Ptolemaens Ale-
xandriae fuisse commemorat. ad quas videndas passim ex tota
(Jraecia confluebant eruditi. Curavit ctiain sibi vcre Principe
dijLrnuin gnomonem ex Anglia adferri, quem minima animi vnlup-
tate vidi, siquidem ab optimo artifice nequc rudi mathematices
fabricatus est.
Alter vero meorum Maccenatnm est spcctabilis ac
strenuus D. .Joanne« a Werden, Burgrabius Novensis etc.,
Consul inclytae civitatis Gedanensin, (jui ut ex amicis
quibusdam de meis studiis audivit, nun dedignatus est. nie qua-
lemeunquc suis verbis salutarc et petere, ut se ante convenirem,
quam Prussia cxcedcrcra. Quod cum D. Praeccptori meo indi-
carem, ipsi hoc meo nomine tum placuit et virum eum ita mihi
depinxit, ut nie tanquam ab Achille illo Homcri vocari intelligerem.
Nam praeteniuam quod in belli pacisque artibus excellit, etiam
musicam Musis faventibus colit, qua suavissima harmonia spiritus
suos rccreet et excitet, ad reipublicac onera subennda ac per-
ferenda dignus, quem Dens Opt. Max. fecerit »notjuva Xamv«. Et
beata rcspublica, cui Dens tales praefecerit administratores.
Socrates in Phaedone damnat illorum sententiam, qui animam
harmoniam dixere, et recte quidem, si nihil praeter elemcntorum
in corpore crasim intellexere. Qnodsi autem ideo animam har-
moniam esse dcfinierunt, quod et sola cum Uiis mens humana
intelligeret harmoniam, quemadmodum et sola haec numerat,
quare et quidam numerum dicere non sunt veriti: deinde etiam
quod cernerent gravissirais quandoque animae morbis concentihim
Musicis mederi, nihil haec sententia, quod anima hominis praeser-
tim Heroici harmonia dicatur, incommodi habere videbitur. Qua-
propter rectissime quis eas respnblicas beatas dixerit, quarum
gubernatorcs animas harmoniacas. hoc est philosophicus natura«,
habiierint. Qualem ccrte Scytha illc neqnaquam habuit. qui equi
hinnitum audire malebat. quam cxccllentissimum musicum, queni
alii ad stuporem usque audicbant. l'tinam autem omnes reges,
II. BORUSSIAE ENCOM1UM.
Ml
principe», praesules aliique regnorum proceres animas ex cratere
harmoniacarum animarum sortirentur, et non dubitarem, quin
optimae hae disciplinae, quaeque propter se potissimuni nunt ex-
petendae, suam dignitatem eint obtenhirae!
Haec habui clarissime vir, quae ad te in praesens de D.
Doctoris mei hypothesibus, Prussia et maecenatibus meis scribenda
putavi. Bene valc vir docrissime, et studia niea tuis consiliis
gubernare ne dedignere; scis enim nobis iuvenibus maxinie se-
niornm et prudentiorum consiliis opus esse. Nec te veuusta illa
(rraecorum scntcntia fugit: l'vfojxai o ajAEivo-j; sbt -mv '(zpainipmv.
Ex Musaeo uostro Varniiae IX. Calend. Oetobris Anno Domini
M. D. XXXIX.
HL Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernicns. '
Wittenberg 154>.
Doctrina et virtute praestanti
Georgio Hartniaunu Noribergensi
JoaehiniUH Uheticus S. D.
Cum rerum hunianarum inconstantiam. varios casus summo-
ruin viroruin , regnorum mutationcs considero , cum in eaeteris
rebus imbcdllitatem bumuui generis deploro. tum vero raaxime
doleo ctiam in artes divinitus humano generi traditas lata tem-
porum saevirc. Olim studia frequentissima mathematum fuerunt.
tota ars ex fundamentis mira solertia, Dco monstrantc initia et
regeiite artineum mentes, exstrueta est, magna lux, magnus bonos
huius duetrinae fuit. Postea multis sacculis iaeuit obruta tenebris
fortasse eo, quod in bac ultima mundi senecta orbis terrarum bar-
* Der Titel lautet: »De lateribus et angulis triaugulornm
tarn planorum r ec t i 1 ineo r um , tum sphaericorum libcllus cru-
di ti ssiuius et u ti Ii» situ u» c um ad plerasque Ftolemaei demou-
»tratioties in te 1 1 i gendas , tum veru ad alia inulta scriptua a
clarissiino et doetissimo viro D. Nieolao Copernico Toronensi«.
Das Schriftchen ist bei Joh. Luft in Wittenberg gedruckt. Die näheren
bibliographinehen und anderweiten Notizen sind im ersten Hände Tbl. 2,
S. 4HO ff. gegeben.
III DIE VORREDE ZU DER TRIGONOMETRIE VON ( OPPERNICUS. '.*79
barorum iniperiis fato quodam oppressus est. Sed quin arte»
vitae utiles praecipna Dei dona sunt, res ipsa (»stendit, non
humana ope, sed quodam singulari Dei beneficio ntennque eas
conservari et interdum mrsus eeu flammam excitari, ne funditus
intereant. Sed ctiara cum restitutae sunt, prorsus accidit homi-
nibiiB. quod aiunt Pytbagoram dixissc de coelestium motuum
harmonia. qua ille quidem dixit effici dulcissimos sonos, sed non
audiri eos. quia iani propter consuetudinem negligantur. ita surdi
bomines nec audiunt nec tueri Student artes divinitus uobis rcd-
ditas. Et ut caetera praescntia bona lastidimus. ita et banc
doctrinam, cum fruimur quotidianis benefieiis, leviorem duci-
mus. 8i deesset annorum enumeratio in bistoriis, in religio-
nibus. in foro, quantae cssent in vita tenebrae! Si nume-
rorum doctrinam non baberemus. intinita esset legitimorum eon-
tractuuni couturbatio. Arehitectonica tota cx geometria orta est,
et sunt aliac utilitatcs inultac in metiendis corporibus. Haec bc-
neticia cum sint in manibus, fontes tum ncgliguntur, tum vero a
multis süperbe contemnnntur. Itaque magna gratia debetur bonis
viris, qui in tanto doctrinae contemptu sponte laborem suseipiunt
et sumptus faciunt in bis divinis artibus excolendis et utilitatis
publicac causa conservandis. Cum autem nobis monumenta utilia
istic tum edantur tum adomentur, duxi boc te miniere vieissim
oruandum esse, quod non dubito tibi gratissimnm fore. Scis
doctrinam triangulorum maximos usus babere, cum in aliis geo-
metricis materiis, tum vero praeeipue in astronomia, iileoquc saepe
in cam rtolemaeu8 ineurrit. Quarc et Iii, qui ftolcmaeum cxpli-
carc conati sunt, multa de triangulis commeutati sunt. Et optariin
exstarc veteres Menelaum et Thcodosium. Nunc reecns prodiit
liicuhratio Kegiomontani : sed multo ante quam banc videre
potuit vir clarissim us et doctissimus D. Nicolaus Co-
pernicus. dum et in I'tnlemaeo illustrando et in do-
ctrina motuum tradenda elaborat, de triangulis eru-
ditissime scripsit. JScio tibi admiratioui fore boc scriptum,
380
SCHRIFTEN VON RHETICU8.
cum videbis, quantas res quam artificiose complexus sit. Ut
autem hoc tempore ederem, eo accidit, quia in euarrationc Tto-
lemaei uobis opus fuit triaugulorum doctrina. tibique eo dedicavi.
ut te provoearem ad cdcuda, si qua iu hoc gencre habe«, scu
vetera seu recentia. Huc accedit, quod audio amicitiam tibi
Homae fuisnc cum auctoris fratre. Sed tibi viro doetissimo
non minor est causa quam haec ad amandum aueto-
rem, accrrimum ipsius ingcnium, et cum in cacteris
artibus. tum maximc in doctrina coelesti eruditio
tanta, ut vcteribus summis artificibus conferri possit.
Ac gratulari huic actati debemus, taut um artificem
reliquum esse, qui studia aliquorum accendat et
adiuvct. Mihi quidem iudico rem nullam humanam
contigissc meliorcm quam talis viri et doctoris con-
suetudinem. Ac si quid uuquam mea opera in hoc
gcnere rcipublicac profutura est, ad cuius utilitatem
studia nostra referenda s u u t , huic doctori acceptum
referri volo. Itaque cum haue lucubrationcm et ingeniosissime
scriptum esse sciam et ego eam propter auctoris memoriam ma-
gui faciam, velim te hoc munere magnopere dclcctari. ßene vale.
Has artes tencris annis studiosa iuventus
Discito, mensuras quae uumerosque docent.
l'raenüa namque feres suseepti magna laboris,
Ad coelum monstrant haec tibi scripta viam :
Qua patet immeusis spaeiis pulcherrimus orbis.
Si metas horum cernere meute volcs:
Sidera vel quauam coeli regione vagentur,
Aeterni cursus quas habeantque vice»;
Our Luna involvat caeca caligine fratrem.
Cur Lunae nsurara lucis et ille neget;
Venturos etiam casus quac fata guberuent,
Quas populis clades astra jnimica ferant.
III. IHK VORREDE ZU DKR TRIGONOMETRIE VON t'Ol'I'KRNICITS. 381
Haec si nosse voles, prius est doctrina tenenda.
Quam brevitcr tradunt haec elementa tibi.
Cnmque hominum mentea. quae coelo seinina ducunt.
Errcnt a patria scde domoque procul.
Haec doctrina ipsas terrena mole solutas
Coelesti reduces rursus in arce locat.*
* Das im Texte mitgetheilte Gedicht findet sich auf p. o des Schrift-
chens zwischen der Vorrede und dem Abdrucke der Trigonometrie von Cop-
pernicus. Es scheint jedoch kaum von Kheticus herzurühren. Ilipler hat
mehrfach die — wohl nicht zutreffende — Vermuthung ausgesprochen zu-
letzt im Spie. Cop. p. loa) , dass der Bischof Dantiscus das Epigramm ge-
dichtet habe. Vgl. Band I, .Tbl. 2, S. m) u. 481.
IV. Die Vorrede zu den »Orationes de Astronomia, Geographia
et Phyßica«.*
[Nürnberg 1542.)
Ornatissimo et pru«d cntissi mu vir«»
Domino Heiiirico Veidnower
Consnli Veldkirchensi
Joachim u 8 Uheticus S. D.
Multa sunt argumenta, liberales artcs. quibus haue vitam
mm soluni oruavit Deus. sed etiam adiuvit varie diviuitus osteusas
• Der vollständige Titel der kleinen Schrift lautet: »Oratio u es
diiäie, p r i m :t de Astronomia et Ueographia, altera de Physica,
habitae V ui tembergae a Joachiino Rhetico, professorc Ma-
theuiatuui Noriinbergae apud .Josinn Petreium [MA'l). — Die bei-
den Vortrüge, welche Rhoticua in Nürnberg dem Drucke Ubergab, waren
nach .seiner Rückkehr aus Preussen in Wittenberg gehalten.
Das Schriftchen , welches dem Bürgermeister von Feldkirch ;dem (Je-
burtBortc des Uheticus. Heinrich Veidnower, gewidmet ist, umfasst 24 Seiten
in klein Oktav, von denen das Dedikations- Vorwort allein 5 Seiten ein-
nimmt. Es erschien bei Petrejus, dem Uheticus den Druck des Copperni-
cauischen Werkes «de revolutionibus orhium caelestium« übertragen hatte,
zu der Zeit, als letzteres sich unter der Presse befand. Nähere Mitthei-
lungen über Petrejus und sein freundschaftliches Verhältniss zu Uheticus
sind Hand I. Tbl. 2. S. :»H ff. gegeben.
IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE A8TR., GEOGR. KT TOYS. 383
et a sanctis hominibus inde usque ab originali mundo ad poste-
ritateiu transmissas esse. Natu et usus in universa vita patet
latissime et ipsa ordinis perpetua consensio. qua praeceptum
uuum ex alio quasi enascitur, vcritatis non obscurum est indicium,
quam solius Dei opera, tanquam propriam notam, divinae originis
babent. Itaque meorum praeceptorum et consilium iu observandis
honestis artibus admiror, et diligentiam merito praedico, qua eas
primae aetati instillant. Nam, ut de me dicam, veniebam domo
Vuittenbergam mediocriter institutus, illis primis non tarn artibus,
quam sumuiamm artium instrumentis. Ad eam Cognitionen! ac-
cesserat parentis diligenti cura numerorum notitia. Nam hanc
etsi mercatores sui maxime commodi causa in pretio habendam
censent, tarnen profecto longe maiores usus in omni vita praestat.
Sive autem praeceptor mens, Philippus Melanthon, nostri saeculi
unicum omamentum, quod numerorum cognitione essem aliquo
modo instructus, sive aliam 9b causam me mathematicis disciplinis
adhibuerit, nescio. Hoc tarnen summo studio perfeci, ne in eo
genere literarum, quod mihi sequendum iudicarat negligentem
operam navarem. Ac postquam ex Joanne Volmaro, gentili
nostro, viro doctissimo, geometrica et astronomica praecepta didi-
cissem, evocavit me Noribergam insignis fama viri non solum iu
hoc genere disciplinarum clarissimi, sed etiam in omni vita optimi
Joannis Schoncri. Ab eo Tubingam concessi. Nam istic vir
omni um memoria dignissimus Joannes Stoflerus, non solum huius
artis illustria monumenta, sed etiam discipulos eximios reliquissc
ferebatur. Aecidit autem, ut hac occasione etiam in clarissimi
viri Joachimi Camerii uotitiam venirem, qui et has artes facit
maximi et in reliqua literatura ita cxcellit, ut singulare Germa-
uiae omamentum esse merito praedicetur. Cum dcuique in
septcntrionalibus partibus D. Nicolai Copernitri ta-
rn am tan tu in esse audircm, etsi tum Academia Vittebergen-
sis me publicum professorem istarum artium constituisset, tauten
non mihi putavi acqiiieseeuduiu, douec etiam illii>
Digitized by Google
381
SC1IUIFTEN VON RHKTICUS.
institutione addigcerem aliquid. Ac profecto neqne
sumptuum, nec itineris, uec aliarum molestiarum nie
poeuitet.' Ingeng euim operae pretium iu eo mihi
fecigse videor, quod honiinem aetatc nunc graveni
iuvenili quadam audacia perpuli ad rationes suas iu
hoc gencre diseiplinae toto mundo maturius coiuinu-
nicandag. Ac iudicabuut idem mecum eruditi omnes, cum
libri, quos nunc gub prelo Norebergae habemug,
edentur. Sicut verum est, quod poeta inquit, »Ignoti nulla cupido«.
ita iu illo ugu artig deprehendi multipliees huius studii fruetus,
quibus non ornatur soluni, sed adiuvatur praeclare tota haec vita.
Itaque cum et dignitas proximi anni, qua me Academia Vuitte-
bergeugis ornavit," et conguetudo tiagitaret aliquag publicag et
solennes oratioues. rectissime me facturum iudieavi, si has arte»,
physicam, astronomiam, et geographiam iuventuti commendarem.
Ac autores postea mihi fuerunt multi eruditi viri, ut hoc incuni
de his artibug iudicium eriam aliia ogtenderem. Horum vel con-
silio vel autoritati cum refragari non liceret longius, et reipu-
blicae quoque iuteresse videretur, honestissimas de his artibus
sententiag exstare, utramque orationem publice a me Vuittebergae
habitam edidi. Eas, vir ornatigsime, ad tc mittendas. imo etiam
* Die obige u Angaben ergänzend, schreibt Rheticus in der Dedika-
tions-Epistel seiner Epheuieriden für das Jahr 1551 an Georg Chunierstad
»Quae qnidein itinera) inoo, ut dieitur, Marte et longinqua et difficilia eon-
leei, dum quaero, qui nie aeeipiat coelique via» et sidera monBtret. Sep-
teutriones subii, iu Prussia ea didiei atque pereepi de praeclarissiina arte
astrunomiae, dum versor apud siiminura virum Nicolauni Coperuicum, quibus
elaborandis vita sufticere non possit etc.«
»* Rheticus war nach seiner Rückkehr aus Frauenburg zum Dekan der
Artisten-Fakultät in Wittenberg erwählt worden. Wir erfahren dies durch
Weidler aus den Akten der Universität: »Rhcticuin Vitebergam rediisse
anno 1541 vel 1542 et officium suum denuo obiisse, ex matricula uostra
didiei, siquidem anuo 1542 Mensi Februario et sequentibus decanatum
gessit et candidatis nonnullis magistri lairrcam iinpertiit«. Hist. astrou.
l». :<:»»; .
IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE A8TR.. OEOOR. ET PHYS. 3S5
nomini tuo inscribendas iudicavi, non solum quod in patria mea
principem locuni teneas, et sicut ex patrono meo. viro tum optimo
tum doctissimo. D. Jacobo Milichio intellexi. primam aetatem iu
nostris studiis cum singulari eloquentiae laude eontriveris, sed
quod video literas clarorum virorum tutela indigcre. Multum
euim prodest ad primam aetatem excitandam. si summorum ho-
minum iudicio approbari basce artes videant. Homerus principe»
nunünum elypeis tegi fingit. et profecto manifesta argumenta
sunt, quod rerumpublicarum gubernatores divinitus non regantur
solum, sed tegantur etiam in tantis et tarn variis periculis. Ad
hunc modum ipsos gubernatores decet, honesta studia sua auto-
ritäre non solum commendare aliis, sed etiam defendere contra
pravas vulgi opinioncs. quod nihil admiratur praeter quaestum.
Ego igitur cum et harum artium principia in patria perceperim
et usu nunc discam, rae a praeceptoribus fidelissimis non de-
ceptum, inter quos non postremum locum tenet D. Achilles Gassar
Physicus,* qui etiam caelestes significationes secutus me ad hoc
studiorum genus cohortatus est, existimavi etiam tuam auctori-
tatem mihi adiungendam, ut praestantissimae artes iuventuti et
eius modcratoribus commendarentur. In hac re non solum patriae,
sed et toti reipublicae plurimum profuerimus. Spero autem tibi
et nostris literis non vulgaritcr institnto et primas tenenti in
republica hoc de praeelarissimis artibns iudicium deiudc et vo-
luntatem erga te meam non ingratam futurum. Bene et feli-
citer vale.
* Ueber Pirniinius Gassarus sind bereits oben S. 2S7 einige bio-
graphische Notizen mitgetheilt. Dass er mit Kheticus in naher freund-
schaftlicher Beziehung gestanden, wissen wir aus den beiderseitigen Zeug-
nissen (vgl. 8. 2HH . Kheticus gedenkt seines Freundes auch in der »Choro-
graphia«: » . . . . die Schriften des Petrus Peregrinus de Marecurt hab ich
bei den Achtbaren vnd hochgelarten Herren Achilli Gassaro Lindoensi der
Medicin Doctori vnd Mathematieo gesehen«. Hipler : Die Chorographie des
Joachim Rheticus S. 2f>).
Ii. 25
Digitized by Google
3S0
SCHRIFTKN VON RHBTICU8.
Datac Noribergae* Idibtis Augunti Anno Domiui M. D.
* Datirt hat Khcticus die Vorrede zu seinen »Orationes duae« etc. von
Nürnberg, wohin er sich um die Mitte des Mai 1512, mit Empfehlunga-
Briclen von Melanchthon ausgerüstet, begeben hatte, um den Druck des
grossen Werkes seines Meisters zu überwachen, wie er selbst in der Vor-
rede zu seinem Schriftchen augiebt: » . . . Cum libri Copernici , quo» nunc
8iib prelo hahemus, edentur«-
Dass Khcticus in Nürnberg noch anderweite literarische und Lebens -
Pläne verfolgte und nicht mehr nach Wittenberg zurückzukehreu gedachte,
lehrt uns der Brief Melauchthon's an Joach. Camerarius vom II. Mai 1542 :
«... Mathematicus noster Joachimus (Uheticus), cum uie retineri intellexisset,
litteras flagitavit«.
XLII.
V. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551.*
Autor lectori.
Quoniam eaiu viam secuti Humus, quam crudita antiquitas
ingrcasa ad cojruitionem pulcherrimaruin rerum pervenit qua»
* Der vollständige Titel lautet:
»Ephemerides novae seu exposi tio positus diiimi siderum
et o-jo/T(}i'i-i3|xdiv praecipuorutu ad anuuui redemtoris noatri
Jesu Christi filii Dei M DLL Qui est priuius annus Olympi-
ados DLXXX1I exquisit» ratione et necurato studio elabo-
rata a Georg io Joachime» Khetico, seeuudum doctriuam r.t\A
Twv dvtXi-TO'jooiv D. Nicolai (Jopernici Toronensi.s prae-
ceptoris sni.
Cum Privilegio Traperiali.
Moip-f^tTai 7t; ftdsoov r, ptp.T(3t7at.
Lipsiae ex officina Wolfgangi Gunteri.
Auno MDL.
Das Schriftchen umfasst 10 Seiten in Quart, von denen Widmung und
Vorrede die ersten sieben Seiten einnehmen. Die Widmung ist an Georg
Chuiuerstad gerichtet und von Leipzig datirt. 1. October 1 "» ■"• o ,
Rh et ic us war, als er alles Erforderliche filr den Druck des Werkes
■•de revolutionibus« iu Nürnberg eingeleitet hatte, uicht nach Wittenberg,
20 •
388
SCHRIFTEN VON RHETICl'S.
ratioues et quae scripta iu Scholas revocari in priinis studeu , et
aliquibns tameu hacc tractatio alieuior videri posset (multi eniui
wie Melanchthon immer noch hoffte, zurückgekehrt. Er hatte vielmehr eine
ähnliche Lebens-Stellung in Leipzig gesucht und gefunden. Vgl. Bd. I.
Thl. 2, S. "»ly ff.) Wie es scheint, war die Leipziger Professur von Rhe-
ticus bereits im .Summer-Semester 1 542 wenigstens provisorisch angetreten.
Ks schreibt Melanchthon am ". Juli dieses .Jahres an den Nürnberger Raths-
herrn Erasmus Ebner: «... Nunc autem ut ad te scriberem, petiit Joa-
chiinus (Rheticus) , hospes vester, qui Lipsiae mathemata docet«.
Melanchthon trug sich aber immer noch mit der Hoffnung, dass Rheticus
von Wittenberg nicht definitiv lortgeheu werde. Er schreibt am 25. Juli
1 -"»42 an Camerarius: - . . . Scripsi ad Rheticuin, ut nobis et mihi plane
de sua voluutatc et de tempore reditus respondeat. . . . Est apud
nos Erasmus Floicus, mediocriter instructus doctrina, quem surrogabimus
Rhetieo, si nos is reliquerit .... Sed expcctemus litteras Rhetici».
Im Winter 1542 wurden die Verhandlungen der Leipziger Universität
mit Rheticus zum Abschlüsse geführt. Wir ersehen dies aus zwei Briefen
Melanchthon'» an Joaeh. Camerarius aus dem November jenes Jahres. In
dein ersten, aus dem Anfange des Monats, schreibt er: «... Cum Rhetieo
proderit plane et explicate de stipendio et operis agi, eyei ^dp xaxtivoc
v>rj'j<3v.or.fj~r*-i TÖv 3ty;j.ä/.w7v< toy «oto'j xii toS i'fid/.TVj«. — In dem zweiten
»d. d. IS. November 1"»42« schreibt Melanchthon: ». . . . Joachimum Rheti-
cuiu tibi commeudo, quem quideui consiliis iuvabis tuis fidelissimis iu illa
vestra Philyra, quae, ut omnes ceterae respublicae, inulta habet s/vu,
(invj/.'i«.
Im Mai l-V»o hielt Rheticus sich noch in Leipzig auf, wie aus einem
Briefe Melauchthou's an Camerarius vom 2">. Mai desselben Jahres erhellt:
» . . . Scripsi ad Straiubur^utn et eius couiugem, item ad Meurerum, et
ad Rheticum; praeter hos neminem volui sumtu et labore itiueris onerare«.
Nicht lange nach der Herausgabe seiner Ephemerideu scheint Rheticus Leipzig
verlassen zu haben. Im Jahre 15"»1 wurde Joh. Hornel sein Nachfolger,
wie uns bereits Joh. (J. Bnehm \»dc literatura Lipsiensi" p. "Uj berichtet:
•Joh. Rheticus mathemata .... utiliter explanabat. cui .... Lipsia abeunti
Joh. Homelius surrogatus fuit».
Die spätem Lcbens-Sehicksale des ersten Apostels der Coppemicanischen
Lehre dürfen hier kaum skizzirend angedeutet werden. Rheticus wandte
während der letzten Lebens-Jahre seine gelehrte Thätigkeit ausschliesslich
der Berechnung grosser Sinus- Tangentcu- und Sekauteu Tafeln zu. Obwohl
er durch die Unterstützung des Kaisers Max II und einiger ungarischen
Crossen in den Stand gesetzt war, sich während eines ganzen Decenniums
einige Hülfsrechner zu halten, so hatte er doch nicht die Freude, die Voll-
endung seiues grossen Werkes zu erleben. Dasselbe erschien Kästner
(Ccseh d. Math. 1, S. »'»21 weiss nicht anzugeben, wann? und wo? unter
Digitized by Google
V. DIE VORREDE ZU DEN EPIIEMERIDEN AUF DAS JAIIR 1551. 389
ab Uli» vestigiis satis longe rccesserunt . Ideo visum fuit, quem-
admodum geometrae faciunt, ut vulgo ignota verba explieent et
res dnbias affinnaudo stabiliant, sie ostendere. et quid vocabula,
quihus usi sumus, significare et res, quas tradimus. quo pacto
intelligi velimus. Cum autem uccessc sit alios aliorum esse ser-
mones de huiusmodi operibus. ideo quaedam hoc loco de toto
genere talium descriptionum dicenda esse duximus. Erit autem
nobis res cum iis. qui neque prorsus ignari sunt diseiplinarum
mathematicarum et cognoscendi verum desiderio tenentur. Ad
caetcros euim alia oratione opus esset. Primum igitur iam mani-
festum est. Ea quae de siderum positu proferuntur ex tabellis,
quibus omnes communiter utuntur. a veritate nunc admodum longe
abesse. Quod ut attentius notaretur. superiore anno loca stellurum
errantium et luminum ad primos dies tantummodo singulorum
mensium exquisita proposuimus. Nunc iutegri anni ephemerides,
id est diariac indicationes siderum, a nobis eduntur, quo certius
errorcs vulgaris calculi deprehendi possint. Ante rtolemaeum
quidem in (iraecia ars haec perfecta nondnm fuit. post bunc autem
paucis saeculis inter clades bcllorum, cum minus eolerentur haec
studia, evenit pariter atque ante, veritas ut amitteretur. Azophi.
Mahumeta Aratensis. Thebith Saraceui, et mox Alphonsus rex
IHspaniac fuleire ruinam conati fuerunt. Hie (j uidem divinitus ad
hanc curam suscitatu*, sed temporum vitio, quod antiquitatis
doctrina nou teneretur. labascere etiam opus quamvis praeclarum
dem Titel »tteorgii .loaehitni Khaetici Magnus eauon doctrinae trianguloruin
ad deeades Becundorum scrupulorum et ad partes looououooou«.
Rheticus starb üu Kaschau (in Ungarn) l"»TG in den Annen (Uhus,
»eine» Schülers. Dieser gab auf Grundlage der reichen Vorarbeiten, welrhe ihm
nus der Hinterlassenschaft von Hheticus zugekommen waren, »ein grosses
trigonometrisches Werk heraus, von welchem Kiistuer a. a. O. S. Mm— 012;
eine eingehende Beschreibung geliefert hat. Ks führt den Titel : »Opus Pa-
latinum de triangulis a (Jeorgio .loachimo eoeptum L. Valentinas Otho Prin-
eipis Palatini Frideriei lVf. Kleetoris Mathematicus cousummavit-. Ann
Sal. Hum. \:m.}
Digitized by Google
390
SCHRIFTEN VON KHKTICUS.
necesse fuit. ltaque post annos statim quadraginta Guilliehuus
quidam de 8. Gludialdo notas Alfonsinis quasi dccisionibus ap-
ponere ausus fuit de suis observationibus, quod idem paulo post
fei'it et Prophatius Judaeus. Hos secuti sunt Joannes lilancbinus,
Ueorgius Purpacbius, Joannes Kegiomontanus Francus, Bernardus
(tualterus, Dominicus Maria. Qui omnes, quod intelligerent
neglectione quadam in pulcherrimam artem aniinadvertendos er-
rores invasissc. studio et labore suo annisi fuerunt. ut aliquid
illorum tollere et eniendare possent. Arzaclem quendam, autorem
ut perbibent, tabularum Toletanarum, niagnum virum fuisse non
est dubiuiu, ante Alfonsum annis circitcr 1S3. Quem aecepimus
quadringentas duas obscrvationes solares reliquisse de constituendo
apogeo Solis. Ex quo manifestum fit. quanta illius conteutio
fuerit in hoc studio, cum. ut in uostris commentariis astrouomieis
docctur, alia etiam ae potius quidem in hac parte sint speetauda.
Supcriore autem actate D. Nicolaus Copernicus post
omnes illos, quos nominavimns, et ipse veluti manus
admovit buius mundi macbinae. Et cum in Italia
auimum optimarum disciplinarum atque artium do-
ctrina instruxisset, otium tandem nactus rem totam
divino ingenio complexns incredibili diligentia per-
fecit omnium admiratione, qui in bis studiis versa-
reutur. Vixerat cum Dominico Maria Bononiensi.
cuius rationes plane cognovcrat et obscrvationes
adiuverat. Suas autem exquisitiones mediocres non
nimias esse voluit. Itaque eonsulto, non inertia au t
taedio defatigationis , eas comminutiones vitavit.
quas nonnnlli etiam aft'cctar unt, et sunt qui exigaut,
qualis est Purpacbii inEelipsium tabulis subtilitas.
Videas autem quosdam in Iiis omnem curam ponere. ut plane
skrupulöse loca siderum scrutentiir, qui dum secundariis et ter-
tianis, quartauis, quiutauis miuutiis inbiant, integras iuterim
partes praetereuut nequc respiciunt, et iu monumentis :«ov ^ aivo-
V. IHK VORREDE ZU DEN EI'HEMKRIDEN AUF DAS JAHR 1551. 391
jiivtov saepe horis, non etiain uunquain diebus totis, aberrant.
Hoc nimiruni est, quod in fabulis Aesopicis fit ab eo, qui iussus
bovem aiuissam reducere, dum aviculis quibusdam captandis
studet, neque bis potitur, et bove etiain ipso privatur. Kecor-
dor, cum et ipBe iuveuili curiositatc iuipcllebar et
quasi iu penetralia siderum pervenirc cupiebam.
Itaque de hac exquisitionc iuterdum etiain rixabar
cum optimo et maximo viro Copernico. Sed illc cum
quidem animi mei honesta cupiditate delectaretur,
molli bracbio obiugarc mc et hortari solebat, ut
manum etiam de tabula tollere discerem. Ego, in-
quit, si ad sextantcs, quae sunt scrupula decem, veri-
tatem adducere potero, non minus exsultabo animis,
quam ratione normae reperta Pythagoram accepimus.
Mirantc mc et annitendum esse ad certiora diccnte, huc
quidem cum difficultatc etiam perventum iri demon-
strabat, cum aliis tum tribus potissimum de causis.
Harum primani esse aicbat, quod animad verteret ple-
rasquc observationes veterum sinccras non esse, sed
accommodatas ad eam doetiinam mutuum, quam sibi
ipsi unusquisque peculiaritcr coustituissct. Itaque
opus esse attentione et industria singulari, ut, qui-
bus aut nihil aut purum admodum opinio obscrvatoris
addidisset dctraxisset ve, ea a corruptis secerenen-
tur. Secundam causam esse dicehat, siderum inerran-
tium loca a veteribus non nlterius quam ad sextantcs
partium exquisita, et secundum haec tarnen praeci-
pue errantium positus capi oporterc; pauca exeipie-
bat. in quibus declinatio sideris ab aequinoctiali
annotata rem adiuvaret, quod de hac locus ipse si-
deris certius constitui iam posset. Tertiam causam
hanc memorabat, non habere nos tales autores, qua-
les Ptolomaeus habuisset post Babylonios et Chal-
Digitizeci by Go
392
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
daeos, illa lumina artis Hipparchum, Tiraocharein,
Menelaum et caeteros, quomm et nos observationi-
biis ac praeceptis niti ac coufidere possemus. Se
quidem malle in iis acquicscere. quoruni veritatcm
profitcri posset, quam in ainbiguorum dubia subti-
litatc ostentare ingenii acrimoniam. Haud quidem
longius certe, vel etiam propius omnino abfuturus
snas indicationes sextantc aut quadrante partis
unius a vcro. cuius defcctus tantnm abesse ut se
poeniteat, ut raagnopcrc laetetur hucusque longo
tempore, iugenti laborc, maxima contentione, studio
et industria singulari procedere potuisse. Mercu-
rium quidem, quasi secundum proverbium Graecorum
relinquebat in medio communem. quod de illo neque
suo studio observatum esse diceret neque ab aliis se
acccpisse, quo magnopcre adiuvari aut quod omnino
probare posset. Me quidem multa monens, subiiciens,
praeeipicns imprimis bortabatur, ut stellarum iner-
rantium observationi opcram darem, illarum potissi-
mum quae in signifero apparent, quod cum his er-
rantium congressus notari possent. Hoc cum doctissimus
vir Gemma Phrysius et ipsum ficri oportere statuat, quasi aiternin
bac aetate Copernicum,* fundamenta huius artis firma eum iacere
* Die Bedeutuug von Gemma Frisius ist von Rheticus und seinen
Zeitgenossen überschätzt worden. Dns hohe Lob. welches ihm Rheticus
zuertheilt, wenn er ihn einen zweiten Coppcrni e us nennt, hat die Ge-
schichte der Wissenschaft nicht anerkannt.
Gemma Frisius beschäftigte sich neben seiner medieinisehen Thiitigkeit
auf dem Lehrstuhl und in der Praxis eifrig mit Mathematik und Astronomie.
Kr unterhielt — durch den Bischof Dantiscus — mittelbare Verbindungen
mit Copperuicus vgl. Bd I, Thl. 2, S. 272 ff., 2*4)- Auch die Beobachtung
des grossen Kometen vom Jahre 1 ">.'<.'{ brachte ihn in Beziehungen zu Cop-
pcrnicuB (vgl. Bd. 1, Thl. 2, S. 270
Mit grossem Interesse verfolgte Gemma die Berichte, welche Uber die
V. DIE VORREDE ZU DKN El'HEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 393
intelligo, et, ut par est, veneror animo meo. Nequo ego cum
de Copernici operihns ita loquor, ut iudicio ipsius defendam in
Lohre von der Erd-Bewegung wenngleich nur in fragmentarischer Form
an ihn gekommen waren. Klar hatte er, wie viele seiner Zeitgenossen, die
grossen Schwächen und Mängel des herrschenden .Systems erkannt; in dem
Briefe an Dantiscus d. d. Kai. Augusti l'»ll preist er mit begeisterten
Worten die Gedanken-Arbeit von Copperuicus und seiner Schüler »qui no-
vara nobis terram, novum Phocbura, nova astra, immo totum alium appor-
tabunt orbem« .... »Quot enim erroribus» — fährt Gemma fort — »invo-
lucris labyrinthis, quot denique aeniguiatibus, plus quam Sphingicis, involutani
habuiraus astrologiam ! Ego sane multa possem enumerare, quae nunquam mihi
satisfacere potuerunt. Quäle est, quod Martis motum saepe a calculo, vel exae-
tissimo secundum tabulas, tribus signiferi partibus abesse observaverim . . .
Nihil nunc dicam de motu tirmamenti et apogioruui, qui, ut nc umbrain
quidem habuit veritatis, ita omnibus ridiculus approbatus; oinitto etiam
plura alia de oranium fere stellarnm longitudinc Haec si reddiderit
autor ille vester Copernicus) saircta et tecta id quod maxime animus prae-
sagit ex eo proveraio, quod praemisit nonne hoc est novum dare Phoebum,
novam terram. novum coelum ac novum mundum?« —
Mit dringlichen Bitten geht Gemma in demselben denkwürdigen Briefe
den Bischof Dantiscus an, er möchte doch auf Coppernicus dahin einwirken,
dass dieser sein Werk der Oeffentlichkeit übergebe. Die Mittheilung der
betr. Stelle ist im ersten Bande verabsäumt; sie wird deshalb hier nach-
getragen: »Quapropter, ornattssime Praesul, non par um mereberis
gratiae, cum apud infinitos haud infimae dortriuae viros, tum apud
posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque grave esse neque arduum)
calearibus tantum usus hoc opus Copernici; promoveas;. Non
te latet enim. qua rationo saepo accidat a decessis auetoribus, ut libri,
opera. supellex, denique tota diripiantur abeantque in oblivionem, quae
alioqui multis ex usu essent futura«.
Trotz all dieser Bekundungen seines wissenschaftlichen Interesses für
das neue Weltsystem müssen wir dennoch anstehen, Gemma zu den Gön-
nern der nouen Lehre zu rechnen, wie es Beckmann Errol. Ztschr. III. 103)
gethan hat. Gemma verwahrt sich bereits in dem mehrerwähnten Briefe
vom 20. Juli 1541 gegen die Unterstellung, dass er die Coppcrnieanische
Lehre für mehr als eine Hypotheso erachte: «... Neque ego nunc dis-
puto de hypothesibus . quibus Copernicus) ille utitnr pro sua
demonstratione, quales sint aut quantum veritatis habeant.
Mea enim non refert, torrainne dicat circumvolvi an immotam
consistere; modo siderum motus temporumque inte rv all a ha-
beamus ad amussim discreta et in exaetissimum calculum
redacta*.
Noch bestimmter spricht Gemma vierzehn Jahre später ganz im Sinne
3<M
SCHKIFTKN VON RHETICUS.
Inn imperfecta quacdaui et aliorum affectatam et obscurain dili-
gentiam reprehcndam, videri veliin hoc agere, ut illius Studium
et industriam debilitem. Immo optarim et potentes ac opulentes
impensis suintibus, et doctos ac eruditos operis ac laboribus com-
munieatis praeclarissimac rei curam suscipcrc, ut bis etiam tem-
poribus baec ars absolveretur. Copernieus quid ein cum et
iniqua iudicia aliorum rc form idarct et in sua ipse
inventa accrrime inquireret, im jm lau 8 tarnen a Keve-
rendissimo domino Tidemanno Gisio etc. opus suum
coinposuit et edi passus fuit. Nun ut alii in istis invcntis
ac traditis cousisterent. sed potius ut excitati omni conteutione
longius progrcdiendum esse ducereut. Quod utinam nostra aetas
(ieri vidcat atquc liuuc fruetum bonarum artium liberalitatis
principium et concordiae emditorum percipiat ! Non enim profecto
baec elaboratio unius aut paucorum, sed et praesidio et collatis
operis opus est. In quam partem et polliceor me quoquc operam
daturum. quae neque Copemici praestantia ac magnitudinc in-
digna ncque praecipuac utilitatis expers. et mihi etiam ad bonos
ac eruditos honorifica esse videatur. Nolim equidem in Copernici
rationes vel a nie vel ab alio quopiam iuculcari extrauea, ue non
adiuvisse conatus praeclarissimos ipsius, neque explevisse deti-
cientia, sed couturbasse negotium et opus aliquis depravasse vi-
deatur. l'ar autem est. ut is qui, sicut ait servulus Plautinus,
der untergeschobenen Vorrede Oslander » zu dem Coppernicanischen Werke.
Es goschieht dieB in der Vorrede zw den »Ephemerides novae« etc. von
Stadius, welche er im Jahre I.Vm geschrieben hatte »Restat iaui ulti-
1UU8 nodus de terrae motu solisque in mundi centro qnies-
centis r; r.'ip<xl **'>>*. Verum quuiu et philosophia et demonstratiouis
methodo earcant, non intclligunt hypothctüuiu eausas et usum. Non enim
illa statuunturab autoribus, tanquam uecossario ita se ha-
bere debeant neque aliter constitui possent. Sed ut assumptis
non prorsus absurdis »od naturae congrni» exordiis habeainus certaui rationo
motuum correupondeutem in eoelo eouspieuis stellarum locis Um pro tem-
pore futuro vel elapso quam pro praesenti«.
V. DIE VORREDE ZU DEN EI'HEMERIDEX AUE DAS JAHR 1551. 395
8ua fiducia opus conduxit, evcntus simplicem fortunam cxperiatur,
nt per se consideretur atque spectetur elaboratio. Et nimis est
otium hoc curiosum . quod in aliena inventa ac tradita commen-
tationes proprias ingerit et comniiscendo diversa, sicut cum coei
multa iura confunduut, corrumpit universa. Kgo quidem in
harum ephemeridnm designatione. ne latum quidem,
ut dicitur, digitum a doctrina Copernici rccedere
volui, quam mc et profiteorabsqueoinnidetrectatione
secutum,* et seio pcnitus assecutum esse, et gratum confido
hunc laborem meum fore tani iis. qni in his disciplinis eognos-
cendis studiosius versantur. quam illis qui conteuti indicatiouibus
alienis ad 7rpop«mi; stellarum positus et quasi faciem coeli as-
sumere voluerint. Xou enim certc hi secundum nostram demon-
strationcm procedentcs, a vero scmissibus saltcm horarum aut
bis etiam totis aberrabunt, id quod innltis istas minutias exquisi-
* Das unumwundene Bekenntnis» seines festen Glaubens an die Cop-
pernicanische Lehre, welches Klieticus ablegt, bildet einen wohlthuenden
Gegensatz gegenüber der Aengstlichkeit , mit welcher damals ziemlich all-
gemein die Lehre von der Erd-Bcwegung behandelt wurde. In der vorher-
gehenden Anmerkung ist die vorsichtig ängstliche Stellung eines hervor-
ragenden Gelehrten aus dem katholischen Lager gekennzeichnet. Noch
viel vorsichtiger mussten die Gelehrten der lutherischen Konfession auf-
treten, nachdem die Häupter der Reformation in Deutschland, Luther und
Melanchthon, sich so entschieden gegen die Coppernieanische Anordnung
der Weltkörper erklärt hatten (vgl. Band I, Tbl. 2, S. 231 ff.}.
Noch bei Lebzoiten von Coppcrnicus hatte Luther sich in heftiger
Weise über dessen Lohre ausgesprochen, und Melanchthon, der «praeeeptor
Germauiae«, sich sogar nicht gescheut, die Hülfe der weltlichen Macht
gegen die durch jeue Lehre bekundete ZUgellosigkeit der Geister anzu-
rufen.
Kurz vor der Veröffentlichung der Ephemeridon des Rheticus hatte
Melanchthon (im Jahre 1549) sein Lehrbuch der Physik {»initia doctrinae
physicae« erscheinen lasseu, in welchem er in scharfer Polemik gegen Cop-
pernicus alle die landläufigen Einwürfe zusammenstellt, welche gegen seine
Lehre von der Erd-Bewegung erhoben waren: den Sinnenschein, die zwei-
tausendjährige Ueboreinstimmung der Männer der Wissenschaft, die Auto-
rität der Bibel.
Digitized by Gc
396
SCHRIFTEN VON HI1ETICUS.
tionum cousectantibus usu venit. De quibus tarnen et ipsis nostrae
rationes cxponuntur alibi, nt in libris de eclipsibus et designatio-
nibus urcoHsaciuv -spt kov av3>.ir»9U3«>v, * et tabulae nostrae inequa-
bilium motuum, si propediem, ut spero, prodierint, nihil etiam in
hoc genere studiosos desideraturos esse spero. Praeterea neces-
sario indicandum et hoc putavimus: Nos quemadmodum in tota
ephemeridum expositione doctriuam Copernici se-
cuti sumus, ita etiam ad meridianum huius illarum deseriptio-
nem accomniodasse . ([ui est ad Istulae ostia, cuius longitudinem
j)ouit Ptolomaeus tcraporum 45. Ut autem ad has nostras re-
giones niagis congruerent ephemerides istae, Lunae tantommodo
loca et illius erga Solem et quinque Stellas positus reduxi ad
nieridianum longitudinis terap. 30. Cum Ptolomaeus Albis flu-
minis ostia ab oceasu rcccdcre velit temp. 31. Hoc igitur erit
unius horae spatiuiu, quod tempus su^/^jxaTiaiioi;, ut oportuit,
adeintum et motu» horarius locis Luuae adiectus fuit. Scd enim
cum arcus circuli maximc inter Frouenperg et Lipsiam maior non
sit part. 5. cum trientc, et e;apiia illius part. 54. cum triente.
liuius 51. cum trientc fere, intervallum inter meridianos hos, se-
cundum triangulorum in globo rationem, vix attinget part. 7.
cum triente. De quo quidem nos id feeimus, quod potuimus, se-
cundum vetus proverbium; prineipum autem officium erat, dare
operam, ut superficies globi terreni exaetc describeretur, et tarn
nobis quam posteris hac enra consuleretur.
• Den hier im Texte wiederholten Ausdruck sept töjv äveXi — o j-
ams hatte Rheticus bereit» im Titel »einer »Ephemerides« angewandt:
» . . . . hccii n d u m doctriuam tc e p t töiv dNeXiTTO'jo&v D. Nicolai
Copernici«. Hipler verweist dabei auf Aristoteles Metaph. XI, S, es ist
möglich, dass Coppernicus von dieser Stelle den Titel seine» Werke« »de
revolutionibus« entlehnt habe. Ein früherer Interpret hatte gemeint,
es habe ihm vielleicht der Titel einer Schrift des Peripatetikers Sosigenos
vorgeschwebt, welche von Proclus in seinen »hypotheses astronomicarura po-
Bitionum« erwUhnt werde : »^ojatYiivr;; K rcpiriTTjruo; iv toT; zept -Sri i\0iz-
Toos&v.. (vgl. Band I. Thl. 2, S. =»4 1 .
Digitized by Google
Anhang.
Den Schriften von Rheticus wird nachstehend ein Auszug aus
einer Abhandlung seines Schülers Valentinus Otho angereiht, welcher
das grosse trigonometrische Werk zu Ende führte, dessen grundlegende
Vorarbeiten ihm von Rheticus überkommen waren. Dieser mittel-
bare Bericht über Ooppernieus leidet zwar — wie bereits im ersten
Bande Tbl. 2, S. 422 und S. 490) hervorgehoben ist — an man-
chen Irrthümern, bringt jedoch, namentlich über Rheticus selbst und
dessen Verhältnis« zu Coppernicus dankenswerthe Mittheilungen; er
darf deshalb hier nicht übergangen werden.
Othos Bericht findet sich in der Vorrede zu dem »Opus Pala-
tinum de triangulis a Georgio Joachimo Rhetico coeptum«.
8. XI, XII und XVI.
»>.... De triangulis etsi quidem multa in Euclidis elemeutis
exsteut. nihil tarnen habent. quod bic requiritur. quomodo ex la-
teribus anguli. et vicissim ex angulis latera cognosei possint . . .
Ftolomaeum C'opernicus, nostri saeculi miraculum,
imitatus est. Ut enim ex Meuelao ad institutum suuin concinna-
vit neeessaria Ptoleinaeus, ita siniili prorsus et artiticio et brevi-
tate Coperuicus ex Ptolomaeo et Joamie Regiomnntano collegit
quae ad intelligendum opus suuni neeessaria cxistimavit«. p. XJ
Tunc (Jeorgius Joaehimus Rheticus rationein inire r.
quomodo hanc doctrinani loeupletare et pleniorem effieere p -
Digitized by Google
398
SCHRIFfEN VON HHETICUS.
Dum hoc mente et animo buo agitat, fama de Copernici admi-
randis hypotheaibus percrebreacit. Rheticus, quamquam tunc
professorem ageret inathematum in florentiB&ima acadeinia Vite-
bergensi, tarnen teneri non potuit, quin tautum virnm primo quo-
que tempore adiret. Profectus igitur ad Copernicuiu,
cum coram de hypothesibus cognovisset, renunciata
professionc apnd eum mansit. Coperuicus tunc in
opere suo Kevolutionum occupabatur iamque doctrinam
Sccundorum mobilium, ut vocant, absolvcrat. ut praeter Primi
Mobiiis doctrinam nihil restaret aniplius.*
Haue omnino quidem in tat' tarn relinquere coustituerat Coper-
nicu», sed instabat adeoque cum urgebat amicus. cui id houeste
non poterat denegare. Quam ad rem cum ex libris, quos per-
paueoa habuit, ut ex Khetico aeeepi, subsidium petere non posset, * •
ipse se ad exeogitaudum demonstratiouem rei exquireudae idoueam
convertit. Cum autem diu multumque eogitaaset, neque tarnen
voti compos fieri posget, desperata tandem tarn ueecssariae de-
• Otho a Mittheilung widerstreitet hier — wie bereits iui ersten Bande
Till. 2, S. 490 hervorgehoben ist, — vollständig dein Berichte von Hheticus.
gleichwie den eigeueu Angaben von Coppernicus in Betreff der Beendigung
des Werkes »de revolutionibus«.
*• Die Unrichtigkeit der Angaben Otho's Uber den eigenen Bücher-
Besitz von Coppernicus, wie Uber die literarischen Hülfsuiittel , welche ihm
in seiuer nächsten Umgebung zu Gebote standen, ist bereits im ersten
Bande Tbl. 2, S. 422 ff. nachgewiesen.
Wir kennen einen Theil der Bücher, von denen durch die eigenhändige
Einzeichnung des Besitzers bekundet ist, dass sie einst Coppernicus zugehört
haben, wir kennen ebenso das BUelier-Verzeicliniss der Frauenburger Dom-
Bibliothok aus jener Zeit Allein wenu uns auch diese thataächlichcu Nach-
weise fehlten, würde schon aus innern Gründen die Unrichtigkeit des Be-
richts von Otho folgen. Derselbe wird nur eine oberflächliche Kenntnis*
von dem Werke »de revolutionibus« besessen haben, wenn er nicht einmal
wusste, dass Coppernicus die grundlegenden Schriften der alten Philosophen
und Astronomen genau kannte. Schon aus der Widmunga-Vorrede an den
Papst musste es Otho wissen, dass Coppernicus die zerstreuten kosmischen
Gedanken der Alten eifrig gesammelt hatte, in denen Anklänge von der
Krd Bewegung onthalten waren.
Digitized by Gc
ANHANG.
monstntionis inventione. opus suum supprimere decrevit. Veritus
tarnen amici. cuius in primis habeuda ei erat ratio, quas abie-
cerat cogitationes repetiit. ac rem. quam tnntopere desideravit,
tandeni invenit. Sed Gcorgio Joachinio Khetico hac occasione
non tantum de globi sectoribus et triquetris pyramidum basibus
in mentem venit, sed idem deprehendit ctiam triquctruni cum
recto totius matheseos magistrum omniom rectissime rationem
eondeudi canonis perfectam suppeditare posse. Hanc igitur occa-
sionem ampliticandi doctrinam triangulorum nactus. magno auiuio
magnoque eonatu rem agrressus est«, (p. XII.)
•
» . . . . Cum in Academia Vitebergeusi , in qua Semper ma-
xime fioruerunt studia mathematica, versarer, satis mature aui-
madverti. quod ad ea, de quibus in prineipio dictum est. sine
eognitione duetriuae triangulorum nullus pateret aditus. Quare
rationem inire coepi, unde eam quam commodissime possem hau-
rire. Erant in promptu Ptolcmaica, erant etiam Copernicea . . .
cum forte fortuna in dialogum Rhetici, quem canoni adiunxit.
inciderem. Ego his ita excitor et incendor, ut temperare mihi
non posshn, quin primo quoque tempore ipsum autorein adeam
et coram de singulis cognoseam. Profectus itaque in Uugariam.
ubi tum agebat Rbeticus, humanissime ab eo sum exeeptus. Vix
autem paueo sermone ultro citroque habito, cum meae ad se pro-
feetiouis causam aeeepisset, in bas voces erupit: »profecto«, in-
qnit, »in eadem aetate ad me venis, qua ego ad Co-
pernicum veni. Nisi ego illum adiissem, opus ipsius
omnino lucem non vidisset«* .... Mihi haec accidebant
♦ Die Mittheilung dieses Wortes von Rheticus hat für uns ein ge-
wisses Interesse, weil derselbe in den eigenen Schriften seine Verdienste
in Betreff der endlichen Veröffentlichung des Coppernicauisehen Werkes
stets bescheiden zurückstellt. Er preist dort nur das hohe Verdienst Giese's,
des altbewährten Freundes von Coppernicus. Mit vollem Rechte hebt
Gie.se freilich seiuerseits hervor, das» Rheticus, der gelehrte Fachmann, dem
400
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
gratissima, neque in minima felicitatis meae parte ponebain,
quod tanti viri consuetudine et familiaritate mihi contingeret uti
ac frui«. (p. XVI.)
Meister «als Theseus rüstig zur Seite gestanden«, und dass er als »Chor-
führer bei der Durchführung des Stückes« gewirkt habe. Der alternde,
von den damaligen Centren des literarischen Lebens eutfernt wohnende
Giese würde bei der grossten Bereitwilligkeit kaum wirksam helfend ein-
zutreten vermocht habeu.
B.
Briefe befreundeter Zeitgenossen.
Von Coppernicus selbst sind erst in neuester Zeit einige wenige
Briefe aufgefunden worden.* Daher darf es uns kaum Wunder nehmen,
dass bisher nicht mehr als fünf der an Coppernicus gerichteten Briefe
— deren Inhalt noch dazu verhältnissmässig unbedeutend ist — aus dem
Staube der Archive an das Licht gezogen worden sind.
Nach den eifrigen Forschungen der drei letzten Decennien scheint
auch die Hoffnung ganz ausgeschlossen , dass Überhaupt noch erhebliche
Schriftstücke von oder über Coppernicus aufgefunden werden dürften.
Die bisher entdeckten Coppernicanischen Reliquien entstammen sämmt-
lich — die Korrespondenz mit Herzog Albrecht von Preussen allein aus-
genommen — unmittelbar oder mittelbar den Frauenburger Archiven.
Diese sind nun in neuerer Zeit wiederholt sorgfältigster Sichtung unter-
zogen, und es ist wohl kaum ein Schriftstück undurchforscht geblieben.
Vereinzelte Bruchstücke der Korrespondenz von Coppernicus könnten
allenfalls noch in den Sammlungen versteckt sein, welche die im 17. und
IS. Jahrhunderte aus Frauenburg entwendeten Archivalien zuletzt auf-
genommen hatten. Unter den einst im Sybellen-Tempel zu Pulawy auf-
• Ausser den Denkschriften Uber die Verbesserung der Preussisehen
Münze und der Klageschrift gegen den Hochmeister Albrecht von Branden-
burg sind bis jetzt nur sechszehn Briefe von Coppernicus aufgefunden.
Diese Schriftstücke haben in der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes
•'S. I.v— 44 u. S. i:<S — 1GS Abdruck gefunden; dort sind auch die Samm-
lungen angegeben, in welchen sie gegenwärtig aufbewahrt werden.
Ii. 2«
Digitized by Google
402
BRIEFE BEFREUNDET EU ZEITGENOSSEN.
bewahrten literarischen Schätzen könnte ein kundiges Auge sie vielleicht
noch entdecken — in der Czartoryskischen Bibliothek zu Paris oder in
der Kaiserlichen Bibliothek zu Petersburg.
Der grösste Theil des Briefwechsels aber, welchen Coppernicus mit
»einen gelehrten Frennden geführt hat , ist unzweifelhaft als verloren zn
bezeichnen — wie es bei derartiger Privat-Korrespondenz kaum anders
zu erwarten war. Die Briefe, welche Coppernicus mit Osiander ge-
wechselt hatte, sind noch zwei Menschenalter nach dem Tode beider
Männer erhalten gewesen.* Kepler hatte sie noch eingesehen. Da jedoch
seit dem Hinweise Keplers auf diesen Briefwechsel bereits zwei Jahr-
hunderte vergangen sind, so ist kaum zu hoffen, dass auch nur Bruch-
stücke dieser Korrespondenz irgendwo gefunden werden dürften. Eber
könnte noch ein Schimmer von Hoffnung für Auffindung des literarischen
Nachlasses von Rheticus bleiben. Wenn dessen hinterlassene Schriften
in eine grössere Privat-Bibliothek oder in eine öffentliche Sammlung
Ungarns oder Polens gekommen sein sollten , dann dürfte es vielleicht
der Special-Forschung gelingen. Briefe von Coppernicus oder anderweite
Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers von Coppernicus wieder
aufzufinden.**
Von den Briefen , welche einst all Coppernicus geschrieben waren,
haben sich ausser den im ersteu Bande (Till. 2. S. 409 ff. abgedruckten
• Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 522 ff.
"* Ueber die Schicksale des literarischen Nachlasses von Rheticus waren
wir bisher nur in Betreff der trigonometrischen Vorarbeiten zu dem grossen
Thesaurus unterrichtet, welcher nach seinem Tode veröffentlicht wurde.
Diese Schriften waren an seinen SchUler Valeutinus Otho gekommen,
welcher auf Grund derselben später das »Opus Palatinnm de triangulis«
herausgegeben hat. Vgl. oben S.
Letzterer scheint aber auch die anderweite literarische Hinterlassenschaft
von Rheticus Uberkommen zu haben. Wenigstens hatte er die kostbarste
Reliquie von Coppernicus geerbt, das lange verschollene Original-Manuskript
de» Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. I, Thl. 2.
S. 503 ff. Während zweier Jahrhunderte der gelehrten Welt ganz
unbekannt, ward das werthvolle Schriftstück durch einen Zufall vor einigen
Decennien wieder aufgefunden, und so scheint die Möglichkeit nicht ganz
ausgeschlossen, dass auch noch andere von deu einst im Besitze von Rhe-
ticus befindlichen Manuskripten sich in einer grösseren Bibliothek noch er-
haltcu haben könnten.
I. ZWEI DU IE FE DES DOMHERRN' JOII. SC'L'LTETI. 403
drei «Schreiben* des Herzogs Albrecht von Preussen nur
zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti erhalten; der Inhalt
ist bereits Bd. I, Thl. 2, S. 120 ff. skizzirt angegeben.
Auch von den Briefen der Freunde und näherstehenden Zeitgenossen,
welche auf das Leben und die Lehre von Coppernicus Bezug haben, sind
nur wenige vom Untergange gerettet. Es werden nachstehend vor allem
die beiden hochwerthvollen Briefe des Bischofs Tiedemann Oiese
an den Domherrn Georg Donner und an Joach. Rheticus,
welche bereits im ersten Bande des vorliegenden Buches verwerthet und
theil weise in deutscher Uebersetzung wiedergegeben sind, zum Abdruck
kommen. —
Diesen beiden wichtigen Briefen sollen dann schliesslich noch zwei
Schreiben von und an den Herzog Albrecht von Preusscn angereiht
werden, welche sich auf die Versendung des Werkes »de revolutionibus«
beziehen.
* Die im Texte erwähnten Schreiben sind die Briefe, welche der Herzog
Albrecht von Preussen wegen der ärztlichen Behandlung eines seiner Ge-
treuen, des Atntshauptmann Georg von Kunheim, im Jahre 1541 an Copper-
nicus entsandte. Sie haben sich abschriftlich im Staate-Archive zu Königs-
berg erhalten, in dem officiellen Kopie-Buche Fol. Königsteil PreusBen.
Von dem ersten dieser Schreiben des Herzogs bewahrt das Konigsberger
Archiv jedoch auch das Original , wie bereits im ersten Bande mitgetheilt
worden; es ist mit mehreren andern im 17. Jahrhunderte aus Schweden
weggeführten Archivalien im Jahre 1796 nach Preussen zurückgesandt.
Vgl. oben S. 141.
Digitized by Google
I. Zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti
aus dem Jahre 1521.*
a. Der Brief vom 15. Februar 1521.
Venerabiii ac praestantissinio Domino
X. Coppernieck
Administrator! Canonico Warmiensi etc. in Allcustein.
Venerabiiis praestantissime Domine Administrator. Sicut
rare, modo ego fideliter cooperer. per salutem meam sperandum
utique est Dominationi Vcstrae, cni ad ultimum vitae spiritum
' Sculteti» Briefe haben sich im Kapitular-Archive zu Frauenburg im
Originale vorgefunden. Wegen ihres unscheinbaren Aeussern — sie sind in
grosser Eile geschrieben, theilweis ganz unleserlich — scheinen sie den
literarischen Dieben, welche die Frauenburger Archive geplündert haben,
entgangen zu sein.
llipler hat die Briefe Sculteti s in seinem Spicilegium L'opernicanuui
S. 3:U ff. diplomatisch getreu abdrucken hissen. Dies ist in dein nach-
folgenden Abdrucke nicht geschehen; Orthographie und Interpunktion sind
vielmehr nach unserm gegenwärtigen Gebrauche umgeändert, um die
Schwierigkeiten für das Verständnis» der an sich ziemlich unerheblichen
Schriftstücke nicht noch zu vermehren.
Ueber den| Inhalt der Briefe Sculteti s sind Bd. I, Tbl. 2 S. 1 20 die
nöthigsten erläuternden Bemerkungen beigegeben.
Domino et confratri carissimo.
Bcribit Venerabiiis Dominatio Vestra, quod velit adhuc benc spe-
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SC L' LT ETI. 405
adero quam fidelissime. Ex mea paupertate contribuam. etsi
duas tunicas habuero. alterain pro conservatione Allenstein et D.
V. daturus sum quam lubentissime. Habet me spes bona, quod
non habebitis ntique hactenus timere impetum hostis. At I*
habet hodie omnem exercitum congregatum in Heiligenbeil et
circa Regiomontum ac Braunsberg, impetiturus mea opinione
Elbingum. Et sie actum erit omnino cum Tolkmieth . ubi
iam est hominum de villis multitudo magna valde. Est enim
locus plenus et stipatus. ex quo utique vel exiguum quid essemus
habituri.
Nescio quid rerum agitur in Thoronia. Rex cum suis cum
magno apparatu et fastu pro munificentia regia humanissime
tractat oratores Caesaris ac regis üngariae. Et eiusdem regis
subditi nndequaque a bello quiesennt. Interea I quaerit profectum
suum nullo prohibente. Hoc tarnen in aurem communicatum iri
velim. quod Regia Maiestas non vult oratoribus responsum dare
nec in tractatus descendere, donec Reverendissimus Dominus
noster erit praesens. Quaerit modos et vias, quoinodo adesse
poterit. qnos ego non invenio nisi per inducias, quas I non quaerit
et in quas Regia Maiestas non facile consentiet. Complurimum
Reverendissimus Dominus noster est in magna aestimatione apud
Regiam Maiestatem et totum consilium. Unde nobis maxime
sperandnm est. Nec credendum. quod rex et regnuin sit evacu-
atum viribus. Sunt qui credunt intensins futurum esse bellum;
sunt qui de futura in brevi pace sunt omnino certi. Ecce hic est
Status rerum. Unde consulo, habeat D. V. manus contractas et
non porrectas ad extradendum, donec videritis quae, qualis,
quanta. De quo satis.
Equestres, qui in AUcnstein. proeul dubio avocantur omni
hora. Et dum tempus distributionis advenerit stipendiorum . in
• Mit der Chiffre I bezeichnet Sculteti hier, wie in dem nachfolgenden
Briefe, den Hochmeister Albrecht von Brandenburg.
Digitized by Google
40(5
HKISFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
primis satistiet civibus, quibus Uli milites sunt aberrati. Maior
ea in re diligentia fieri nequit quam facta est, sibi D. V. ]>ersua-
deat. Xos dei nomine invocato faciemus pro viribus, quod in
nobis est, reliquum deo committentes. Obsecro propter deum,
sitis boni animi. @$ 10 i ( itjunt nit anberÄ getfjan feun.
3d) roil G. tü. nit laffen, bie roet)l td) mag. So id) ftörje,
fo fjelffe on3 ®ot. De quo satis.
Venerabilis et praestautissime domine administrator ! Id quod
mihi D. Vra iniunxit. exequutus sum amore et debito, quo Vene-
rabili Capitulo, quod me tot annis honorifice foverit et aluit, ob-
strictus et coactus. Quam primum Jacobum audivissem, feci haec
secundum ordinem. Primum accersivi Mathaeum Ebert plebanum
in Tolkmiet et Georgiuni Storni, creaturas venerabilis domini de-
funeti Baltbasaris. Coassumpto Jacobo ingressus domum viduae
Wartenberg requirens ladulam, in qua res Venerabilis Capituli in
saceo conditam et religatam, quam illico ad cubile meum depor-
tari iussi. Ad quod vidua quasi stupore perculsa dixit: ego sola
qunm sini. D. V. ladulam abducit, quam debebat bic coram me
a]>erire etc. Hic consideret D. Vra, quod periculum magnum valde
imminebit exequutoribus has res omnes rectificare, quaudo quidem
praetendunt se esse heredes et hereditario iure omnia debere et
velle possidere. (5$ wirb nod) oil fettdjenS nemcn, fo nit
wcrbun leut^e fepn, bic ba roiffen rcbqn, ju tljuen unb
t offen.
Nos quatuor ladulam aperiendo reperimus in ladula testa-
mentum, quod feeimus rescribi, cuius copiam mittimus. In ladula
reperimus calicem cum patena et ampullis pertinentem ad arcem,
item sigillnm Venerabilis Capituli et duo sigilla cuprea Venera-
bilis Capituli. Item sacculum cum denariis ex luminibus capellae
- saneti Georgii. item sacculum rubeum singulis dominis de Capi-
tulo uotissimum, in quo nobilos anglicanos II et uugaricales
XXXXV de nullo pondere. Item corniculares LXX. L'bi antem
remauserint XXVII aut plures Rheueuses nun boni, deus seit,
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCCLTETI. 407
ego neseio, id quod Venerabiles Doniini scient. Item sacculum
cum aliquot marcis in sc. antiquis sine scaedula. Item VII co-
clearia argentea, quae pertinebant alias Venerabiii Domino Enoch
praeposito. Item unum coclear fractum et II ferculas argenteas
parva». Item unum crinile cum fibulis, quod pertinebat antiquae
Margaretae, quod ad se recepit dominus Georgius Storm dandum
Margaretae. Has res omnes imposuimus ladulae, et clavem tra-
didi domino Gcorgio Storm.
Quod autem D. Vra. mihi, qui non sum exequutor neque sub-
stitntus. nt omnia deposita revideam et couscribi faciam, obse-
qnerer votis, modo id ipsum absque indignatione et amaritudine
magna in me üeri posset et sine maledictione exequutorum ; ego
tulisseni labores. qui multi et magni erunt, illi fructus et laudem.
Praeterea si deberem hoc secretum, quod Jacobo constat, inquirere
aut inventum recipere: @o meiner fdjon XX roertjn, mufte
icf) meuncn Ijata wagen. Intelligenti satis. Quoniam postea est
rae illa tentare, quae non habeo interesse.
Verumtamen propter Deum et ex caritate Dei permotus
seripsi ad Regiam Maiestatem, ut demandet Capitulo in Frauen-
burg sub poena capitis, ut permittant me abducere, quicquid vo-
luero etc. Denique sine periculo rem aggredi neque tentare
ausim; expectandum forte est, donec omnes Poloni abscesserint.
Ideo visum est mihi, ut pro sabbato, ubi convcnerimus. Domini
Canonici ex Gedano, qui se Capitulum scribunt et mihi diem com-
paritionis in Marienburgo statuunt; intelligam ex eis. qui designati
sunt exeqnutores, an velint acceptare officium exequutionis testa-
menti necne, et quicquid accepero, D. V. indicabo quantocius.
Credo, quod propter mortalitatem, quae hic est, nemo comparebit.
Tunc consulo, quod D. V. in solidum cum potestate substituendi
electa a defuncto assumat officium exequutionis et substituat do-
minum Matheum Ebert et Georgium Storm, nt omnia deposita
hic revideant, signent et faciant, quicquid D. V. decreverit et
mandaverit eis. Erunt labores, credat D. Vra, multi et magni,
Digitized by Google
40*
»RIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
quibus ego vcliin nullatenus onerari. Nolo labores. et alter fructus
et laudem: intelligenti satis.
Registra Venerabiiis Capituli in magna multitudine ad nie
recepi. Item D. V. maxime sit canta. ut sie agat. quomodo
res oinues depositas reeipiat et extradautur. Nolninins in verlx»
publicare nos invenisse testamentum ; vnlt enim hereditario iure
omnia retinere. Eapropter D. Vestra depntet et substituat exe-
quutores. quoscunque voluerit quantocius. qui cauti sint in ageudo.
Si filii viduae intclligerint solum x marcas leves eis deberi, cre-
dat D. Vra et firmiter credat. ipsi forent sibi prius satisfacturi.
maxime ut res in eorum domo sint repositae, quandoquidem uolleut
occupare domum tot cistis et lectis ac tarn mulris rebus pro x
marcis etc. Responsum habet D. V., de quo satis. Literas ad
Dominum nostrum quantocius mittere veliris ac canonicatum va-
eantern Domino Acbatio Canonico favere obsecro.
»Si volueritis victualia hinc. mittatis currus cum potenti salvo
conduetu . qui afferant . quae hic in pretio sunt res : ut linum.
Icnnwant, ceram et. si placet. mel, enius hodie tonna Caschubiua
empta est Marcis xvn. Cooperabor pro viribus, ut currus cum
victualibus secure ad vos perveniant. Nihil, quod in me est.
praetermittain. Quicquid ex me desideraveritis. quod in mea
fuerit" potestate. uihil D. V. denegabitur. Responsum habet D. V..
cui me recommendo.
Ex Elbiugo XV. lebruarii. anno MDXX1.
* Ucber die Lebcns-Yerliältuisse von Job, Sculteti ist das Notbweu-
digste im ersten Bande Tbl. 2. S. 119 ff. beigebraebt. Sein Ueburtsjahr
kennen wir nicht; er war aber bedeutend älter als Coppernicus. Im J. 14ST,
als Coppernicus noch die Stadtschule zu Thorn besuchte, fungirte Sculteti
bereits als Rektor der Universität zu Heidelberg Ob und in welchen
nähern Beziehungen er zu Coppernicus gestanden, ist uns gänzlich un-
E. D. V.
Jo. Sculteti
Archidiaconus Warmiensis *
zed by Google
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 4 09
•
Ordinavit de mortuis noster exequias in Frauenburg, Melsag.
Gutstat, Alienstein, Wartenberg. At ubi nunc Frauenburg? etc.
nisi in Elbiugo . ubi sunt fere [oranes vicarrii Frauenburgenses,
quos omnes oueravi: tempore confraternitatis domini Balthasaris
instituimus [f\ Et quam salutares *' defuncto pariter et
decens, ut lue sollemniter peragentur; intelligenti satis. Et cre-
dat Dom. Vestra. quod nemo vices illorum exequutorum aeeeptabit,
nisi preeibus D. Vestrae victus et in coexequutorem deputatus.
Sciat etiam et quam diligenter pendeat, quod cum filii hi Warten-
berg, qui capitosi sunt et audent, quae velint, si intelligerent, se
praeter x leves marcas habitnros nihil, quod non nihil sunt seciun
cogitaturi, id quod nos quatuor maxime attendimus, et omni modo
attendendum est exequutoribus. Intelligenti utique satis. @g wirb
3amer t>nb not!) fjaben. Nam ecce interrogatus sum ego his
verbis: roer bereit f)ern 93altl)af ari3 gut? roer billiger bon
Xüit'i 28tr wollen gnen anfefyen, ber eS nn3 entfuren roirt;
wir werben aud) barumb tfjuen. D. V. consulat R. d. n. et
etiam Snellenberg. Sunt adhuc multae res capituli, ut registra
et literae vicariarum; quis velit tantum laborem impendere et
omnia revolvere, ut sunt res multae valde. Non erit labor, credat
mihi, duorum aut trium dierum. Etsi voluerit D. V. rem crasti-
nare, id quod non consulo, cogitare habet, quid potent nunc fieri,
ut constat de morte? Existimo, quod intelligor a Dom. Vestra.
Ideo me iudice agat quantocins. Mittat D. Vestra quantocius huc
plebanum aut capellanum ex Allenstein et adiungat eidem, quem
aut quos volueritis.
bekannt. Fast zu gleicher Zeit sind beide Mäuuer in das Frauenburger
Douistift aufgenommen. Sculteti hat demselben fast .'»0 Jahre hindurch an-
gehört: von 1497 bis zu seiuem im Jahre 1">2H erfolgten Tode; seit 1507
war er auch Archidiakonus von Ermland.
Digitized by Google
b. Der Brief vom Ende Februar 1521.*'
Veuerabili et praestantissimo Domino
Nicoiao Coppernigk,
Decretorum Doctori, Canonico Warmiensi.
Administrator in Allenstein.
Domino et fratri carissimo.
Venerabiiis et praestantissime Domine Administrator! Dua
isti currus, qui uncales adduxerant, redeundo quinta feria ante
Reminiscere in Holland detenti sunt in tertium diem, et usque
hodie equum unum, quem hic emi ab Alberto Wartenberg marcis
VI, usque hodie detinent tanquam furatum cuidam civi Hollan-
densi; eiuscemodi adversitatibus ego hic obruor complurimis.
Quod D. V. de soiunio Vestro scribit, expergefacta nihil reperit
in manibus etc., inter duo mala D. V. posuerim etc., aut careat
defendiculis Castrum, aut habeat cum R. D. contendere etc.
* Der zweite der Briefe Sculteti 's an Coppernicus trägt keinerlei Be-
zeichnung weder des Ortes noch der Zeit. Dass er gleichfalls, wie der
erste, zu Elbing geschrieben ist, unterliegt keinem Zweifel. Dagegen ist
Uber die Zeit der Abfassung dieses Briefes Hipler im entschiedenen Iit-
thum Spie. Cop. S. 334 , wenn er ihn in den Anfang November des Jahre«
1520 setzt. Er ist vielmehr um dieselbe Zeit, wie der vom 15. Februar
geHchrieben, allein nicht früher, sondern einige Tage später. Die Gründe
sind im ersten Bande Thl. 2, S. 122 zusammengestellt.
Digitized by Go
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 411
Tanto gaudio, Domine mi, perfundebar audiens uncales illos cum
rebus salvos in Allenstein pervenisse, ut in utraraque aurem dor-
mirem quietior, saepiusque mecum dixi: nunc per Dei gratiam
salvae factae sunt reliquae V. Capituli Wanniensis. Ego etenim
ante qnindenam I molimina percallens, quae iam contendit de-
ducere ad effectum de interceptione Allenstein, quam maxime
timere coepi*et anxius esse; scripsit etiam R. D. adhortans me,
ut uncales mitterem, ne antemurale hoc totins Episcopatus per-
damus Allenstein.
Seit D. H. S.,* quam anxius fuerim; noctes et dies non
quievi : Visus sum supra vires adhibuisse operam lamentando
coram senatu hic, capitularibns, civibus et monachis; tandem ex
coniraiseratione II currus cum vectoribus, VII equos et iuga hinc
iude mendicando coegi. de indemnitate promisi etc., quatenus
votis R. D. et D. Vetrae responderem, in summis necessitatibus;
scripsi dixique ad D. H. S., quod debent manere omnes uncales
in Allenstein. si et nunquam immineret periculum obsidionis. ut
vel sie usque ad dies induciarum, de quibus omnis homo nugatur :
3o fjabe id) bic büdjjen gefdjicfet jur nott), roo f i c am no*
tfjtiflften feun tu erben. Sciebant, constabatque quod uncales per-
tinent D. V. XVII. Sciebam non esse nec fore contra R. D.
prae8ertim usque ad tempus induciarum, quod erat in spe.
Praestantissime Domine! Intentio hominis respicienda eBt;
quoniamque homo facit, quod in se est, laudandus me iudice
foret, non arguendus. Dicat, quaeso, D. V., si hae bombardae
non advenissent, an Castrum absque defendiculis fuisset? Quis
unquam mentionem fecit, ut bombardae per me coeraerentur.
Scio, ut adhuc literae sunt, quod D. V. pro plumbo, papyro et
sale scripsit: nunquam iniunxit mihi, ut aliquot bombardas
* Mit den Buchstaben D. H. S. wird hier, wie an andern Stellen
des Briefes, der Domherr Heinrich Snellenberg bezeichnet, Uber welchen
einige Notizen Bd. I. Thl. 2, S. 210 uiitgetheilt sind. Vgl. auch a. a. 0.
8. :*26.
Digitized by Google
412
BKIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
emerera, aufsi seripsit. literae ad me non perveuerunt. Hesterna
die reddebantur mihi literae ex Morung Venerabilis D. Baltha.
Et D. Vestrae de manu vestrae datae statiin post festa natalis
Domini.
Venerabilis dumine ! haec mea sententia : pront iani nunc D.
Vestra scribit, ut emam bombardas aut disponam. ut illae per-
maneant in arce etc. haec mea sententia et consilimn. ut emautur
quantocius pro arce Alienstein xx novac uncales et totidem pro
oppido aut, si fieri posset, xxx pro oppido: xx emautur pro mr.
lev. centum, xx per mr. VI vel forte minus. Hie esset in omnem
eventuin thesaurus arcis et oppidi, nunc teniporis praeeipue. sive
flaut induciae sive non, sive pax sive non. Sed emere non
ausim nec velim sine expresso mandato. Et sentiet D. V., quod
si emerimus, a Venerabiiibus Domiuis in Gedano cavillabimur.
qui esuriunt distributiones. Et nunc Venerabiles Domini T. de.
leo* vadunt Thoruniam; causam mihi non significant. coniieio.
quod propter adducere clenodia. Ecce quasi certi de iudueiis
scribunt, ut ego cum R. D. sequar. Dicturi sunt: nunc einitis
bombardas. ut non est opus eisdem, ut uos priveris distributioui-
bus etc.; intelligenti satis. Si D. V. mihi mandaverit coemere
uncales, emam. quotquot D. V. volnerit, si modo habere potero
hie aut in Gedano. Utinam ante duos annos aeeepissem omnes
ollas aereas, quae pendent perpetuo sine usu, ex toto nostro do-
mino pro serpentariis quattuor ad minus etc. Habet praestantis-
sima D. Vra meam sententiam atque consilium, quod. si placet.
resciam quantocius. Et si emero transumseroque. quod servet me
D. Vra in omnem eventuin indemnera, accuratissimam adhibebo
diligentiam. ut cum potenti salvo conduetu vadant. So f i c
" Mit dein Buchstaben T ist sicherlich der Domherr Johanu Tyuiui er-
mann bezeichnet, mit "leo« der Domherr Leonhard Niederhoff; die zwischen
stehenden Buchstaben »de« deutet Hipler Spie. Cop. S. 33 > auf «Tie de -
mann Giese*:?}. — Die kurz vorhergehende Abkürzung »baltha« bezeichnet
den Domherrn Balthasar Stockfisch
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 413
aber genommen werben, nit mir, sed toti communitati V.
Capituli.
Responsum habet D. V. Ungennan et pictor nudius tertius
ex Gedano redienint, primum hi ultra xxx currus conduxerunt in
insula. Sed propter insnltnm I, qui prae furibus est, mandatum
est insulanis, ut manerent doinini. Quod si non, f) ett en fe baS
gancj bif et) o ff t t)uem gefpenfet. I cum omni gente sua et om-
nibns viribus in Wormdieth est insultum facturus, uti est conie-
ctura, aut in Holland et consequenter in districtum Kristburg,
Sthnm, Insulam, Fischau omnia incineratnrus usque Marien-
burgum aut ad Morung; quis novit praecise mentem eins, qui
prndenter condit et celatV Ecce nostri de indueiis deque pace
solliciti, I vero sollicitus, quo consequitur, quid velit.
Mitto literas d. Panli Plotowski, praepositi Warmiensis, et
copiam literarum Magnifici palatini Cracoviensis etc., quibus pa-
tebit ad oculum diligentia mea. Nudius tertius nuncius oratorum
Caesareae et Ungariae Maiestatis ad I rediit dicens I consensisse
in inducias: at de loco sibi assignato ad tractandas, videlicet
Riesenburg, non est contentus, eo quod terra sit ibi, ut dicit,
desolata. Vult, ut alius locus designetur, Marienburgum aut
Elbing; mysterium hoc quis non intelligit? Scribit in fine lite-
rarum. quod mittitis II currus cum meis duobus curribus, qui nus-
quam comparuerunt ; quam vellem eosdem advenisse! Nunc
neseio. si (luempiam currum raissurus sum rebus stantibus ut
nunc. —
Mandavit mihi D. V., ut inter res Venerabiiis Doniini Bal-
thasaris quaererem registrum sive testamentum etc. : feci opus,
in defunetum pietas et D. V. obsequium. Quod ubi Venerabiiis
Domini Crapitz et Leonhard intelligcrent. miserunt mandatum huc
sub poena exeommunicationis, ut nemo res illas contingeret sine
con8ensu eorum. Ecce id ipsum servieiis meis mihi mercatus
sum ! Unde non iniungat mihi decretum quiequam tale, obsecro.
Quia non sunt mihi currus et item, quia non est hic pannus
414
HKIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
ad vota reperibilis. non valeo strenuo D. h. petitis (? obsequi.
Etsi posseni habere pannum et currus, mihique per hostes reci-
perentur, emta quis satisfaceret i Unde nullatenus occupabo me
rebus Ulis, id quod plane D. V. poterit D. H. dicere. Consulo,
quod D. V. ae placide absolvat ab eodem.
De alio capitaneo cogitandum est nobis, in qua re navabo
operam. Nulluni Polonum assumendum censeo neque
intro mittend um in arcem! Nec ullum linum reponendum
in arcem. Cum Cleisz Wcgener sie egi usque ad placitum et
ratificationem D. V. Si mandaverit D. V., ut emam uneales.
pulveres et plumbum pro reraissiori pretio , quo poterit mihi com-
paret(? in Gedano. Omne linum Vencrabilis Capituli Syroon
debet a D. Vestra emere, lapidem per cornicularem unum. Sed
in viliori velit et poterit D. V. pro remissiori pretio condescendere.
id quod totum stabit in arbitrio D. V. Item rogat Cleisz, ut
D. V. concedere dignetur Symoni pecunias Ic IIc aut etiam IIIc
mr.. quas vult hic reddere in optimo auro ruoneta, exhibetque sua
pecunia Venerabiii Capitulo rebus et corpore se serviturum.
Nunc in arbitrio D. V. est hoc et illud. Si D. V. vellet linum
alteri vendere et non Cleysz, faciet me fabulam illi. Si vero
alteri carius, quam per fl. III sive cornicularem unum, lapidem
hoc omnino licebit et placeret. Si autem in dicto pretio, vide-
retur, ut iuxta commissionem mihi factam ratificare debeat con-
tractum meum et ad me scribere , quot lastas vendiderit et
(pianti. Ceram aeeepi pendentem hic, praecise // L, extremitates
fractae erant. Quam vis <ft I. per institores hic vendatur iain
post i)urificationem sc. IX, antea X, ego tarnen non valeo in
raassa vendere pro sc. VIII. Demum ego igratias) ago prae-
stautissimae D. Vcstrac pro tantis curis angustiis periculis, quae
D. V. ibi perfert in extrema necessitate. et obsecro, non desinat
bene sperare et magnanimiter perseverare. Erit D. Vestrae
apud Deum meritorium et apud homines gloriosum. Habet
me spes bona quod Venerabiiis I). h. fideliter sit cooperaturus.
Digitized by Google
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHEHHX JOH. SCULTETI. 415
et ego adero. usque dum Spiritus et halitus mihi fuerit in
eorpore.
Venerabiles Domini in Gedano volunt distributiones et Cor-
pora praebendae. Placet. quod detur unicuique. quod ei debetur,
sie tarnen ut ratio arcis habeatur; haec mea sententia. Ego pro
persona mea videor mihi contribuendum esse magis quam distri-
butiones aeeipere. Item ex D. Vestris certior fieri desidero. an
illi extra dioecesin commorantes canonici debeant censeri resi-
dentes. An debeat eorundem in omnibus requiri consilium et
consensus vel non. Postulant ex me instantissime sigillum maius
et minus; dicunt D. V. mihi transsumsisse sigillnm minus. Ego
hic in ladula Domini Balth. reperi sigillum maius Veuerabilis
Capituli et duo cuprea sigilla mihi ignota. prius non visa. Ecce
quid sibi vult. ut sigilla postulent:' Vclint scribere, quid facere
debeam? Scribo ad R. D., ut uneales XVII perniittat in Alien-
stein, donec de aliis providere potuimus. Ideo sine mora dignetur
D. V. scribere et demandare. quid me facere volueritis per hunc
nuncium, et duplicatis literis mentes vestras scribere velit. ut si
unae non pervenerint vel alterae reddantur. Responsum habent
D. V., quibus me in omni caritate reddo quam commendatissi-
mum. Valeant D. Vestrae incolumes, id quod summopere de-
sidero. testis est Deus: e$ ift aud) rool üon nötfjen.
Venerabiiis D. H. dignetur cogitare, quod hic reeeperit de
proventibus Tolkmiet supra debituin et ultra partem se contiu-
gentem, ut me servet indemnem. D. V. etiam dignentur cogitare,
cui redditurus sum rationem. au D. Vestris aut illis in Gedano.
et quomodo vel quibus debeantur haec, quae Venerabiiis D. H.
Snellenberg reeepit. ac ego etiam post eundem, inter quos sint
haec distribuenda. V. Domini in Gedano faciunt se partieipes.
contra canonem et decretum R. D. E. Quod si placuerit Dominis
Vestris et R. D.. libenter conformabo me eisdem. Testis est
Dens, qnod. quantum in me fnit. est et erit. Vellern, ut ante
omnia et maxime in his turbatissimis temporibus esset inter
Digitized by Google
410
BRIEFE BEI REÜNDETER ZEITGENOSSEN.
Venerabiles Dominos capituli Caritas et amor fraternus, qui esse
non potest sine aequitate. Unde ut aequitas servetur, maxime
cupio, et Caritas, etiamsi pretio comparanda mihi foret. Si
nostra discretione et iudicio ad eam pervenire nequimus, standnm
est nobis iudicio D. R. E. Res demiranda! ut v. d. Leo, Cra-
pitz. Timmermann volebant extra diocesin non esse locum resi-
dentiae. dum crant in Allenstein, et iam nunc scribunt se Capi-
tulum Warmiense requiruntque sigilla pro Dno. Cancellario, do.
Leo., ut scilicet cancellario extradam. Maius sigillum nunquam
consuevit esse apud Cancellariura, quo iuxta statutum non erat
utendum, nisi ad ]>ulsura campanae Capitularis. Et sigillum minus
debebat esse in loco Capitulari iuxta consuetudinem captatam, et
non apud cancellarium : perfecte memini hoc quandoque fuisse
concluBum, quam vis cancellarius prout in plurimum in aedibus
suis habeat. Sed quid ad me de eiusmodi contractionibus V
Faciam ego, quicquid D. Vestrae mihi mandaverint.
Digitized by Google
II. Briefe von Tiedemann fliese.
Mehrfach ist bereits der schweren Einbusse gedacht worden , welche
die Coppernicanische Forschong durch den Untergang des Briefwechsels
von Tiedemann Giese erfahren hat, des Blnts-Verwandten und eng-
befreundeten Amtsgenossen von Coppernicus, welcher ihm in der zweiten
Hälfte seines Lebens unter allen am nächsten gestanden. (Vgl. besonders
I, 1, S. 97; I, 2, 8. 536 und 8. 140;.*
Schon um die Wende des 16. Jahrhunderts ist die reiche Korrespon-
denz Giese's aus Frauenburg entwendet und vorzugsweise nach Krakau
entführt worden. Die Briefe desselben, welche Broscius um 1600 zu Kra-
kau gesehen, bezogen sich namentlich auch auf die Veröffentlichung des
Werkes »de revolutionibus« ; sie enthielten wohl die Mahnungen , durch
welche schliesslich die Bedenken von Coppernicus besiegt wurden.
Viele dieser Briefe waren an Coppernicus selbst gerichtet. »Dominus
Job. Rybkowicz« — so schreibt Joh. Broscius — »Collega maior in
Academia Cracoviensi, pro sua in me artesque mathematicas amore,
dedit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii,
Episcopi Varmiensis epistolas. quarum plurimae ad Coperni-
* Ausser den nachstehend abgedruckten Briefen Giese's an Donner
und Rheticus nehmen noch zwei andere in den Archiven zu Frauenburg
und Königsberg uns erhaltene Briefe desselben auf Coppernicus Bezug;
sie sind bereits im ersten Bande abgedruckt worden.
Der eine (aus dem Jahre 1539, ist an Job. Dantiscus gerichtet und be-
zieht sich auf das Verhältniss des Coppernicus zu Anna Schillings; er ist
Bd. I, Thl. 2, S. 366 mitgetheilt. — Mit dem andern Briefe (d. d. 23. Apr.
1540) übersandte Giese dem Herzoge Albrecht von Preussen ein Exemplar
der Narratio prima von Rheticus; auch dieser Brief ist bereits im ersten
Bande Thl. 2, S. 396, 397 vollständig mitgetheilt worden.
II. 27
Digitized by Google
418
BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
cum. absolntae subtilitatis mathematicum. sunt exaratae«. Vgl.
oben S. 1 39.
Ueber die weitern Schicksale dieser werthvollen Schriftstücke ist
bisher keine Nachricht aufgefunden ; sie scheinen für immer verloren zu
sein. Aus dem beklagenswerthen Schiffbruche sind jedoch zwei werth-
volle Briefe, welche sich auf Coppernicus beziehen, für uns gerettet.
Broscins. welcher — wie bereits oben S. 140 erwähnt ist — die Absicht
hatte, alle Briefe von und an Coppernicus, welche in seinen Besitz ge-
kommen waren , zu veröffentlichen , hat sein Vorhaben leider nicht aus-
geführt. Zum Glücke hat er jedoch wenigstens zwei — vielleicht die
wichtigsten — Briefe Giese's in einer kleinen Schrift abdrucken lassen,
welche er im Jahre 1615 unter dem Titeln »Epistolae ad naturam ordina-
turam figurarnm plenius intelligendarum pertinentes« zu Krakau er-
scheinen Hess.
Der erste dieser Briefe ist an den Domherrn Georg Donner zu Frauen-
burg gerichtet und im December 1542 geschrieben, als Coppernicus bereits
dem Tode entgegensiechte. (Vgl. Bd. I, Tbl. 2. S. 548 ff.;
Durch den zweiten Brief — Ende Juli 1 542 an Rheticus geschrieben —
erhalten wir das gewichtige Zeugniss des Freundes , dass die dem Werke
»de revolutionibus orbium caelestium« vorangestellte erste Vorrede »Ad
lectorem de hypothesibus huius operis« nicht von Coppernicus her-
rührt, dass derselbe von der wissenschaftlichen Wahrheit seines Systems
fest überzeugt und weit davon entfernt gewesen ist , dasselbe in hypo-
thetischer Umhüllung der Welt zu übergeben. (Vgl. Bd. I Thl. 2,
8. 537 ff.
a. Tiedemann Giese an Georg Donner.
Georgio Donnero.
Conturbavit me. quod de afflicta valetudine Veucrabilis senis.
noBtri Copernici. scripsisti. Huic, nt vita incolumi solitu-
dinein amavit. ita nunc aegroto paucos exstare fa-
miliäres arbitror. qui casibus ipsius a fficiautur ,
II. BRIEFE VON TIEDEMANX GIESE. 419
cum oinnes simus illi propter integritatem et excel-
lentcm doctrinam debitores. Scio autem eum Semper iu
fidissimis habuisse te. Oro igitur, si ita fert natura illius, velis
tutoris ei esse loco et curam viri. quem mecum Semper amavisti,
suscipere, ne in hac necessitate destituatur fraterna ope. et nos
ingrati erga bunc merentem babeamur. Vale.
Lnbaviae die 8. Decembris Anno 1542.
b. Tiedemann Giese an Joachim Rheticus.
Joacbimo Rhetico.*
Ex nuptiis Regiis Cracovia rediens reperi Lubaviae gemiuum
a te raissum exemplum recens excusi operis nostri Copernici.
quem e vi vis excessisse non ante acceperam, quam Prussiam at-
tigissem. Erepti fratris, viri summi. dolorem lectione libri. qui
illum redhibere mihi vivum videbatur. pensare potuissera. verum
in primo limine sensi mal am fidem, ac ut ut vere ap-
pellas, impietatem Petreji, quae indignationem mihi
priore moestitia atrociorem refudit. Quis enim non
discrucietur ad tantum sub bonae fidei securitate
admissum flagitium? Quod tarnen haud scio. an non tarn
• Wie hiu Schlüsse der Vorbemerkung bereits hervorgehoben ist. sind
die Briefe Giese s an Donner und Rheticus uns nur durch das dort erwähnte
Schriftchen von Broscius »Epistolae etc.« bekannt, von dem ein Exemplar
den Warschauer Herausgebern des Werkes «de revolutionibus« zugänglich
gewesen ist. Wahrscheinlich hat Broscius bereits in seinem Abdrucke die
«bliche Anrede-Formel, wie sie das Original sicherlich enthalten haben wird,
hier, wie in dem vorhergehenden Briefe . weggelassen und dafür die blosse
üeberschrift eingesetzt.
27'
Digitized by Google
120
HKIEFE H E FR E UN D ET ER ZEITGENOSSEN.
huic excusori ex aliorum industria pendenti sit tribuendum quam
invido cuipiam, qui dolens descendendum sibi esse a pristina
professione, si hic über famani sit consecntus, illius simplicitate
in dcroganda opcri fide forsitan est abusus. Ne tarnen impune
ferret, qui se concessit alienae fraudi corrumpendum , scripsi ad
senatum Noribergensem doeens, quid ad integrandam auctori
fidera necessarinm mihi videretur. Epistolam ad te mitto cum
ipsius exemplo, ut pro re nata diiudicare queas, quem in modnm
sit insti tuend um negotium ; nam hoc qui apud senatum illum agat,
te neminem video accomodiorem aut etiam volentiorem, qui cbo-
ragum egisti peractae fabulae, ut iam non magis auctoris interesse
videatur quam tua restitui, quae a rccto dilapsa sunt. Si quid
tarnen refert te, ut id quam diligentissime efficias, vehementer
rogo. Si recudendae venient priores chartae, affi-
genda videtur a te pracfatiuncula, qua etiam ea, quae
iam emissa sunt exemplaria, a calumniae vitio repur-
gentur. Quin optem etiam praemitti vitam auctoris, quam a te
eleganter scriptam olim legi, nec deesse historiae aliud puto,
nisi exitum vitae, quem ex sanguinis profluvio et
subsecuta dextri lateris paralysi nono Kalendas Ju-
nii accepit multis ante diebu's memoria et vigore
mentis destitutns, nec opus suum integrum nisi in
extremo spiritu vidit, eo (iuo decessit die. Id ante
mortem excusum exiisse nihil obstabit, nam annus consentit, et
diem finiti operis non adscrii)sit excusor. Vellern adnecti quoque
opn8culum tuum, quo a Sacrarum Scripturarum dissidentia aptis-
sime vindicasti telluris motum. Ita explebis iusti voluminis magui-
tudinem et compensabis id quoque incommodi. quo in praefatione
operis praeceptor tuus tui mcntionem omisit. Quod egu non tui
neglectu, sed lcntitudine et incuria quadam ut erat ad omnia, quae
philosophica non esscnt, minus attentus . praescrtim iam langnes-
ccuti evenisse interpretor, non ignarus, quanti faccre solitus
fuerit tuain in se adiuvaudo operam et facilitatcm. Quod ad nie
Digitized by Gc
II. BRIEFE VON TIEDEMAXN OIESE.
421
misisti operis exemplaria, magnam habeo donatori gratiam : erunt
baec mihi monumenti perpetui loco ad tuendam inemoriam. noii
solum auctoris, quem ego cbarum semper habui. sed etiam tui.
qui ut te illi laboranti Theseum strenne praestiteras , ita nunc
uobis. ne confecti operis fructu careremus, cura et solicitudine
tua contuliati. Pro quo studio tuo quantum tibi debeamus omnes,
non est obscurum. Cupio me facias certiorem, sitne Sumuio Pon-
tifici über missus ; nam si factum non est. Vellern ego id officium
praestare defuncto. Vale.
Digitized by Gc
Dritte Abtheilung.
Urkunden zur Familien-Geschichte
von Gopperniou8.
Digitized by Google
III.
URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE
VON COPPERNICUS.
Nachstehend sollen in Ergänzung der archivalischen Mittheilungen.
welche im ersten Bande Thl. 1, 8 44 ff. und 8. 59 ff. veröffentlicht sind,
weitere Dokumente über die nächsten Bluts- Verwandten von Cop-
pernicus zum Abdruck kommen: Ober den mutterlichen Gross-
vater Lucas Watzelrode, den gleichnamigen Oheim Bischof
Lucas von Ermland. den Vater Niklas Koppernigk und den Bruder
Andreas. Die Beschränkung auf die allernächsten Anverwandten,
welche für den Lebensgang von Coppernicus unmittelbar von Einfluss
gewesen sind, musste eingehalten werden, um den archivalischen Stoff
nicht zn sehr anschwellen zu lassen. Aus gleichem Gmnde wird auch
nur ein Theil der Dokumente vollständig mitgetheilt werden. —
Nicht wenige derselben dürfen übrigens, ganz abgesehen von der Be-
ziehung auf den grossen Namen des Coppernicus, eine gewisse Bedeutung
für die allgemeine Kultur- und die preussische Landes-Getchichte be-
anspruchen.
Digitized by Google
I. Der Grossvater Lucas Watzelrode.
Ueber die Lebens -Verhältnisse des mütterlichen Grossvaters
von Coppernicns Lucas Watzelrode, müssen an diesem Orte ein-
gehendere Mittheilungen gegeben werden , weil in neuester Zeit eine
tendenziöse Verdunkelung derselben erstrebt ist. Im einseitigen Interesse
des Nationalitäts-Streits ist nämlich der wunderliche Versuch gemacht
worden, seiner Tochter, der Mutter von Coppernicns, einen polnischen
Ursprung aufzudrängen. Die Anwaltschaft über diesen schwachen Punkt
des heiklen Processes ward einem Gelehrten übertragen, welcher sicher-
lich nur durch das Andrängen nationaler Eiferer sich hat bestimmen
lassen, diese verlorene Position zu vertheidigen.
Der Vorstand der Bibliothek des OssoliAskischen Instituts in Lem-
berg, Dr. W. Kejrzynski, veröffentlichte im Anfange des Jahres
l SSO in verschiedenen polnischen Zeitschriften einen Aufsatz, in welchem
er die Behauptung aufstellte, dass der Bischof Lucas Watzelrode,
der Bruder der Mutter von Coppernicns, »ein Pole ge-
wesen .... im Königreiche Polen geboren und erst als Knabe
nach Thorn gekommen ist«. «Wenn aber« — so folgert K^trzynski
weiter — »der Bischof Lucas Watzelrode ein Pole gewesen, so unter-
liegt es wohl ebenfalls keinem Zweifel, dass auch seine Schwester
Frau Barbara Kopernik, die Mutter des grossen Astrono-
men, eine Polin gewesen ist«!*
* Kettzynski's Aufstellung, dass der Bischof Lucas Watzelrode, der
Oheim von Coppernicus, ein Pole gewesen sei , stützt sich auf eine Bemer-
kung . welche der polnische Geschichtschreiber und Bischof von Ennland,
Martin Cromer, ~ 1 in einer Hede vor dem polnischen Senate verlaut-
bar t hat.
Digitized by Google
DER ROSSVATER LUCAS WATZELRODE.
427
Die Resultate dieser von K^trzynski im Interesse der polnischen
Ansprüche auf Coppernicus veröffentlichten Ausführungen sind von
Cromer, ein geborener Pole, war auf dem Wege der Coadjutorie auf
den Ennländischen Bischofstuhl gelangt. Der Kardinal Hosius hatte ihm
1569, als er nach Rom reiste, die Verwaltung des Bisthums Ubertragen, in
der Hoffnung , auf diese Weise den Weg zur Kathedra zu »ichern. _ Das
Kapitel leistete zwar Widerstand, musste sich aber schliesslich dem Befehle
der römischen Kurie fügen, da Cromer durch ein besonderes Breve von
Papst Pius V. zum Coadjutor von Hosius ernannt wurde.
Als Letzterer 1579 starb, erneuten sich die Streitigkeiten. Die preussi-
schen Stände legten gegen seine Nachfolge Protest ein, weil Cromer Pole
sei und nach dem Privilegium von 1454 nur Landeskinder »indigenae«) geist-
liche oder weltliche Würden bekleiden dürften. Als die preussischen Landes-
räthe diesen Protost im Reichstage zu Warschau wiederholten, stellte Cromer
ihrer Auffassung des Indigenats eine andere Interpretation in einer Rede
entgegen, welche er am 15. December 1579 im Senate hielt (abgedruckt bei
Leugnich, Gesch. d. preuss. Lande, Bd. III. Doc. S. 97 ff.); in einer be-
sonderen Denkschrift führte er dann seine Motivirung noch weiter aus.
Um die Rechtmässigkeit seiner Wahl zum Erinländischen Bischöfe zu
begründen, sucht Cromer sich u. a. ein Präjudiz zu schaffen. Er behauptet,
dass auch schon vor ihm geborene Polen höhere geistliche und weltliche
Aemter in Preussen bekleidet hätten; zu diesen Würdenträgern zähle auch
einer seiner Vorgänger, der Bischof Lucas Watzelrode. »Praefecturas et
dignitates nonnulli Poloni in Prussia obtinucrunt; exempla non comraemoro;
Uno et episcopatum hunc Varmiensem Lucas quidem Conini in maiore Po-
lonia natus, quemadraodum aeeepi, et parvulus a patre Toruniam iui-
portatus e sententia istorum indigena non fuit.« Lengnich a. a. 0. III.
S. 97. Aehnlich, wie in der Warschauer Rede, sagt Cromer in der erw.
Denkschrift: »Nam et alii praelati, utpoto praepositi, decani etc. ecclesiae
Vanniensis Poloui fuere. Et ut Cardinalem Hosium praeteream, Vinccutius
Kielbassa, nobilis Polonus, et Lucas Conini, ni fallor, natus et puer illa-
tus Toruniam, episcopi fuere in Prussia«.
Woher Cromer seine Mittheilung Uber den angeblichen Geburtsort des
Bischofs Lucas Watzelrode entlehnt hat, führt er nicht an. Durch den vor-
sichtigen Zusatz <nl fallor« und das ganz allgemein gehaltene quemadmo-
dum aecepl« deutet er jedoch selbst an, dass er nur einer unsicheru Tra-
dition gefolgt ist. In der richtigen Erkenntniss vou der Haltlosigkeit einer
solchen Schein-Autorität sucht Kejtrzynski sich und Andere zu Uberreden,
dass die Tradition auf Copperuicus zurückzuführen sei. Belege hat er
für diese Annahme selbstverständlich nicht beibringen könneu. Denn die
einzige Aeusserung, die wir von Coppernicus Uber seinen Oheim besitzen,
beweist geradezu fUr dessen Thorner Abstammung; er sagt in dem S. 103
angeführten Briefe, der Bischof Lucas sei der letzte Spross des alten Thnrner
Digitized by Google
42S IHKINDEX ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON CÜPPERXKTS.
deutschen und französischen Blättern übernommen worden. Ausserdem
öffnete sogar eine deutsche Zeitschrift auf Ansuchen Ketrzynski seiner
vollständigen (in das Deutsche übertragenen Abhandlung ihre
Spalten. '
Bei der weiten Verbreitung , welche die Behauptungen KetrzyAski's,
auch im Auslande, gefunden haben , ist es erforderlich . im Interesse
der geschichtlichen Wahrheit die irrigen »Schlüsse desselben nachzu-
weisen.*" Es soll dies jedoch nicht durch eingehende Polemik ge-
schehen. Für die Kreise, denen das vorliegende Buch bestimmt ist.
genügt die Mittheilung der archivalischen Zeugnisse, um ein selbst-
ständiges ürtheil über die angeregte Frage zu gewinnen.
Geschlechtes der Watzelrode gewesen : »• . . . Lucas a Waczelrodt . . . avun-
culus lueus .... in quo illa geueratio finem aeeepit, cuius insiguia in auti-
quis monumeutis et nultis operilms exstant Torunii.« (Vgl. oben S. 103. i
• Die Altpreussische Monatsschrift in dem Jahrgange 1SS0. S MS— 35>.
•* Die in der vorstehenden Anmerkung erwähnte Altpreuss. Monats-
schrift hat den Aufsatz Ketrzynskis ohne irgend eine Gegenbemerkung ab-
drucken lassen und die Widerlegung, welche die Ausführungen des poloui-
sirten deutschen Gelehrten iu dem :». Hefte der »Mittheilungen des Coppern.
Vereins ls8l S. 111—11"» durch BUrgenu. Beuder gefundeu haben, sind
von den deutschen Zeitschriften seither unbeachtet geblieben. Es kann
deshalb an diesem Orte von dem möglichst vollständigen Abdrucke der
Dokumente, welche über die geschäftlichen und Familien-Beziehungen von
Lucas Watzelrodc Ausschluss geben, nicht Abstand genommen werden.
Zugleich wird dadurch der Aufforderung Ketrzynski s genügt »dass Hr. Prof
Prowe der Behauptung Cromers gegenüber Stellung nehmen und seine in
frühern Schriften gegebeneu Nachrichten über den GroBSvater von Cop-
pernicus ausführlich begründen möge» lAltpr. Monatsschr. a. a. O. S. 'M7\.
Durch die mitgetheilteu urkundlichen Zeugnisse wird sicher erhärtet . dass
Lucas Watzelrode einer alteiugesesseneu Thorner Familie angehört hat. und
seine Kinder in Thorn, nicht in Konin heimatsbehörig gewfseu sind.
Der Verf. des vorliegenden Werkes muss der Versuchung widerstelieu.
auf die übrigeu Ausführungen des Aufsatzes vou Kqtrzynski einzugehen;
dieser sucht nämlich nebenbei nachzuweisen, dass der Bischof Lucas, abge-
sehen von seiuer vermeintlich polnischen Herkunft, auch eine natioualpolui-
sche Gesinnuug bethätigt habe. Zur Richtigstellung dieser Ansicht würde
es eines besondern Exkurses bedürfen; eine kurze, gelegentliche Beleuchtung
wird sich freilich in den spätem Abschuitteu uicht ganz umgehen lassen
Digitized by Google
OER OKOSSVATER LUCAS WATZELRODE.
429
Lucas Watzelrode,* der Grossvater von Coppernicus, ent-
stammte einer alteingesessenen Thorner Familie. Er hat seinen
Wohnsitz stetig in Thorn gehabt; es lebten ihm daselbst — neben
einer weitverzweigten Sippe — Bruder und Schwestern. Das Wich-
tigste Uber die Lebens- Verhältnisse des einflussreichen Mannes ist
bereits im ersten Bande, Thl. I, S.59— 73 mitgetheilt; nachstehend
folgen weitere urkundliche Belege.
Während eines ganzen Menschenalters, in den Jahren
1432—1463 also auch in der Zeit, in welcher ihm nach Cromer-
Ketrzynski seine Kinder zu Konin geboren sein sollen' war Lu-
cas Watzelrode Mitglied des Altstädtischen Gerichts
zu Thorn;** seit 1439 bis zu seinem Tode bekleidete
* Im ersten Bande Thl. I, S. -^t» ist bereits bemerkt, dass die Ent-
scheidung über die Schreibung de» Namens der Familie, welcher die Mutter
von Coppernicus angehört, nur zwischen den Können » Wat/.elrode« oder
» Watzcnr ode- schwanken kann. Es ist ebenso daraufhingewiesen, das*
in einem eigenhändigen Briefe, welcher neuerdings von dem mütterlichen
(»ro&Bvater des Nicolaua Coppernicus aufgefunden ist, der Name freilich mit
einem n» geschrieben erscheint. Demohngeachtet ist auch bei diesem hervor-
ragenden Träger der Familie die im ersten Baude durchgeführte Schreibung
» Watzelrode« beibehalten, weil, wenn man diese eine bis jetzt bekannte
Nameu-Unterschrift als massgebend betrachten wollte, die ganze Umgestal-
tung in oWatsenrode« angenommen werden mUsste, wie sie nur sehr ver-
einzelt in den Urkunden angetroffen wird.
** Neben der 1231 gegründeten Stadt war im Jahre 1203 die Neustadt
Thorn zu gleichem Rechte mit der Altstadt von dem deutschen Orden an-
gelegt worden. Die beiden nebeneinanderliegeudeu Städte waren durch
Mauern und (»räben geschieden und hatten eine ganz gesonderte Verwaltung.
Selbstverständlich waren auch die Gerichte geschieden ; sie blieben es auch
nach der Vereinigung der beiden Städte im Jahre 1454.
Jedes dieser Schöffengerichte bestand aus zwölf Mitgliedern, welche
sich durch Kooptation auf Lebenszeit ergänzten. «Unde dy scheppfin —
so besagt das Magdeburger Wistum flir Kulm vom Jahre I3:is — gullen
andir scheppfin kysen, vnd dy sie gekysin, dysullenscbeppfiubliben,
dy wyle sy lebin, vnd dy rotmanno haben keyne macht, duz sy
scheppfin kysin mögen».
Als Vorsitzender des Schöffengerichts wurde alljährlich ein Uathuinnu
deputirt: der -Richter* oder "Scholz, scultetus« Zur Erledigung grösserer
Digitized by Google
430 URKUNDEN* ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
er das Amt eines Schoppen-Meisters. Eine langer
dauernde Abwesenheit von Thorn. wenn sie vielleicht dein ein-
fachen Schoppen gestattet gewesen wäre, war mit der Stellung
des Obmannes im Gerichte schlechterdings unvereinbar.
Ueberdie8 wurden, selbst wenn die amtliche Thätigkeit des
Grossvaters von Coppernicus nicht urkundlich belegt wäre, schon
die nachstehend mitgetheilten Dokumente ausreichend bezeugen,
dass Lucas Watzelrode dauernd seinen Wohnsitz in Thorn ge-
habt hat. Er erscheint — wie bereits Band I. 1. S. 61 erwähnt
ist — während jener Reihe von Jahren vor Gericht als Käufer
von städtischen und ländlichen Grundstücken, empfängt Aner-
kenntnisse vou Schulden, kauft Hypotheken an u. dgl. Ausser-
dem kommt Lucas Watzelrode »vor gehegt ding« als Vormund
von Wittwen und unmündigen Kindern, als Schiedsmann, als
Bürge, als Bevollmächtigter von Auswärtigen — dies sind alles
Funktionen, welche einem Polen, einem Bürger des Städtchens
Konin nimmermehr würden Ubertragen worden sein!
Die Dokumente, welche aus den erwähnten Gründen zum
Theil in grösserer Ausführlichkeit mitgetheilt werden müssen,
verbreiten nicht nur ein reiches Licht Uber die Vermögens- und
sonstigen Lebens- Verhältnisse von Lucas Watzelrode, wir gewinnen
durch sie auch eiuen Einblick in die nahen verwandtschaftlichen
Beziehungen, welche den vermeintlichen Polen und Bürger von
Kouin mit zahlreichen Thoruer Geschlechtern verbanden.
Sachen versammelte Bich das Gericht alle vierzehn Tage zu einer ordent-
lichen Sitzung, dein «gehegten Dinges nur ausnahmsweise wurde bei drin-
gender Veranlassung ein »verbottet ding« oder »Botding« einberufen.
Die Berufung ge^en ein Crtheil der Schöffen-Gerichte ging bis 1457 an
den Schüffeustuhl zu Kulm, welcher durch die Kulmer Handfeste als Ober-
hof für die preussischen Städte eingesetzt war; trat der Schöffenstuhl der
Altstadt Thorn an die Stelle von Kulm. — Die Berufung in dritter Instanz
ging bis 1457 an den Magdeburger Schöffenstuhl, scitietn jedoch au den
Thorner Rath und schliesslich an den preussischen Landes-Rath.
Digitized by Google
A. Dokumente aus den Thorner Schöppen-Büchern.*
H27.
Die ersten Verhandlungen, in welchen Lucas Watzelrode
Erwähnung findet, enthalt das (gegenwärtig in der Kaiserl. Biblio-
thek zu St. Petersburg — vgl. Bd. I, Tbl. I, S. 34 — auf-
bewahrte älteste Schbppenbuch der Altstadt Thorn:
1. Vor gehegt ding aint komen Olbrecht, Tilinan vnd Lucas
gebrudere Wetczelrode genante vnd haben bekant das Olbrecht
• Die Hauptquelle für die Familien- Verhältnisse der mütterlichen
Grosseltern von Coppernicus bilden die Schoppen- Bücher der Altstadt
Thorn. Diese haben sich seit der Mitte des 14. Jahrhunderts, in Voll-
ständigkeit bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, erhalten {von 1363 — 1641 ;
die fünf ersten Volumina (1363 — 1529 sind auf Pergament, die späteren auf
Papier geschrieben. Nur die drei ältesten Scbüppenbücher die Jahre
1363 — 1479 umfassend kommen bei den nachstehenden Veröffentlichungen
in Betracht; sie werden mit I, II, III. citirt.
Aus den neustädtischen SchOppen-BUchern ist nur eine Verhandlung
abgedruckt (aus dem Jahre 1446, den Verkauf eines Hauses betreffend ;
sie ist dem ältesten Gerichtsbuche entnommen, welches die Jahre IHS7 — 14AU
umfasst Die beiden folgenden Bände sind verloren; aus der ersten Hälfte
des 16. Jahrhunderts hat sich nur das SchOppenbuch aus den Jahren 1513
bis 1531 erhalten, dann aber die ununterbrochene Folge von 1545 — 1713 —
Die SchOppen-Bücher enthalten grösstenteils Akte der freiwilligen
Gerichtsbarkeit — meistens Verträge, welche vor »gehegtem Dinge» verlaut-
bart worden. Es geschah dies namentlich bei dem Kaufe bez. Verpfän-
dungen von Grundstücken. Nur ganz ausnahmsweise wurden bemerkens-
werthe Process-Fälle in das SchOppenbuch eingetragen, namentlich wenn
ein Spruch des Oberhofs ergangen war. Auch grossere »Besatzungen» Ar-
restlegungen) und Konkurse wurden im SchOppenbuche eingezeichnet
Digittt'ed by Google
432 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Watzelrode vorgenanter gegeben hat den Erbern jungfrawen eyner
Nonnen Hedwig genant durch iren Vormunden Lowrich iren Bruder
eyne niuwe mark czu orem leben in all sin gut vnd nämlich off die
czwiu buden in sente Annen gasse gelegen« (I, Bl. 153).
2. Vorgehegt ding ist komen frauwe Elisabeth hitfeldynne vnd hat
vorreicht vnd uffgetragen durch iren Vormunden Lucas Watzel-
rode eyn frey erbe gelegen vff der grossen gassen und douon bleibet
der vorgenante lucas watczelrode andirhalb hundirt mark guts gcldis
der vorgedachtin frauwen Elizabet So ist borge worden
her Girke ffryse vnd lucas watczelrode vorgenanter, seyn
Swogcr etc. rl, Bl. 154.)
Während eines vollen Decenniums (1427— 1437) erscheint der
Name von Lucas Watzelrode in keiner Gerichts-Verhandlung.
Wir begegnen ihm erst wieder im Jahre 1437. Die zahlreichen
Verhandlungen, welche seit diesem Jahre bis zu dem Erbver-
gleiche seiner Wittwe in den Thorner SchöppenbUchern ver-
zeichnet sind, werden nachstehend in chronologischer Folge mit-
getheilt :
H37.
1. Her lucas watczenrode ist koiuen vor eyn gehegit ding In
vormundeschaft Symon Valbrechts vnd hat vorreicbt vnd
ofgetragen . . . eyn erbe gelegen in sunthe Annen gassen dis
czewgit Richter, Scheppen vnd eyn gehegt ding. (II. S. 127 i
H37.
Die frauwe Weleweckynno ist komen vor eyn gehegt ding vnd hot
doselbinst durch iren vormund hern Lucas Watczenroden vn-
betwungen mit reyfera mute bekant irer elichen tochter Katherinen
VVesterodynne rechter schuld kostgeld als fierczig mark gerings gel-
dis etc das czewgit Richter Scheppen etc. (II. S. 134.)
1437.
Ich Tnomke bekenne das ich schuldig bin mit meynen erben Lu-
cas Watczenrode vnd Heinrich Weissehensel funfczig mark gerings
geldis das czewgt Richter etc. (II. S. 140.)
1438.
Margrete Wernerynne ist komen vor eya gehegit ding vnd hat
durch iren Vormunden her Lucas Watczenroden vorreicht
vnd ofgetragen hans forstenaw eyn halb erbe gelegen an der ecke
do her ynne wonit .... dis czugit Richter etc. II. S. 147.*
1430.
her Johan Tewdinkus ist komen vorgehegit ding vnd hat doselbinst
Digitized by Gc
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE.
433
queit vnd ledig gelassen her Lucas Watczelroden vnd seyne
stiefkindir der drittebalbhundirt mark wegen, die sie Cuntczen
Lewdescheiden schuldig woren, vnd her Johan Toydenkua off die sel-
bigen inc mark oben weysete mit mecbtigen brifen, die van gerichte
mechtig geteilt wurden, welche iiic mark her Lucas Watczelrode
dem vorgenanten hern her Johan wol beczalt mit gelde vnd auch mit
eynem hawse gelegen in der Aldthornischen gassen. das Im her Lucas
Watczilrode vorgenant vor gerichte vfgetragen vnd vorreicht hat ge-
losen. (II. S. 171.)
1443.
Michil der Scholcze van Conradswalde ist komen vor gehegt ding
vnd hat doselbinst bekant, das her in eynem Rechten vnd redlichem
kowffe vorkoufft hat Lucas Watczilrode seinen rechten erben
vnd nachkomlingen funff firdunge gutis geldis czins vff seine iiii freye
hüben vnd vff eynen Cretschin mit eynem Garthen czu Conradswalde
gelegen, douor Im Lucas Watczilrode gegeben hot funffczen gute
marc vff abeczulosen etc. (II. S. 233.)
1443.
Wir sechs personen her Gotschalk Hitfeld, Tilman vom Wege. Niclos
Ramslow, alse von her Johan Sweidniczers wegen, vnd Philip vom
Loe, Lucas Watczilrode, Paul Ruprecht von Jeronimo Bekaw
von Ilkus wegen haben in follir macht vor gehegtem dinge Ire sache,
die sie mitteinander zu thun haben gehat, zu uns genome [es
folgt nun der Beschluss der Schiedsrichter]. (II. S. 234.)
1444.
Lucas Watczilrode mit seiner elichen swester barbara
fry sinne sein komen vor gehegt ding vnd haben becant, das sie sich
gutlich vnd frundlich endscheiden haben vmme das andirstorbene gut,
das en von irem ohemen Lucas Rewssen, dem got genode, an-
dirstorben was, das en beiden genügt etc. (II. S. 246.)
1446.
Schelunge ist gewest czwischen Albrecht Reber vnd Conrad
Palsats kindern also das sie ere zachen gesagt hatten czu fier
erbaren mannen, her Johann Sweidnitzer, her philipp von Loe, her
Gert von der Linden, her Lucas Watczilrode, die haben es also
gemacht Dis czugt Richter vnd Scheppen. (II. S. 267. i
1446.
Her Lucas Watczilrode ist komen vor gehegit ding vnd hat
Johanni Titcze dem cromer eyn frei erbe ken vnserer lieben frauwen
gelegen vorreicht vnd vfgetragen etc. (II. S. 279.)
1446.
Lucas Watzilrode hat peter Krampken vorkouft vnd ofge-
II 28
Digitized by Google
434 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERN IC US .
geben ein Erbe am Ringe gelegen vor V firdung cziris gutia
geldis etc. (NeuBtädt. Schöppenbucli S. 177.)
1447.
Vor gehegt ding ist kennen her Lucas Wate zilrode an eynem
teile vnd her Girke von der Linde als eyn machtsman* synes omen
Bertram Palsad vnd Cuncze vnd Hans Palsad gebrudere an dem
andern teile, so das die vorgesagten drey personen bekant haben
durch eynen ossproch, den Johann von der Linde vnd Philipp vom
Lohe getan haben, das sie her Lucas Watczilroden schuldig
sein L mrk geringes geldis etc. (II. S. 292.)
1447.
Schelunge ist geweBt czwischen Philipp vom Lohe vnd seinen
brudern Johan vnd Jocob vom Loe van den guttern, die sie nach Ir
vatirs tode in ungeschickten guttirn gehandelt vnd gesessen haben
dese schelunge haben sie von beidin teilen mechtiglich
gesaezt czu fier erbar mannen, als zu her Tilman vom Wege,
her Johan von der Linden, Johan von der Leipen, Lucas Watczil-
rode, die fier erbar mannen haben zu sich genomen zu eynem obir-
manne her herman Rusop etc. (II. S. 304.)
1447.
Jocusch von der frobele hat bekant vor vnserm gehegten dinge,
das her empfangen hat von lucas watezilrode funfezig gute
mark of beezalunge des forwerkis czu fredaw** das em
* »Machtsmanne« oder »Berich tsmanne« messen die Schiedsrichter,
welche von den beiden streitenden Parteien vor Gericht erwählt wurden ;
ihr Urtheil Hessen sie in das Schöffenbuch eintragen.
** Zwei ländliche Besitzungen in der Umgegend von Thorn führten den
Namen »Fredaw«, vielleicht durch Theilung aus einem grösseren Gute
entstanden: das »Borckfrede« und das »Forwerck« (oder der »Hof«) zu
Fredaw. In dem Band I, Thl. I, S. 62 bereits erwähnten »Machtbriefe der
erbarn Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« sind unter den
Vollmachtgebern »lucas Watczelrode von fredaw» und »Jocusch
von fredaw« aufgeführt.
Schon seit längerer Zeit war die Familie Watzelrode im Besitze eines
Landgutes »Fredaw«. Im Anfange des 15. Jahrhunderts besass dasselbe —
was Bender (Mitth. des Copp. V. HI, S. 66) irrtbllmlich bezweifelt — ein
»Meister Cesarius Watczelrode«. Die Belege finden sich in mehreren Ein-
Zeichnungen des Altstädtischen Schöppenbuchs, von denen an dieser Stelle
jedoch kaum eine vollständig mitgetheilt werden darf. Die wichtigste ist
die Verhandlung aus dem Jahre 1418.
»Ich Albrecht Rothe Burger czu Thorun Bekenne vnd thu kund
offenbar mit dessem Briefe vor allen den, die in sehen adir hören lesen,
Digitizqfi by Google
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE.
435
jocusch verkoufft hat off tage alse in den scheppenbuche czu
Leysaw gescreben steet. Actum am neesten frei tage noch Epiph.
Domini.* (II. S. 306.)
1447.
Unss gehegt ding czugit, das hans Czeginbals verkoufft hot Jocusch
von fredaw seynen hoff czu der frobe vor 350 gute mark. Das hat
im Jocusch bereit beczalt 75 gute mrk des kouff istgescheen im
Jar etc das hat her Lucas Watczilrodo von seyner wegen hans
das ich mit mynen erben mitgesainptir band vngesundirt dem kunst-
reichen vnd ersamen manne Heister Cesario watczenrode my_
uem lieben frunde vnd mage der vmb frundschaft vnd sunderlicher
gunst willen mit vorbedachtem mute vnd von freyen willen syne guttir,
als das vorw erk czu Fredo w , dorynne ey n Borgfrid steet,
von der wirde Achthundert marke Pruscher Muntczen vnd
den wyngarthen gelegen vor der stat Thorun also gut als
fierhundirt marke Pruscher Muntczen, mit allen czubehorungen cleyne
vnd grosse Keyns vsgenomen mir vnd mynen erben czu der hand off-
getragen vnd ofgegeben hot, erblich czu besitczen mit allen rech-
ten als sie Meister Cesarius vorgesagter hot selbir be-
sessen, recht vnd redelich schuldig seyn von wegen der oftgenanten
gutir vfreichunge vnd vftragunge Acht vnd achtezig vngarischer gülden
gutis geldis vnd rechtis gewichtis alle jar jerlich czu seynem leibe
czu entrichten« etc.
Die — noch die Angabe der Zahlungs-Termine u. a. enthaltende — Ein-
zeichnung schliesst mit deu Worten vnd desse vorschrei bunge ist eyn-
trechtiglich czwischen vns gescheen vnd gemachet in den jaren des herren
Thusend fierhundirt vnd fünften iaren«.
Das Schoppenbuch enthält noch eine Reihe anderer Verhandlungen,
welche sich an die vorstehende anschlicssen. Die geschäftliche Abwickelung
wurde in dem vorliegenden Falle schwieriger, da Albrecht Rothe nicht lange
nach dem Abschlüsse des Vertrages starb, und die Auseinandersetzung nun»
mehr mit den Erben erfolgen musste. Es würde jedoch ungehörig sein,
diese Dokumente hier auch nur in einer kurzen Uebersicht vorzuführen.
Dagegen dürfte wohl flüchtig mitzutheilen sein, daas das älteste Thorner
Schöppenbuch noch mehrere Verhandlungen aufbewahrt, aus denen Auf-
schluss Uber die Familien-Beziehungen von Meister Cesarius Watzelrode und
den übrigen bisher bekannten Mitgliedern der Familie gewonnen werden
kann,
* Wie und seit wann Lucas Watzelrode in den Besitz der zweiten
Hälfte von Fredaw, des »Burckfrede«, gekommen ist, wissen wir nicht. Das»
er dies Gut schon vor dem Jahre 1440 besessen, geht aus dem vorerwähnten
•>Machtbriefe der erbarn Manne deB Thornischen vnd Birgelawischen ge-
bietes« (8. 434) hervor. Das »Vorwerk Fredaw« kaufte er, wie die im Texte
28*
-
Digitized by Google
436 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-OESCHICUTE VON COPPERNICUS.
czeginhalse gegeben L gute mark, vort alle jor aal her Lucas
Watczilrode geben bans Czeginhalse XXX gute marc von
Jocubs wegen von der Frobe von des hofes wegen von
Fredaw, den her von im gekoufft hot. (II. S. 306.;
1448.
Kethe Wyttynne durch eren elichen son Hynrich Witten iu vor-
mundeschnft hot bekant, das sie in eynem rechtin kouffe vorkoufft
hot Lucas Watczilrode VIII mrc niuwes geldis czinss abczu-
losen off VIII hübe czu kirchtauver off eyne gebauwer Clost genant
noch innehaldunge des briffs aws dem landgehegtin dinge czu leysaw.
dem si Lucas Watczilrode geantwort hot vnd ir Lucas Watczilrode
die vorgesagte czinse czugenuge beczalt bot mit Ic vnd LXXX marken
ald geldis. Vort hot die vorgenante frauwe gloubit, das sie Lucas
Watczilrode desselbigen kouffes bekennen wil czu leysaw in dem
landgehegtin dinge, wenn er das nicht emperen wil.* (II. S. 310.)
abgedruckte Verhandlung darthut. im Jahre 1447. Nach seinem Tode ward
die Bositzung wieder getheilt, wie wir durch den Erbrecess vom Jahre 1464
erfahren vgl. Bd. I. Tbl. I. S. 66 ff.). Der ältere Schwiegersohn Tilman von
Allen erbte »czu fredaw IX hüben, das dor ist genant das Burckfrede«, und
dem Sohne (dem nachmaligen Bischöfe von Ermland Lucas wurden gleich,
falls wnewn hüben czu fredaw« zugewiesen. Der Letztere verkaufte seine
Besitzung jedoch schon nach wenigen Jahren (im Jahre 1469). Der Kauf-
vertrag findet sich in dem Altstädtischen SchUppenbuche : »Magister
Lucas Watzelrode hot bekant vor gehegtem dinge das her vorkoft hot
dem Ersamen hern Tilman von allen IX hüben czu ffrede gelegen, dy etwan
seynos vatirs hern Lucas watzelrode zeligen gedechtniss gewest seyn. Des
Kouffs vnde der beczalunge seyn sie wol eyns.
* Lei sau (das heutige Lissewoj im Kreise Culm ist in weiteren Kreisen
als Versammlungsort der Eidechsen-Oesellschaft bekannt. Dort wurde unter
dem Vorsitze des Vogtes zur Leipe alljährlich dreimal das Culmor Land-
gericht abgehalten, vor welchem alle diejenigen Recht nahmen, welche nicht
einem Stadt- oder Dorfgerichte unterstellt waren.
Bei dem Landgericht zu Leisau musste jeder Vertrag Uber ein gerichts-
freies Grundstück verlautbart werden, um gültig zu sein :
alze denne ein Recht ist, das man in keynem andern gerichte gutter
vorreichen und vorpfenden sal, denn in den gerichten, do sy ynne
gelegen sein (Altst. Sch.-Buch II, S. 294;.
Doch war es üblich, die betreffenden Verträge, — bis zur demnächstigen
Verlautbarung bei dem Landgericht, in das Stadt-Schöffenbuch eintragen zu
lassen. (Vgl. Bender, Mittb. des Copp. V. III, S. 109.)
Lucas Watzolrode war übrigens selbst längere Zeit Mitglied des
Lissaner Landgerichts. Es wird dies durch zwei Urkunden aus dem Jahre
1453 und 1460 belegt. In dem ersten Dokumente bezeugt »brnder olbrecht
Digitized by Google
DER GROSSVATER LUCAS W ATZELRODE.
437
1448.
frauwe Elze van Allen in vonnundeschaft Hinrich Weisenhensels. . .
sein komen vor gehegt ding vnd haben bekant das sie recht vnd red-
lich vorkoufft haben Lucas Watczilrode eynem rechten
vormund syncs omen Symon Falbrechtis eyn halbhaws
in sinte Annengassen gelegen, do dy Hannynne innegewont hat,
das der vorgenante Lucas Watczilrode dem vorgesagten Symon Fal-
brecht czur hand gekoufft hot II. S. 310.)
1448.
Gehegtem dinge ist wissentlich, das das halbe haws in sente
Annen gassen gelegen, do dy Hannyne inne gewonet hat , beczalt ist
off XXX geringe mrk die sal Lucas Watczilrode beczalen
in vormundschafft Simon Falbrechts etc. II. S. 326 vgl. oben.)
1448.
Gehegit ding czeugit, das her Hans Jelin van siner elichen haws-
frawen wegen vnd Hans Peckaw der Junge van synes selbinst
wegen vnd in Vormundschaft Bynes brudirs Balthazar Peckaw,
sie haben gereicht vnd offgetragen Lucas Watczelrode
das halbe haws durchgende mit dem halben hindirhawse in der
czegelergassen gelegen, do her itzund Inne wonet* vnd der
beczalunge sein sie wol eins. II. S. 323.,
Kalb kompthor czu Thorn, des vogtes czur leipen Stadthaider« »das
vor uns in lautgehegtem dinge czu Lissow komen ist Jocusch von der frobe
vnde hot bekant, das her recht vnd redlich vorkoft hot der erbaren
frauen dorothean armknechtynen borgerynen czu thorn czwo mark
czinseB guttis geldis in seyn gut czur frobe vor vierundczwentzig gute mark pr,
czwelft mark vor eine nach des landis gewonheit etc.« Unter den zwölf
»Lantscheppin«, welche bei der Anerkenntniss dieser Hypotheken-Schuld
»gesessin haben« wird an drittletzter Stelle »Lucas Watczelrode« aufgeführt.
Das zweite Beleg-Dokument ist in dem Schoppenbuche der Altstadt
Thorn (III. S. 52; erhalten. In einer Verhandlung vom Jahre 1460 bekennen
dort fünf Gutsbesitzer, »das sie rechter vnd redlicher schuld schuldig sein
dem ersamen Andreas Rackendorff burger czu Thorun Vlc mark preuss.
geringen geldis Dobey sint gewest czwene landtscheppe n
alse mit namen Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange« (vgl.
unten S. 442).
* Das Haus, welches Lucas Watzelrode im Jahre 1448 von den Ge-
schwistern Peckaw [seinen Stiefkindern; kaufte, hat er seitdem bis zu sei-
nem Tode bewohnt; bei der Erbtheilung erhielt es Tilman von Allen. E*>
lag in der — gegenwärtig noch denselben Namen führenden — Seglerg*»r
und war eins der grüssten Patrizier-Häuser der Stadt. Nach dem ja t
Hefte der »Mittheilungen des Coppern. Vereins 3. 2>— 47, abgedrsucaii
Digitized by Google
438 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
1448.
Lucas Watczilrode ist komen vor gehegt ding vnd hat Hans
van Breien das halbe ha vb, do die Frysinne inne wonet, in der
zegelergassen an der ecken by dem kirchowe gelegen vorreicht vnd
offgetragen czu solchem rechte alse das Lucas Watczilrode
gehat bot vnd besessen, vort so hat Hans von Breien Lucas
Watczilroden die ander helfte von Cordula wegen von demselben
hwse vorreicht vnd ofgetragen czu sulchim rechte, alse das Cordula
gehat hot vnd besessen. (II. S. 324.)
1449.
Schelunge ist gewest czwiscben her Sintis Weisen vnd seynem
stiefsono her Hans Peckaw. .. .selbige schelunge haben sie von beiden
teilen mechtiglich vor gehegtim dinge aus der hand gegeben vnd ge-
koren fier erbare manne her Rutchir von Birken, her Simon Belkaw,
her Lucas Watczelrode etc. (II. S. 342.j
1449.
Gehegtim dinge wissentlich , das her Johan Jelin komen ist mit
Jodoco Johannis dem Aldenstatschreiber vnd her Johan Jelin
offenberlich bekant hot vnd gelautbart wie her demselben Jodoco
vorkoufft hot sein erbe in sente Annen gassen gelegen
Bey dem kouffe sind gewest her Rutcher von Birken, her
Mattis Weize, her Symon belkaw, her Lucas Watczenrode etc.
(II. S. 35I.j
1450.
Jorge fewkinkus sal beczalen Daniel Könitz XI mrk So ist
gesch el gewest an V mrc den ausspruch thun von in macht
von ir beidir wegen alse herman vasan. . .Lucas Watczilrode etc.
(II. S. 367.;
1451.
Symon Falbrecht hat gedancket Lucas Watczilroden syne vor-
mundeschaft, die her von syn wegen gehaldin hat, vnd sagit en van der
wegen allis geschehenen queit, ledig vnd los. Vort bekennet Symon
Falbrecht, das her schuldig ist Lucas Watczilroden LXHI mark
alden geldis Vordan macht Symon Falbrecht mechtig her Lucas
Watczilroden dieselbige erbe adir eyns alleine czu vorkouffen vnd
czu reichen vnd gewere czu sein wenn her wil, darezu aller syn
schulde binnen vnd bawssen lande, eide czu empfan vnd czu dirlosen
»Spanndienst-Register« aus dem Jahre 1449 hatte Lucas Watzelrode 2 Wagen
einen Tag zu stellen; nur drei andere Besitzer (Jorge Sweidnitzer, Czegen-
hals und Peter von Nichte) waren in gleicher Höhe eingeschätzt ; ein ein-
ziger, Gotke Becker, stellte zwei Wagen zwei Tage.
Digitized by Google
DER GKOSSVATER LUCAS WATZELKODE.
439
vnd dobey czu thun vnd czu| lossen, als ab Symon seibist kegenwertig
were vnd vort eynen andern czumechtigen als is not thun wirt.
(II. S. 379.J
1451.
Vor gehegt ding sint komen Jorge Swidniczer (czu Crokowj vnd
Janke Polak mit eren berichtsluten Alse Ootschalk Hitfeld, Lucas
Watczilrode, Petir Rauwenacker, Philipp vom Lohe, ere folle macht
habende sie czu entscheiden alle erer schelunge, die sie miteinander
gehat haben etc. (II. S. 479.)
U52.
Her Lucas Watczilrode ist komen vor geheget ding vnd hot
bekant, das her seyn erbe kegen Pauel Strosberg obir gelegen vor-
pfendit hat dem Ersamen Rathe alze vor nochmanunge vor dy Sig-
mundynne etc. (II. 8. 392.)
U53.
Conrad Knoff hot bekant, das her schuldig ist gelegen geld seynem
elichen Sone Girken Knoff darczu hot Girke Knoff gemecbtiget
Lucas Watczilroden das vorgescrebene hws inreichunge czu em-
pfoen vnd den halben weyngarten mit der weze vnd schewne etc.
(II. S. 399.)
H53.
Michel Jungehans vnd anders kemmer der sneider vnd jorge hertel
vnd haben bekant vor gehegtem dinge, das sie recht vnd redlich vor-
koufft haben her Lucas Was ten rode XV scot gutte geld erbe
czins off her Habundius Winter weingarte, vnd frauw träuden von
Potten Weingarten vnd ouch off orthei netczen Weingarten vnd ouch
off her Lucas Wastenroden Weingarten X pfennig czins die vor
doruff gewest sein in dem Clostirchen gelegen, vnd des kouffis
sind sie wol eyns, vnd her Lucas Wastenrode hot sie wolbeczalet, vnd
die vorgenanten personen glouben vor dy andern, die hie nicht kegen-
wertig sein, ouch glouben sie die vorgenanten cziose dem vorgenanten
Lucas Wastenrode czu reichen in dem Closterchen in dem gerichte.
do die czinse innegelegen sein. (II. S. 405.)
1456.
Her Lucas Watczenrode hat IIC mrck geringe off dem dorfe
kirchdorff, das niu der Stat Thorun zcugehoret, die sal Habundius
Winther der Stat freyen vnd ouch die czinser dovon beczalen. Dovor
hat her dem Ersamen Rothe vorsatczt sein huss in der zegeler gasse,
dorinne her wonet, gleich dirfolgetem pfände, vnd hat geloubet die
Stat schadelos zcuhalden von der II* marcke vnd der czinser wegen
bey demselbigen hwse vnd allen seinen guttern. (III. S. 9.
Digitized by Google
440 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
1456.
Her Bertram von Allen vnd Götze Rnbith sint komen vor gehegt
ding vnd han beide offenbar bekant mit vier ersamen mannen aise
her Johan Rennenberg, her Lucas Watczenroden, Herman Papen
vnd Heinrich Molnern, die die Sachen alczumole czwischen en zcuthunde
endscheiden haben gancz vnd gar etc. (III. S. 13.)
1457.
Her Lucas Watczenrode ist komen vor gehegt ding und bot
bekant, das her vorkoufft hot Alexio Binkheym ein Erbe am Ringe
gelegen, das etczwan zcugehort hot Johan Rewsopp, das hot em Alexius
obgenanter zcu foller gnuge beczalet, vnd Her Lucas als ein rechter
vormund der ffrawen Jutten Rewsoppynne vnd mechtiger hot es
Alexio dirreicht etc. (III. S. 15.)
1457.
Her Lucas Watczenrode, Niclas zateler, Barbara Netczynne
sint komen allsampt vor gehegt ding vnd han bekant, das sie
schichtunge vnd Teylunge empfangen haben von Ursula Ludillynne
von Jurge Lodill eres elichen mannes wegen foller gutter gnuge vnd
haben alle disse obgenante Ursula queit ledig vnd notlos gesaget
vnd den schichteyd dirlossen. III. S. 27. J
1458.
Her Lucas Watczenrode in follmacht Trawde Jelynne ist
komen vor gehegt ding vnd hot bekant, das her Niclos Fredewalden
vorkoufft hat ein erbe uffir Rabiansgasse gelegen etc. (III. S. 35.)
1458.
Schelunge ist gewest czwischen Johan von der Linde Rindern vnd
seyner elichen husfrauwen an eyn seite vnd Johan Peckaws stiff-
kindern am andern teile, dy selbigen schelunge haben sie von beyden
teilen gegeben zcu dirkennen VI personen : Johan vom Loe, her Do-
rainick Becker, her Lucas Watczenrode von Johan von der Linden
kinder wegen etc. {III. S. 39.)
1459.
Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn vor-
mundschafft Weisshensels vnd hot dirreicht Hans von der Thauwer
eyn haws gelegen yn der feregassen etc. (III. S. 48.)
1459.
Gehegt ding czewgt, das Symon Falbrecht bekant hot, daa
her schuldig sey Lucas Watczenrode C vnd XLVII mrk ge-
ringen geldis czu den LXIII marken, die vor yn der Scheppenbuche
geschreben steen, das macht niu czusamene IIC mrk geringen geldis,
dovor tritt her ym abe vnd gibt ym vor beczalunge der IIC marken
Digitized by Gc
DER GROSSVATER LUCAS WATZELKODE.
441
seyn haws in Sente Annegassen gelegen vnd seynen garten
bey dem Kottelhofe vor der Newenstat vnd eyn geringe werder bey
dem Clostirchen gelegen etc. III. S. 49.;
1459.
Eyne vorrichtunge ist gescheen czwischen Hans Koppen vnd Herman
seynem Bweger an eyne teile vnd her Niclas von der Linde vnd Bar-
bara Rewsopinne seyne swester am andern teile. Diese sche-
lunge haben sie gesatczt von beyden teilen czu sechss erbarn personen,
Am ersten teile hern Bertram von Allen, hern Johann Renneberg vnd
hern Hans Peckow, vom andern teile hern Johan vom Loe, hern Do-
minick Becker vnd hern Lucas Watczenrode etc. (III. S. 53.)
1459.
Schelunge ist gewest czwischen Jorge Sweidnitczern vnd Hans
Wintern als von Companie vnd rechnunge von her Johan Sweidnitczers
wegen, dem gut gnode. Dieselbe schelunge haben sie von beyden
teilen mechtiglich aws der haut gegeben vir personen als hern Abun-
dius Wynthern, Jacob Langen von Colmen, Johan Toydenkos, Lucas
Watczenrode, die haben is also gemacht etc. III. 8. 55.)
1460.
Niclas Knorre vnd Barbara Grynweldynne mit erem zone Erasmus
Grunwald haben bekant vor gehegt dinge, das sie entscheiden vnd
bericht sein durch czwene erbare manne als her Dominigk Becker vnd
Lucas Watczenrode etc. [III. S. 56.j
1460.
Wir hernochgeschrebene personen alse mit namen Hans Zebenwirt,
Mattis von der Ditlow, Hans Kalksteyn, Symon Schaupke vnd Hans
Rone sint komen vor gehegt ding vnd haben bekant, das sie mitsampt
irer elichen hawsfrawen vnd erben vnd nachkemelinge rechter vnd
redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andres Rackendorff bur-
ger czu Thorun VIC mrk preuss. gering geld Also lawt der
briff, den die obgenanten personen obir sich vnd Ire elichen hus-
frawen vnd erben vnd nachkomelinge dem genanten Andris Racken-
dorff vnd seynen erben vnd nachkomelingen gegeben haben. Dobey
sint gewest czwene landtscheppen Alse mit namen her Lucas
Watczenrode vnd Jacob Lange. IH. S. 52.:
1460.
Jacob Kangisser vnd Peter Bewtler sint komen vor gehegt ding vnd
haben her Lucas Watczenrode ledig vnd loss gesaget der
vormundschafft von irer beyden husfrawen wegen etc. (III. S. 67.)
1460.
Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn follir
macht hern Tilman von Allen, vnd her Joachim Czirenberg von seynes
Digitized by Google
442 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
elicben weibis Oirburg wegin, vnd her Niclas von der Linde ouch in
follir macht Girke von der Linden kinder vnd haben bekant, wie
das sie sich fgeeynt vnd vorgetragen haben mit Reynke Rubith alze
vod der schichtenteilunge wegen vnd nachgelassene gutter die
her Habundins Wynter vnd Girburg seyn hwsfrawe nach irem tode
gelassen hat etc. (III. S. 80.) •
* Dass der Tod von Lucas Watzelrode im Jahre 1462 erfolgte,
ist bereits Bd. I, Thl. 1, S. 60 bemerkt. Ausser den dort hervorgehobenen
Momenten für die Bestimmung des Todesjahres ist gegenwärtig noch ein
neuer Beleg in einer Verhandlung des Schttppenbuches d. d. fer. VI post
Barthol. apost. des Jahres 1463 aufgefunden, in welcher »Kethe Watczel-
rodynne« bereits als Wittwe erscheint. Die Urkunde lautet:
«»Her Johan Peckow bot besatczunge gethon vndir fr au wen
Kethen Watczelrodyne vff etczlich gelt alse nemlich VTII ung.
gülden vnd Vi marc gering, das sy noch schuldig was frauwen Jotten
Rewsoppyne alse von der batstoben wegen binder unser lyben frawen
gelegen, dy ir her Lucas Watczelrode, dem got gnade, abe-
gekoufft hatte; das gelt bat her Joh. Peckow mit rechte dirfordert
vnd frawe Kethe Watczelrodynne hat is her Johan Peckow ge-
geben etc.« III. S. 103.)
Digitized by Google
B. Aus den Akten des preussischen Bundes.
Lucas Watzelrode hatte sich bereits bei der Stiftung des
preussischen Bundes betheiligt, in welchem die Stadtherren und
der Landadel im Jahre 1440 gegen den deutschen Orden in Ma-
rienwerder zusammentraten. Der »Houptbrieff«, welchen die »erbarn
Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« ihren Abge-
ordneten zum Marienwerder Bundestage »czu Thorun am nehsten
Donnerstage noch letare in der fasten« im Jahre 1440 als Voll-
macht ausstellten, wird im Thorner Archive aufbewahrt; erträgt
auch den Nameu »Lucas Watczelrode van fredow« und sein an-
gehängtes Siegel.
Als späterhin die aufständischen Land- und Stadtherren den
offenen Kampf gegen ihre Landes-Obrigkeit unternahmen, hat
Lucas Watzelrode sich seinen Mitverbttndeten und dem neuen
Schutzherrn mit ganzem Eifer angeschlossen: er hat sich — so
rllhmen die preussischen Landesräthe von ihm — »mit treue vnd
vulkumenheit gehalden vnd vffrichtigk beweyset mit seynem
gemutte, leib vnd gutte«.
Im Anfange des Krieges ward Lucas Watzelrodc zu Ver-
handlungen mit dem Rathc nach Danzig entsandt. Einer der
Briefe, welche er Uber die Erfolge seiner Thätigkeit von Danzig
an den Thorner Rath Uberschickte, hat sich erhalten.* Derselbe
* Der in festen Zügen geschriebene Brief trügt ein grünes Wachssiegel.
Von dem Wappenbilde sind nur einige Arabesken übrig; dagegen ist die
Umschrift •Sigillum Lncae Watczenrode« klar ausgeprägt erhalten.
444 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
ist von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. S. 74 abge-
druckt: er lautet:
»Den Ersamen vnd Wolweisen Herren Burgermeistern vnd
Kotmanuen der Stat Thoren mit Ersamkeit.
Meinen willigen dinst noch alle meinem vormogen. Er-
samen liben herren, als ich euch vor gescreben habe So
wisset, wir haben uns alhie mit denen von Stargart und
newborg vortragen, also das man aws dem Colmischen
Lande von dem houptgeschosse XHUc gülden czu Grawdencz
awsrichten sal bynnen XIIII tagen, der gleichen man ouch
off der pomerischen Seiten thun sal. vnd haben gescreben in
alle gebitte vnd dorffer off dess zeiten, das sie is geben
sullen, vnd wer sich des weret, dem sal man das seine abe-
bornen vnd halden als einen fint. Wissit lieben beren, ich
hatte euch gescrebin, ir suldit den von Colmen und mir ge-
leite haben geschaffit, das wir heim betten mögen komeu;
do vorneme wir keins von. Ich lege hie off grosse kost,
vnd das geschefte, dorume ir mich awsgesantt habit off dese
czeit, ist geendit, dovon euch her Stibor und die heren von
Danczk und andir wol awsrichtunge gesagit haben. Item
von alle den dingen, die gelt antreffen, als ir mir gescribin
habt von den heren von Danczk, do wellen sie sich nicht in
geben vnd meinen, sie haben genug gethon.
Item wisset hie geet Rede, das feste von Marienburg vnd
von dirsaw und andern Steten der finde sein czum Heden vort
den eren czu hülfe. Item wisset am Sonobende vor Oculi
weren die Danczker awsgejagit in das werder und kregen
do bei XL drabanten vnd Reisige bei XXX sleten, die sie
mit hew und anderen dingen geladen hatten kegen Dirsaw.
Wisset als ir mir gescreben habit von Raken czerunge czu
leien, her hot mir keins czu leien, als her spricht. Ich
nette euch gerne vil vnd gesachen gescrebin, ich konde nicht,
ich habe krank gelegen vnd bin noch nicht gar stark.
Digitized by Google
DER G KOSS VATER LUCAS W ATZELRODE.
415
Wisset ich wil von bynnen des ersten, das ich kan. do mete
bevele ich euch dem almechtigen gote. Datum Danczk am
montage noch Oculi.*
Lucas Watsenrode
der ewir alleczeit.
Ausser seiner diplomatischen Thätigkeit hat Lucas Watzel-
rode auch gleich den andern waffengeübten Stadtherren, persön-
lich Kriegsdienste geleistet. Wir wissen dies durch das Zeugnisg,
welches die preussischen Landcsräthe im Jahre 14S9 dem Bischöfe
Lucas ausstellten, in welchem sie von dem Vater rühmten, dass
er mit »Leib vnd gutte« fUr die Sache des Königs eingetreten
sei »wen er hot S. K. M. gedynet vor dem Lessen vnd
vor Marienburgk«. (Vgl. Band I, Thl. I, S. 04.)
Vornämlich aber hat Lucas Watzelrode, gleich seinen
begüterten Partei-Genossen, die Sache des preussischen Bundes
mit seinem Vermögen unterstützt, indem er ausser der zwangs-
weisen Kriegs- Anlage , dem »Schoss«, welchen die Verbündeten
zu entrichten hatten, theils baares Geld lieh, theils Korn lieferte.
Einige Belege giebt uns das Rechnungsbuch, welches der
Thorner Rathmann Conrad Toydenkuss Uber Einnahme und
Ausgabe des preussischen Bundes in den Jahren 1450 bis 1465
geführt hat. ** S. 20 werden daselbst die Darlehen aufgeführt,
welche Lucas Watzelrode den Verbündeten vorgeschossen hatte:
* Die Jahres-Bezeichnung fehlt; aus dem Inhalte ergiebt sich jedoch
deutlich, dass der Brief in den ersten Jahren des 13jährigen Krieges ge-
schrieben ist. wahrscheinlich 1455.
*• Die auf Lucas Watzelrode bezüglichen Auszüge aus dem Rechnungs-
buche von Conrad Toydenkuss und dem »Liber copiarum« etc. sind zuerst
von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. S. *5 — $3 veröffentlicht
worden. Derselbe hat dort auch einige Notizen mitgetheilt , welche von
allgemeinerem Interesse sind.
446 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEIiMCUS.
Item man ist schuldig her lacas waczczelrode 64 leste körn,
dy sal man ein weder geben, korn ader gelt, was her wyl, item daa
körn habe ich verkofft kaczenreder dy last vor 7 marc. Samma
398 marc.
Item noch ist man her lucas waczczelrode von alexander we-
gen (schuldig) 110 gülden. Summa 176 marc.
Wichtiger noch ist ein anderes Rechnungsbuch, welches
auf dem Archive zu Thorn aufbewahrt wird, mit der alten
Aufschrift :
»Liber copiarum
de debitis olim contractis in antiquo hello Prutenico.*
Die in dem »liber copiaruma enthaltenen Verrechnungen
des Thorner Rathes mit Lucas Watzelrode in Betreff seiner Kriegs-
Anleihe gewinnen dadurch ein besonderes Interesse, dass letz-
Die beiden Reisen, welche der preussische Bund in den Jahren 1452
und 1453 zum Kaiser abordnete, waren mit einem Gesammt-Aufwande von
nicht weniger als 16 000 Mark verbunden. Es werden u. A. an ^den be-
kannten Bundes-Gesandten , den Thorner Bürgermeister Tilman von Wege,
»geBant ken Wyne in 3 oeltonnen, das her tilman empfung dominica oculi
anno LIII 3997 ungar. gülden vnd 1000 reinische gülden.« Der Kaiser selbst
wird geehrt mit einem »silberin vollen vergoldeten kopp. . .kostet in all 194
marc 54 Schilling".
Der König von Polen erhält »1000 Marc czu zerungen von bevel der
lande vnd stete off der grossen tagefort czu Graudencz«, ausserdem in Thorn
selbst ein silbernes Horn -wert 80 marc vnd 1 brun lundisch laken«; die
Summa der Ausgaben für ihn betrug 2904 Mark. Ausserdem werden natür-
lich viele polnische Grosse, der Kardinal, Kanzler u. a. »geehrt«, ebenso
die alte und die junge »Konigynne«.
Die Gesammt-Einnahme bis zum Jahre 1456 wird auf 66835 Mark be-
rechnet, die Ausgabe ist beträchtlich grösser.
* Der »Uber copiarum« ist ein sterker Folio-Band. Er enthält die mit
den Hauptgläubigern des Bundes abgeschlossenen Schuld vertrage, dann die
Verrechnungen der Gläubiger mit dem Thorner Rathe und endlich eine
Haupt-Abrechnung. Bei letzterer müssen die Gläubiger meistenteils auf
bedeutende Theile ihrer Forderungen Verzicht leisten. So heisst es z. B.
von dem Rathsherrn Marcus König »her Marcus König bat angesehen vnsir
stet vorterbnis vnd armut vnd hot vnsir stet dirlossen alle des obge-
schrebene summa geldes bis vff 400 marc«.
Für den Rest lassen sich die Gläubiger vom Rathe feste Abschlags-
Zahlungen versprechen, oder bestimmte städtische Einnahmen zur Nutzung
Digitized by Gc
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE.
447
terer vor der Berichtigung seiner Ansprüche starb nnd die Ab-
schlagszahlungen alsdann an die stets namentlich aufgeführten
Erben erfolgen ; es fällt dadurch manch ein Streiflicht nament-
lich auf die Verhältnisse seines Sohnes, des nachmaligen Erm-
ländischen Bischofs Lucas.
a. Schuld-Urkunde des Raths zu Thorn Uber die von Konrad
Toydenkuss registrirten Forderungen des Lucas Watzelrode.
(Bl. 17»):
Lucas Watczinroden.
Wir Bargermeister vnd Rothmanne der Stat Thornn Bekennen, das
wir durch vnsern burgermeister hern Tilman von wege vnd hern Con-
rad Toydenkuss empfangen haben von vnserem meteburger lucas
watczenrode LXI1I1 leste kornis off land und stete bebuff die Sol-
dener domete abeczurichten ; die selbigen LXIIII teste kornis haben wir
geloubt von Landen und Steten wegen dem vorgenannten lucas w.
adir seynen erbnamen wolczubeczalen widder mit gutem körne adir
mit bereitem gelde bynnen eynem Jore vnd das sal steen czu des
vorgenan. 1. w. adir seiner erbnamen willen. Noch bekennen wir, das
her uns gelegen hat off landen und stete, do niete wir die Soldener
abegerichtt haben, C vnd X ungerische gülden. Des csu merer Sicher-
heit haben wir unser Stat Secrett hiruff lassen drucken. Gegeben
czu Thorun am Sonnobende noch visitationis marie (2 Juli) im XIII«
und LIIIl** jore. Item noch sein wir dem obgenanten hern lucas w.
schuldig noch 20 marc vor ein geczelt, das unser burgemeister obge-
nant hern Schar leyszken hat gelegen, ouch bynnen eyme jore czubeczalen.
Nachträglicher Vermerk: der Briff ist tot, her hat einen
andern af LXf denn hat her den versigilten brieff behalten.
b. Der vorerwähnte »andere« Brief findet sich Bl. 77 v des
liber copiarum :
Hern Lucas Watczinroden verschr eibunge
uff IIcLXIX vng. glden und MXXII mr vnd II scot preusz.
geringen geldes.
Wir Burgermeister und Rathmannen der Stat Tborun Bekennen
mit das em vnserem briefe vor allen die en zeen adir hören lesen,
das wir von unser Stat wegen schuldig sein dem vorsichtigen manne
verpfänden, z. B. die städtischen Mühlen, die Badestuben, die Zeise, den
Bierkeller u. a.
Die Rückzahlung der Darlehen war erst nach langer Zeit beende , die
letzten Kriegsschulden sind im Jahre 1520 bezahlt.
Digitized by Google
448 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPI'ERXICUS.
lucas watczinrode unszerm metheburgcr dese nochgeschrebene Summen
gülden und geldis, die her uns gelegen hat und geborget und wir
von em czu gutter gnuge empfangen und alles widder yn unser Stat
und dyss landes notcz und notdorfft czu beczalunge der Soldener,
abelozunge der Slosser und wo das denne von noten gewest ist, an-
gewand und aussgegeben haben.
Czuni ersten sein wir em schuldig IIe vnd LXIX gülden nngriacb,
iczlichen gülden vor II marc vnd VI Schilling preusch geringen geldis
czu beczalen , alze wir sie empfangen und wedder awszgegeben
haben.
Dorczu sein wir em noch schuldig vor körne, Silber, gelegit gelt
vnd ander dinge noch dem wir mit em abgerechent haben In data
diss briefes vnd abgekorczet die helffte aller Czinser, die her der
Stat schuldig uud vorsessen was* bes uff Sente Mertin tag Im LIXtM>
jore nehstuorgangen noch ynnehaltdunge unser Stat Toffeln vsd Re-
gistern und noch eyntracht des Rathes, so das die bleibende Summe
der Schulde MXXII marc und II scot ger. geld ane die gnlden ob-
gcscbreben.
Dese beide summen glouben wir Burgermeister und Rothmanne
obgcschreben dem vorgenanten Lucas Watczenrodon seinen
rechten erben und nochkomelingen wol ezu beczalen und czu vor-
nugen mit alzovil geldis genger vnd geber preuscher montcze yu noch
folgenden czeiten mit etc. mit solchem bescheide, was der vilgedochte
Lucas Watczelrode der Stat schuldig wirt werden von Czinzen adir
wovon daa denne were, das sal an den summen deser obgeschrebenen
Schulde die helfte abegekorczet werden, und die ander helffte sal her
bereith beczalen noch eyntracht des Rathes. die weil man em de*e
obgeschrebene schulde nicht volkomelich beczalt hat und vornuget
Das alle dese vorgeschrebene stucko und artlkele von uns und unsaern
nachkommelingen stete und feste sullen gehalden werden Glouben
wir Burgermeister vnd Rathmanne der Stat Thorun offtgeschreben
ane alle argelist vnd in crafft deses brieffs. Des czu merer Sicherheit
haben wir vnser secret hiran lassen hangen. Gescheen vnd gegeben
uff unsserm Rathhwze am freitage nehst noch purificationis Marie
Noch Crists gebort Im vierczehenhundertsten und sechczigsten Jore.
• Lucas Watzelrode hatte von einzelnen städtischen und ländlichen
Grundstücken an die Stadtkasse Zins zu zahlen. Davon musste die Hälfte
baar entrichtet werden; nur die zweite Hälfte wurde auf die Gegenforderung
verrechnet. Bender a. a. 0. S. 35.
•* Für die kaufmännische Sinnesart des Grossvaters von Coppernicus ist
bezeichnend ein dem »über copiarum« eingehefteter Brief vom 27. Januar
1460. Lucas Watzelrode hatte sein der Stadt im Jahre 1454 geliehenes Ge-
treide nicht, wie es vertragsmässig bestimmt gewesen war, im folgenden
Jahre zurückerhalten. Erst im Jahre 146« wollte sich der Rath seiner Ver-
Digitized by Gc
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE.
449
3. Demnächst folgen auf Bl. 80 spätere Verrechnungen und
Abzahlungen :
Abgerechnet mit hern Lucas Watczenroden von allen czinsern die
her der Stat schuldig was besz uff martini nehstvergangen versessen,
und von allen andern Schulden die her der Stat was beB uff deze
czeit, und ouch was em dy Stat widder schuldig was , alle ding clar
und siecht kegen enander abgeslagen, :So das dy Summa bleybend
was CLXIII marc XVII scot. Dovon ist die helffte, alze LXXXI m.
XXI scot gering uff deze obgeschreben schulde abgeslagen und dy
ander helffte ouch alsovil aal her lucas bereit beczalen noch lawte
pflicbtung entledigen. Watzelrode aber weigerte sich, nun das Korn in na-
tura ohne Zuzahlung der Preis-Differenz anzunehmen ; er drohte mit der Be-
rufung an den höchsten deutschen Gerichtshof in Magdeburg. Die Parteien
einigten sich schliesslich, wie die im Texte abgedruckte »Verschreibung«
lehrt, in gütlicher Weise.
Der Brief Watzel rode's lautet:
Ersamen üben herren, ich habe euch meyn Korn williglich gelegen
und habe nicht dovon gesucht meynen eygen notcz; und als denne
euwer briff ynnehelt, das ir mir meyn korn widder geben sullt bynnen
eyme jore adir geld dovor, das Bulde steen czu meinem willen, nnd
des keins noch geschcen ist ; So dunckt mich das noch meinem guten
gewissen, als ich euch Korn gelegen habe und nicht geld und etwas
czweifels doran were an der vorbindunge , mir korn adir geld czu-
geben, als ir euch vorbunden hat; so seyt ir mir noch yo schuld korn
widder czugeben, und dorczu das obrige geld, das von czufelligen
dingen und von gottes vorhengniss gescheen ist, als is geguldin bat
off dy czeit das ir mich beczalen sullt, das macht uff dy last XIIII
marc, und ab ich doran feite, als ir dirkennen moget, — das den
lewten umb geldes und gutten willen der sin vorkart
wirt, und dy gewissen gerne wellen off dy czeyte, do dy
tassche henget, — und mich ouch irte has und unwille,
derden lewten den sinvorkert.dassiedyworheitader dy
gerechtikeit nicht dirkennen mögen und ouch dy ungedold,
dy do allewege dy Rechnunge sucht, uff das ich in sulchen dingen
nicht vormerkt adir dirkant werde eygen willig czusein; So dirbyte
ich mich mit euwerm willen dy sache durch eyne froge, czu
komen an dy von Meydeburg, czu dirkennen und czu undir-
weisen; was uns dy undirweisen und sprechen vor ein Recht, do sal
mir an genügen.
Vermerk: Her Lucas watczinroden hat sulche schrifft seiner wei-
sunge heruff geandwert. dominica priusquam purificationis
marie anno LX.
29
Digitized by Google
450 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON CWPERXICUS.
dys obgeschreben briefes. actum fer. iiiju ante festum kathedre
petri anno sc. LXI1, dobey gewest sint herren Matbes Teschner Burge-
mcistcr, her Conrad Toydenkos und Johann Scherer Camerer etc.
Item noch VW m. gering ist her Lucas Watczenrode schuldig in
dy Czeize, davon sint em IUI m. abgekorczt uff seine Schulden und
IUI m. sal her ouch bereit beczalen czu der obgeschrebenen summen.
Actum die et anno ut supra.
Item noch ist her Lucas Watczenrode schuldig III m. XXI scot
Czins off ostern anno etc. LXII° , do von dy helffte alze 1 m. 22* 4
scot abgeslagen an der schuld, und dy ander helffte ouch alsovil hat
her bereyt beczalt noch lawte des briefes. So das doroff itczund
abgekorczt ist und beczalet Summa LXXXVII marc und XIX1 2 scot
gering, alle ding clar gerechent.
Item abir abgekorczt an der obgeschreben schold 12 m. 9 scot 2
den. gering von czinsen und andern schulden gerechent bes uff ostern
anno etc. 63^
Item abgerecheot mit fraw katherina watczinrodynne anno
etc. t>$° in adventu von allen czinsern vorsessen bess uff martini im
selben jore inclusive. So daz sie schuldig bieben ist 61 m, dy sulde
sy die helffte mit bereytem gelde beczalen. die ander helffte sulde
uiau anschreiben uff ire schulde noch lawte des briefes, sunder sy
hatte gar ynne behalden und nichten beczalt.
Czu wissen : Der Rath und die eldesten heren haben sich vortragen
mit meister luca watczenroden , zo das man em uff sein teil
der schuld obgeschreben des Jar uszrichten und geben sal 25 unge-
rische gülden , die helffte czu halben jaren , alze nemlich dy erste
gulde uff ostern nehstczukomenden 12V2 gülden und dornoch uff mar-
tini Im etc. 72*«» jore ouch 121 > gülden und also vordan alle halbe
jore czu 12'/2 gülden, dio weile her im studio sein wirt, und
solch gelt und gülden sal man antworten hern Tylman von allen
uff alle Termine und tage czu halben joren, alze hie oben ist ge-
schreben. Actum im vollen Rathe fer. secunda postquam omnium
sanctorum anno Domini etc. 71»n<>.
Hiruff beczalt 20 m. gering und gegeben seyner mutter, frawen
katharinen watczerodinne per dominum Camerarium Johannem
de ponte Sabbato ante Valentini anno etc. LXX secundo.
Item 20 m. gegeben seyner muter, frawen katherinen watezero-
dynne, dy em uff ostern vorgangen geborten, feria secunda vigilia
Scti Bartholomei anno etc. 73 per dominum Marc um Kon ig LXX
tertio.
Item 10 m. frowen katherinen seyner muter gesand durch Heinrich
Witten sabbato postquam XIM virginum anno eodem.
Item 10 m frowen katherinen seyner muter gegeben per dominum
proconsulem Sabbato post Martini anno eodem.
Digitized by Google
DER GROSS VATER LUCAS WATZELRODE.
451
Item lü m. der frowen seyner muter per dominum Marcum konig
f. II vigilia Scti Andreae anno 73«.
Item 100 m. hat her Tilman von Allen uff seyn anteil der
schulde empfangen uff penthecosten a° etc. 70m°.
Item abgerechent mit frawen katherinen watczero-
dinne anno etc. 73 im advent von allen czinsen vorsessen bis uff
uiartini im seibin iore miteyngeslossen. So das man ir abgekorczt
hat an denselben schulden 81 m. 1 firdung gering, geldis ; actum sa-
bato ptqu. Gonception. Marie anno etc. 74° praesentibus domino pro-
consule Tilmanno de Allen Consorteque ipsius domina C ristin a et
ipsa domina katherina watczerodinne.
Item 10 m. doctori lucas gegeben uff dy schult noch eyntracht
des rathis feria tertia post martini a<? etc. 74*?.
Item 20 m. doctori lucas gegeben uff dy schult feria quinta post festum
sancti Thome apostoli anno eodem.
Item 14 m. dem doctori luce uff dy schult gegeben feria sexta
ante dominicam reminiscere anno 75t©.
Item 10 m. dem hern doctori luce uff dy schult gegeben Sabto
ante dominicam Jubilate anno 75«
Item 11 firdung an eynem fasse danczker bier kern Colmen uff
seyner tachter Insegnunge Sabato Egidii.
Item 4 marc 8 scot an 4 tonnen brombergsch bier eodem die;
item 8 scot an 4 ledigen tonnen äussern keller genomen praemisso die.
Item 10 m. dem hern doctori gegeben per dominum marcum konig
die praemisso.
Item 10 m. bat her Tyleman Burgermeister gegeben hern doctori
luce f. II ante purificat. Marie 75«?.
Item 30 m. hat her Tyleman von Allen burgermeister Innebehalden
uff seyne Schulde, dy em der Rath hat czugesaget feria secunda
praemissa, do her sich der swecze underwandt. *
Item 10 m. hat her marcus konig domino doctori gegeben ex cel-
lario anno 75*°.
Item 1 m. hern Tyleman von Allen per dominum Marcum Eonig
mit ledige tonnen vornuget f. II postquam Reminiscere 76.
Item abgerechent mit hern Tyleman von Allen burgermeister
anno 77» f. V ante Thome Apostoli von allen czinsern vorsessen 4 jore
bess uff Martini, imselbin Jore mite eyngeslossen -, So das man ab-
gekorczt hat 72 m. 8 scot geringes praesentibus dominis doctore
luca, Johan peckaw, Niclas Koppernigk et Johanne
Scher er. Actum die ut supra.
* Die Burg Schwetz an der Weichsel war 1460 durch den Thorner
Bürgermeister Johann von Loe, welcher selbst dabei fiel, erstürmt worden,
und blieb zwei Menschenalter hindurch im Besitze der Stadt; 1520 tauschte
sie König Sigismund gegen die Burg Birglan ein.
29-
Digitized by Google
452 URKUNDEN ZUE FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEBNICUS.
Item der Ersame rath ist schuldig bieben und gewessen berr lucas
watczenroden seliger 1450 margk geringer prewsscher muntze noch
laute des hawptbriefes, den her Tilman von Allen Bürgermeister dem
Käthe hot obirantwort. An welcher Summe bey her Lucas Watczel-
rode und frauwen katherinan seyner elichen bawsfrauwen leben und
ouch noch irer beider tode biss uff diesse czeit abgerechent von allen
versessen mocker czinsen und was sie dem Rathe sunst schuldig ge-
wesen sein 4131 2 m. firdung abgekortczt. So das die Summe bleibende
ist 1U36V«(!J m. gering; In welchen 1036'/* m. Her Tilman von
allen, Doctor Lucas Watczelrode und her Niclas C opjinick
noch eintracht und vortragunge mit her Johan peckaw gemacht,
dem die tode hant seyn Muterlich anteil In der obgeechreben Summe
hot erlanget, Vor ir veterlich anteyl 574 m behalden. Die selbigen
574 haben sie under sich also geteilet, das her Tilman sali haben
lS7>/2 m. Doctor Lucas 175 m. Niclas Cop_pnick 211« 2 marc.
Item Von muterlichem anteil So beheldet her Tilman von Allen
112'/2 m. Doctor lucas 112'/2 m. Johan Peckaw U2«/t m. Nic-
las Cop_pnick 112Va marc.
Was Iczlicher personen bey percilnft) In alle die Summe obgeschre-
ben und uff ir anteyl beczalt ist, findet man In dem schultbuche.
Anhang.
Ueber die Gattin von Lucas Watzelrode sind im ersten
Bande Thi. I, 8. 68 ff.) die urkundlichen Nachrichten zusammen-
gestellt, welche wir noch besitzen. Weiteres ist seitdem nicht
aufgefunden.
Die Eltern von Katharina Watzelrode sind uns zur Zeit
unbekannt; unzweifelhaft aber gehört die Grossmutter von Cop-
pernicuB einem Thorner, deutschen Geschlechte an. Die Angabe
eines Anonymus, welcher die Gattin von Lucas Watzelrode als
•Catharina RUdigerin gente Modlibog« bezeichnet (vgl. Band I, 1,
S. 68) wird durch keine urkundlichen Belege unterstützt. Die
vermeintliche Abstammung derselben aus dem Geschlechte der
Modlibog ist von den polnischen Schriftstellern auch nur aus
Digitized by Google
ANHANG.
453
national-politischen Gründen bisher festgehalten nnd tibereifrig
vertheidigt worden. Erst in neuester Zeit hat einer der Polonisten,
die Unhaltbarkeit jener Angabe anerkennend, sie gänzlich fallen
lassen nnd in patriotischem Interesse eine andere wunderliche
Aufstellung zu begründen gesucht.
Dr. Kefrzynski, in seinem mehrfach erwähnten Aufsatze
(Altpreuss. Monatsschrift 1880 S. 343—352) behauptet nämlich,
dass Katharina Watzelrode gar nicht die Mutter, sondern die
Stiefmutter des Bischofs Lucas Watzelrode und seiner Schwestern
Barbara Koppernigk und Christina von Allen gewesen sei, und
dass die letzteren ihr durch ihren Ehemann Lucas Watzelrode
aus einer ersten Ehe mit einer Polin zugeführt worden wären.
Ktfrzyriski folgert dies aus dem ganz missverstandenen Eingange
des Erb-Recesses von 1464, wonach »Frau Kethe Watzelrodyne
hot schichtenteilunge geton von ires elichen mannes her
lucas watzelrode nochgelassen gutter seynen Kin-
dern kyrstynen vnd barbarn vnd Lucas«. (Vgl. Bd. I, Thl. 1.
S. 66.)
Bei seiner irrigen Interpretation der vorstehenden Worte hat
Ketrzynski gänzlich Ubersehen, dass die dem Lucas Watzelrode
von seiner Gattin ans ihrer ersten Ehe mit Heinrich Peckaw zu-
gebrachten Kinder bei der Erb-Theilung nach ihres Stiefvaters
Tode selbstverständlich unberücksichtigt bleiben mussten, und
dass der Ausdruck »seynen Kindern« im Gegensatze zu den
Kindern von Heinrich Peckaw gebraucht ist.
Nach der ungerechtfertigten Degradation der Katharina
Watzelrode znr Stiefmutter der Barbara Koppernigk hätte Ke-
trzynski die Pflicht gehabt, wenigstens eine Andeutung Uber die
echte Grossmutter von Coppernicus zu machen. Er erklärt je-
doch offen, dass er dies zu thun nicht im Stande sei; er giebt
sich lediglich der Hoffnung hin. es wUrde den polnischen Ge-
lehrten gelingen, aus den reichen Akten des Landgerichts
zu Konin, oder aus den dortigen Grod-Büchern den erwünschten
454 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERMCUS.
Aufschluss zu geben. Diese Hoffnung ist jedoch nicht in Er-
füllung gegangen, trotzdem seit der Veröffentlichung seines Aufsatzes
schon vier Jahre vergangen sind. Dagegen hat die Durchforschung
der Thorner Archivalien die — kaum erforderlichen — weiteren
Beweise dafür geliefert, dass der Bischof Lucas Watzelrode und
seine Schwestern Barbara (die Mutter von Coppernicus) und Chri-
stina (die Gattin des Tilmann von Allen) die rechten Kinder der
Katharina (verwittweten Peckaw) aus ihrer zweiten Ehe mit Lucas
Watzelrode gewesen sind.
Digitized by Google
IL Niklas Koppernigk.
Nachstehend werden zunächst die Dokumente mitgetheilt,
welche Uber Niklas Koppernigk in dem Schöppenbuche der
Altstadt Thorn enthalten sind. Das wichtigste derselben ist der
bereits im ersten Bande (Thl. I, S. 66, 67 mitgetheilte Erbrecess
vom Jahre 1464. Der auf den Vater von Coppernicus bezügliche
Abschnitt wird hier wiederholt:
»Item dyse noch geschreben hat Niclos koppernick empfangen
zum ersten das hawss yn sente Annagassen do her ynne wonot vnd
dy Ecke do Walther ynne wonet* mit czwey buden vnd XVIII mr.
czins vor der Stat vnd yn der Mocker vnd den weyngarten yn dem
Clostirchen** vnd drey morgen wesen yn der Rore wese vnd XIX
mr. czins czu Conradswalde vff IX hüben vnd I firtel vnd an Silber
und an golde vnd an varender habe das em genüget vnd lassen fraw
kethen schichtenteil qweit vnd ledig«.
• Das Huub, welches in dem Erbrecesse von 1464 als »dy Ecke do
Walther ynne wonet« bezeichnet wird, ist nicht etwa das durch die Tradi-
tion als Geburtshaus von Coppernicus bezeichnete Eckhaus. Nach dem
Spanndienst-Register vom Jahre 1449 lag jenes Gebäude vielmehr an der
entgegengesetzten Ecke der St. Annenstrasse ; im Register wird es in der
Butter- (damaligen H tiner-) Strasse aufgeführt. (Die Eckhäuser wurden in
jener Zeit bald zu der einen, bald zu der andern Strasse gerechnet.)
** Als Besitzer des Gartens »yn dem Closterchin der Niclass Kop-
pernick höret vnnd etzwan her Lucas Watzelrode gehört hat« wird der
Vater von Coppernicus erwähnt in einer Einzeichnnng des Altstädtischen
Schöppenbuches vom Jahre 1468.
r
Digitized by G(
456 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜ8.
Ausser den in * der vorstehenden Verhandlung aufgeführten
Grundstücken hat Niklas Koppernigk noch ein drittes Haus in
der Annenstrasse besessen. Wir ersehen dies aus einer Ver-
handlung des Jahres 1474, laut welcher
»Yoytke der olsleger vorkoufft hot Stephan Olsleger seynem elichen
zone eyn haws off Sente annengaase czwischen her Niklas
Koppernigk's vnd der wittwe haws gelegen.«
Eine Gerichts- Verhandlung aus dem Jahre 1480 betrifft den
Verkauf eines der Häuser in der St. Annengasse:
Her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot
bekant das her polnische greger dem Korssner vorkoufft hot eyn
hawss v ff Sente Annengassen czwischen Grawdenz des Botteners
hausse vnd Stepfan olslegers hausse gelegen, dasselbige haws hot
polnische greger hern Niclas koppernig beczalt vnd vornuget biss vff
LX mrg geringe, dovon die beczalunge sal seyn vff Michaelis nest-
kommede acht ader drey wochen dornach vngeferlich vnnd der be-
czalunge eyme frey queit vnnd ledig czusagen denne vor gehegtem
dinge domit ist das hawss polnische greger derreicht vnnd derlanget
czubesitzen mit sulchem Rechte alsse es gehalden ist vnnd besessen.
(III. S. 12.;
Die Zahlung leistete »Greger« binnen Jahresfrist, wie ein
dem vorstehenden Dokumente später beigefügter Zusatz beweist :
Vor gehegt ding ist komen her Niclas Koppernig vnnd bot
bekant, das em der genante polnische greger die obgesagten LX marg
geringe beczalt hot czu voller genüge vnd hot en derhalben frey.
queit vnd los gesaget czu ewigen tagen dorumb nymer anczulangen.
Actum feria VI post dionysii Im etc. LXX primo.
Zu den Häusern in der St. Annengasse hatte der Vater von
Coppernicus sich bereits in früherer Zeit, im Jahre 1 468, ein Haus
an der Ostseite des Marktes erworben. Dies wird belegt durch
eine Verhandlung des Altstädt. Schöppenbuches vom Jahre 1468
»feria VI post visitationem Mariae« :
Vor gehegt ding ist komen Jacob Michaelis vnd hot bekant das
her verkoufft hot hern Niclass Kopp ernick eyn halb Erbe ge-
legen am Ringe erst bey Winters zelig. Der beczalunge seyn sy
wol eyns ; vort so hat lorencz Scholz vff demselben halben Erbe hun-
dert marg geringen geldis. dieselbe C marg sal her Niclas Koppernik
Lorenz Scholczen beczalen vff mitfast nestkomende etc.
Digitized by Gc
NIKLAS KOPPERNIGK.
457
Laut den Bestimmungen des vorstehenden Kaufvertrags
sollte Niklas Koppernigk die auf dem Grundstücke für Lorenz
Scholz eingetragenen 100 Mark binnen Jahresfrist bezahlen.
Die Bescheinigung Uber die geleistete Zahlung findet sich zum
Jahre 1469:
»Vor gehegt ding ist komen Lorencz Scholcz vnd hot bekant da»
her entpfangen hot von Hern Nie las copernik wegen hundert
marg dy her em schuldig ist gewezenn czu vollir genüge domit let
her en ledig vnd los. Actum feria VI in vigilia annunciationis
niarie>.
Ausser dem im Jahre 1468 erworbenen »halben Erbe« hat
der Vater von Coppernicus noch mindestens ein Grundstück am
Ringe besessen. Es erhellt dies aus einer Verhandlung vom
Jahre 1459, in welcher bekundet wird, dass
»Gorge Jordann vorkouft hot Ludewig Grubenn soyn hawss mit.
sampt dem hinderhowsse vnde buden czunest seyner durchfart in der
Schildergassen, welches hawss am Ringe czwischen herren Johann
Scherer vnnde Koppernigks hewsser am Ringe gelegen
ist«. (III. S. 92.)
Wann und wie Niklas Koppernigk in den Besitz dieser
ferneren »HewsBer am Ringe« gekommen ist, geht aus den
Grundbuch- Akten des Schöppenbuches nicht hervor.
Den bei weitem häufigsten Anlass zur Erwähnung des Niklas
Koppernigk in den Gerichtsbüchern geben seine ausgebreiteten
Geschäfts-Beziehungen .
In einer Reihe von Verhandlungen erscheint der Vater von
Coppernicus vor Gericht in Vertretung eigener Interessen oder
als Bürge und Vertrauens-Mann auswärtiger Geschäftsfreunde:
mitunter fungirt er auch als Sachverständiger in Streitfallen.
Zum Jahre 1470 bewahrt das Schöppenbuch eine Verhand-
lung, in welcher »Niklas Koppernig« als geschworner Sach-
verständiger in einem Processe wegen mangelhafter Lieferung von
Oel mitwirkt:
Digitized by Google
45S l RKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICC8.
»Ain tage Borkordi ist bezeben mit gerichte vnd mit den geswo-
renen mekeler czu her beinrich Kruger vnder dezem gomercke XI III
tonnen oles etc Die berren, die ess bezeben haben: her Jobann
Peekaw Scholcz, her heinrich vom Felde, her caspar grotzener vnnd
Niclas Koppernig etc.- (II. S. 272.)
Zum Jahre 1476 ist eine Verhandlung eingetragen, in
welcher
»Hans Holczhwsen von danczke bekent, das her hans Kreier
vorkoufft hot vor fastnacht nestuorgangeno seyne anteile an der
schuld , die Nickel Scbolcze von Wyrbitcz statscbreyber dyner czu
Crokaw an beyden schuldig ist gewezen vnd noch schuldig ist in der
geselschaft an den IUI fassen Kopperwasser, die N. Scholcze czu her
N. Koppernigk burger czu Thorun logeleget hot, die dem hans
Holczhwsen durch den genanten Niclas Scholcze vor dem Ersamen
Rathe der Stadt Breslaw vffgetragen vnd obirgeben sint«. (II. S. 326.)
In einer Verhandlung des Jahres 147S wird Niklas Kopper-
nigk von »Peter von Crokaw« als Bevollmächtigter eingesetzt in
dessen Processe gegen »eynen furmann Andris Spot genant von Jun-
geleslaw«. welchen er beschuldigte
»das her em seyn gut vorfurt hot so sal Her Niclas Kop-
pernig eyn mechtiger peters von Crokaw eynen forder tag
vifnehmen mit Andres spot obgenanten vnd peter von Crokaw hat
volmechtig gemacht her Niklas Koppernig bey den sacben czu-
thnn vnd czu lassen volkomolicho gleichen her selber thun vnd lassen
mochte, so her kegenwertig wem«.
Im Jahre 1480 wird Niklas Koppernigk von zwei Geschäfts-
freunden in Polen, welche eine Streitsache wider »Lorenz Pat-
czorek« [gleichfalls aus Polen) vor dem Thorner Gerichte an-
hängig gemacht hatten, als Bürge für die entstehenden Kosten
eingesetzt :
Peter Woijczigk vnd Sampson in der macht seyner elieben
mutter babon dingstellig gemacht Lorencz Patczorek vnd haben sich
verborget die sache bisz czum nyrne denn an desem gerichte czufor-
dern vnd awsezusteen vnd ire bürge sint die ersamen bern Niclas
Koppernigk vnd Johann Lysemann«. (UI. S. 11.)
Eine ähnliche Bürgschaft Ubernimmt Niklas Koppernigk in
demselben Jahre für Balthasar Bottener aus Krakau:
Digitized by Google
N1KLAS KOITERNIGK.
459
Hans Kreier hot zeugerichte geladenn Balthazar Bottener von
Krokaw vnnd bot en beschuldiget umb etlich ungelt, So hat sich Bal-
tezar Bottener mit der Sachen beruffen ken Crocaw hans Kreier ge-
recht czu werden vnnd haben sich von beyden teilen voranemost vnd
vorbohrt czu gesteen czu Crokow vff fastnacht nestkomende bey vor-
lost der sachen, vnnd der beruff ist en von beyden teylen geteylet,
vnd her Niclas Koppernigk ist alhie zeu Thonin bürge worden
vor balczar Bottener der Sachen halben. III. S. 12.) •
In Vertretung eigener Interessen wird Niklas Koppernigk
zum ersten Male in dem Altstädtischen Schöppenbuche in einer
Einzeichnung aus dem Jahre 1461 aufgeführt. Sie betrifft ein
einfaches Schuld-Anerkenntniss des Rathmanns Johann Toyden-
kuss:
Ich Johan toydenkus Bekenne mit meynen rechten erben, das ich
rechter und redlicher schuld schuldig bin Niclas koppernig vnd «
seynen rechten erben XL vngrische gülden die ich czufollir
gnüge von seynen wegen voll habe empfangen, die gloubo ich em
vnd seynen erben wol czubeczalen niv nehstzukomende vff ostern X
gülden vnd dornoch obir eyn ior vff ostern XII vngrische gülden vnd
obir dornoch obir das ior vff Ostern XII vngrische gülden vnd abir
dornoch vff Michaelis vff die letzste gulde VI gülden vngrisch alzo dass
die XL vngrische gülden beczalt vnd vornuget werden vnd das
gloube ich stete vnd feste czuhalden bey alle meynen guttern farende
adir vnfarende wo die seyn gleich eyme frey dirfolgten pfände vnd
das czewgen Richter vnd Schoppen mit gehegtem Dinge. Act. f. VI.
post festum Conceptionis marie.
Eine Gerichts- Verhandluug aus dem Jahre 1466 bezieht sich
gleichfalls auf eine Schuld-Forderung des Niclas Koppernigk:
Tidemann czirenberg ist komen vor gehegt ding vnd hot bekant
dy Summa geldis dy em der Ersame Rath zeu Danczke schuldig ist das
* Aus den beiden letzten Lebens-Jahren von Niklas Koppernigk enthält
das Schöppenbuch keine Einzeichnung, in welcher sein Name erwähnt wird.
Dass sein Tod im Laufe des Jahres 1483 erfolgte, ist bereits Band I, Tbl. 1.
S. 53 mitgetheilt. Mit Sicherheit kann durch eine Verhandlung aus dem
Jahre 1485 belegt werden, dass der Vater von Coppernicus schon vor diesem
Jahre gestorben war. Es wird in dem bez. Jahre »fer. VI post assumpt.
marie« ein Haus verkauft »vff der Schildergasse czwischen Schbnfaltens
durchfart vnde her Niclas Koppernigk's, dem got genode, nach-
gelassenen kindern buden gelegen«. (III. S. 58. j
Digitized by Google
460 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
denen an en gestorben ist von Bernd czirenberg dem got gnade, Ton
demselben gelde gehöret Niclas koppernig czu XL mr.
geringes geldes. (Actum am nehsten Mittwoch vor der heiligen XIm
Ritter tag.)
Zwei in dem Gericlitsbuche enthaltene Dokumente aus dem
Jahre 1467 betreffen eine Process-Angelegenheit des Niklas Kop-
pernigk gegen einen Danziger Kaufmann Hans Bemmer. Das
erste ist die Kopie eines Schreibens des Danziger Rathes an den
Rath zu Thorn. Dasselbe lautet:
Vnsern frundlichen grus mit vermugen alles gutten stet« zuvor
Ersame vorsichtige vnnd Wolweyse bisunder gutte frunde alze
ir vnns schreybbt wy Niclas koppernigk ewir metebur-
ger besatzunge getan hot in etzliche nochgelassenen guttern bey
em selbst steende hanns Bemmer» seligen zubehorende, welch ir gutter
wir vnns sulden haben vndirwunden gebrichens halben seyner elichen
erbnamen , begernde ab wir ymands von vnns gemechtiget zu euch
senden wolden, nach dem wir vnns desselben hanns Bemmers seliges
nochgelaasenen guttern sullen haben vndirwunden dy zu vortreten
vnnd zuuorand Worten adyr dy vor XL mr. weiden obirgeben etc.
woruff tun wir Evir Ersamen weyaheit zuwiesen das dy sache nicht
vnns sunder peter windsteyn vnsern burger ist antretende. Jedoch
vermeinet derselbe Niclos koppernick vff vnns etezwis haben zu
Sachen, wil her selbist her komen adir ymands gemechtiget von seyner
wegen zu vnns deshalben senden, wir wolln em andworten vnnd allis
rechtes pflegen noch awsweysunge desir landloufögen rechten. Geben
zu danezk am abende Trinitatis Im etc. LXV1I. Jore.
Den Ersamen vorsichtigen vnnd wolweysen Herren Burgermeister
vnnd Ratmannen der Stadt Thorun vnsern bisuodern gutten
frunden.
Das zweite Dokument ist aus demselben Jahre, aber einige
Monate später. Es ist:
Das orteil von der stat Danezk vnd niclas cöp pernick.
Sint der Zeit das meyn hoptmann besatzunge gethan hat vnd sich
selbest vff XL marg uff den Roth zeu danezke off hans bemmers
nachgelossene gutter dem got genode dy sich niw der Roth zeu
danezke vnderwunden hot Alze Erbnamen zeugezogen haben vnnd
meyn hoptman dy gutter derfolget hot mit allem rechte von dinge
zeu dinge vnnd och meyn hoptman den Roth von danezke dor zeu
vorbot hat Ab sy dy gutter weiden vorandworten addir vortreten,
Ratmanne
Danezk.
Digitized by Gc
XIKLAS KOPPERNJGK.
401
hyruff der Roth von danczke eyn wederbot geschrebin hot, dos sie
dy sache nicht ist antretende, zunder* petir weynsteyn, mit dem ei
sich dorvmb vortragen vnnde geeynet haben, So steth hir meyn hobt-
man vnnd bewth och seyn stark recht dorzcu wy yni das geteylet
wirt von der banck, das meyn hobtman besatzunge gethon hat vnnd
dy derfolget mit allem rechte von der zceyt, Ee wen das petir weyn-
steyn dy gutter zcu sich gekoufft hot von dem Rothe zcu danczke,
Ouch stunde hyr petir weynsteyn vorgehegtem dinge vnnd her och
gefroget wart durch den richter, ab her och dy gutter wolde vorend-
worten adder vortreten, do sprach petir weynsteyn, das her hier
dorurob nicht wer her komen das her tedingen wolde, sunder her
fordert dy gutter siecht, ab man sy ym wolde lossen folgen vnnd
sprach dy gutter weren seyn, Ersame liben hern, alze her spricht,
das dy gutter seyn weren, So sprechen wyr liben hern wyr hoffen
das wir dy gutter besatzet haben , ee wen das petir weynsteyn dy
gutter von dem Rothe zcu danczke gekouft hot, vnde sie der Roth
von danczke von meynem hoptmann nye gefreyet hat alze recht ist,
Do sprach och petir weynsteyn liben hern froget yn, ab her mir dy
gutter will lossen folgen, do sprach meyn hoptmann, do sal her vnns
nisnicht abefrogen, zunder meyn hoptman der hot yn her lassen vor-
botten, Ab her wil dy gutter vorandworten adder vortreten, adder
mit vnns rechten wil, do sprach her das her nicht dorumb were her-
komen das her mit vnns rechten wollte , Ersame liben hern synt der
Zceyt, das das widerbot ist komen von dem Rothe von danczke vnnd
sy dy gutter nicht wellen vorendworten vnnd vortreten vnnd och
petir weynsteyn hier gestanden hot vor gehegtem dinge vnd her ouch
nicht wil dy gutter vorendworten vnnd vortreten, zo sal sich meyn
hoptmann der guttir vnderwinden vnnd sich do von bezalen seyn vn-
vorgolden schult, off das orteyl teylte der echeppe das sich koppernig
der gutter magk vndirwinden vnd dy vorkouffen sich dorfon beczalen
seyn vnuorgulden schult. Actum f. VI post anne.
Ein auf dieselbe Angelegenheit bezügliches Schreiben des
Thorner an den Danziger Rath findet sich in dem städtischen
Archive zu Danzig (Schbl. XXXVIII Nr. 1199). Dasselbe lautet:
Vnsern frundlichen grus vnnd was wir guttis vormogen stetis
czuvor Erssame wolweyse lybenn herrn bisnnders gutten frunde Vnsers
Ratis Sendboten am nehstenn vffer Tagefart zeum Elbinge gewezen
babenn vns vnder andern inbrocht vnnd alsse ewer Ersamheit vnns
hot geschribenn betende alse von Peter wyndstein ewirs burgers an
den die gutter vnnd schulde nach von zeligen hans bemmers sint ge-
komen vnd gefallen welche Niclos koppernik vnser burger
mit etlichem machtbrieffe gemanet hot etc. wir ewer weysheit eyn
transaumpt ader abeschrifft senden sulden. Ersame lybenn herren
vmb ewer beger senden wir desselbenn brieffs eyne abeschrifft hirynne
462 URKUNDEN ZUR F AMI ClEN-G ESCH1C HTE VON COPPERNICUS.
vors lassen was wir euch zuwolgefallen vnnd frundschaflft sullen erzey-
genn thun wir mit willen gerne. Gebenn zcu Tborun Am freytage vor
Inuocauit Im etc. LXX11I. Jor.
Eine Reihe von Dokumenten endlich bezieht sich auf die
KonkurB-Angelegenheit des Thorner Kaufmanns Berthold Becker.
Die Gläubiger desselben — wenigstens die einheimischen und
ein Theil der auswärtigen — erschienen 1477 (oferia VI. ante
Lucie«) vor Gericht und legten Beschlag auf dessen bewegliche
und unbewegliche Güter. Der erste unter ihnen ist Niclas Kop-
pernigk: die ihn betreffende Verhandlung theile ich voll-
ständig mit:
ber Niklas Koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd bot
besatczunge getan vff Bertolds becker all seyne gutter
nemlichen vff zeyn haws am Ringe dorinne her wonet vnnd vff das
haws in der Schildergasse vnnd vff das haws in der schulgassen vnnd
vff das haws in der Zegelergasse vnnd vff das haws in der heyligen
geist gasse vnnd vff eyn haws in der becker gassen vnd dorczu vff
alle seyne farende habe vnnd Silberwerg alze Silberne gortel Orone
Silberne koppe leffel knoffel perlen bortchen vff scbussel kannen vnnd
kessel vff all bettecleyder vnnd leynene cleyder vff decken kolthenn
vnnd dorczu vff alle seyne farende habe bewegelieh vnnd vnbewege-
lich nichts vssgeslossen vff IIIC mr. ane X mr. III ader IV mr. niy
ader niche allewege czu gutter Rechenschafft vnnd ist der erste be-
setzer vnnd hot es vffgebotenn vff den ersten diugtag alze Recht ist.
Actum f. VI. ante lucie.
An einem der nächsten Gerichtstage erkennt Berthold Becker
die Forderung des Koppernigk in ihrem vollen Betrage an und
setzt sich bestimmte Zahlungs-Termine.
Vor gehegt ding ist komen Bertolt Becker vnnd hot bekant wie
das he rNiclaskop pernick reohtervnnd redlicher schult schuldig
ist IIC LXXXVII mr. vnnd V scot vor kopper Semlich seine schult
globt der genante Bertolt Becker vor sich seyne rechten erben vnnd
erbnamen zcu beczalen vff diesse nachgeschrebene tennyn vnnd tage-
zceit Alse mit namen Ins erste IIC mr. vff die nehstkomenden Ostirn
obir ein Jar das wirt sein Im etc. LXXIX. Jahr vnnd dornoch vff Mi-
chaelis nehst dornoch folgende LX mr. vnnd das hinderstellige vff
Rathmanne
zu Thorun.
XIKLAS KOPl'ERXKJK.
463
Ostirn dornoch Im etc. LXXX. Jare vierzehn tage adder drey wochen
alczeit vngeuerlich dornach , Douor vorpf endet der genante
Bertolt Becker Niclas Koppernick sein erbe an dem
Ringe gelegen do her Itzt inne wonet frey vnnd vnbeswert. Ap
sulche termyn der beczalunge das got vorbiete wie obgeschreben nicht
gehalden wurden Alse denn aall der genannte her Niclas koppernick
sich des Erbis gleich eynem frey erfolgetem Pfände vnderwinden das
verkouffen vnnd sich seyner vnuorgulden schult doran erholen ane
alle Inspruch vnnd sulche schult all addir einsteyls nynder anders
denn vor gerichte qweit vnnd ledig zcu scheiden. Actum f. VI. ante
dominicam Judica.
Auch im Jahre 1478 wird Koppernigk in dieser Angelegen-
heit zweimal erwähnt. Am Gerichtstage »Sabato post Bonifacii«
des Jahres 1 478 erkennt Berthold Becker die Schulden von einigen
andern Gläubigern »czu danczke« an, jedoch »vnschedelich
her Niclas koppernigks vorschreybunge«.
Ferner erscheint »feria VI ante Dominicam Cantate« in der-
selben Process-Sache Niclas Koppernigk nebst seinem Schwager
Tilmann von Allen vor Gericht, um die Auseinandersetzung des
Berthold Becker mit einem seiner auswärtigen Gläubiger zu be-
treiben :
Schelunge ist gewest czwischen bertold becker an eyine teyle
vnnd Gregor strosberg Burger von possnaw am andern teyle. So
das Bich vortragen haben durch gutte frunde alze von Bertolt beckera
wegen her Tylman von allen vnnd her Niclas kopper nig vnnd
von Gregor strosbergs wegen etc.
Die letzte Verhandlung in dieser Angelegenheit, — soweit
Niclas Koppernigk dabei betheiligt ist — habe ich im Jahre
1480 vorgefunden; es Uberträgt dieser seine Schuld an Niclas
Fredewalt:
Vor gehegt dingk ist komen her Niclas Koppernigk vnnd hot
Niclas Fredewalt dem Jungen vffgetragen vnnd obirgeben alle vor-
schrebene schult die em Bertolt Becker schuldig ist nach laute vnd
Inhalt des scheppenbuchs Im LXXVII Jor nahe am ende vorschrebene
Nemlichen IIC LXXXVII marg vnd V scot geringen geldis vor aeyne
vnuorguldene schult mit allem Rechte vnnd alze sie her Niclas kop-
pernig hot Bertolt beckern derselbigen schult queit gesaget etc.
Actum feria VI in vigilia saneti Johannis baptiste.
Digitized by Google
464 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICU8.
Zum letzten Male erscheint Niclas Koppernigk wegen einer
Schuld-Forderung vor Gericht im Jahre 1483:
her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot
mit allem Rechte derfordert vnnd gewonen vff Niclas hanemann V
vnde XC mr. geringen geldis die her ein schuldig ist nemlich I« vnnde
XX mr. von bargeschafft seynis bruders hans hanetnann dem got ge-
nade vnde her selber LXX mr. vnnd her Niclas koppernigk von der
bangk geteylt ist, das em das gerichte behulffen sal seyn czu der be-
czalunge. — Actum feria VI post divisionem Apostolorum.
Im Jahre 1482 wird Niclas Koppernigk in einer Verhandlung
des Schöppenbuches als Schiedsmann erwähnt:
Eyne volkomene berathunge ist gemacht durch die Ersamen vnde
vorsichtigen herren Johan von der brücke Rathman, Mattis Richter,
Niclas koppernigk scheppen vnde Lyborium Jode burger czu
Thorun Czwischen Niclas dem Reichen Korssner an eyme vnde phi-
lippo czan seynem swoger vnde frawen barbaren czanyne am andern
teyle etc. Actum f. VI post conversionem S. Pauli.
Dreimal geschieht noch ausserdem des Niclas Koppernigk
Erwähnung in den Gerichtsbüchern, aber nicht in seinen eigenen
Angelegenheiten, sondern als »Vormund« von Frauen, die nach
Bestimmung des Kulmischen Rechtes nur in Begleitung eines dem
Gerichten bekannten Mannes Akte freiwilliger Gerichtsbarkeit
vornehmen konnten.
Das erstemal erscheint Niclas Koppernigk vor Gericht in
Angelegenheiten der »Fraw Elizabet henrich voykers nachgelassene
hawsfraw«; sodann im Jahre 1474 als Vormund der »fraw bar-
bara tepperynne« ; und endlich im Jahre 1478 als Beistand der
»fraw katharine Thomas Zeypnitz eliche hawsfraw«, welche in
Abwesenheit ihres Mannes
»ist komen vor gehegt ding vnd hot durch eren vormundt her
Niclas koppernigk sich czoges geexogen czu gesworne Richter
das ir elicher man besatzunge getan hat vff George watzelrode
gutter die em ansterblich sint nach tode seyner Mutter etc. Actum f.
VI. post Barnabe.
Digitized by Gc
NIKLAS KOPPEKXIOK.
Ausser den Schöppenbttchern erwähnen noch zwei andere
Thorner Mannskripte den Namen von Niklas Eoppernigk. Das
eine ist ein Heft, in welches Marens König* als »Scholz der
Altstadt Thorn« sorgfältige Aufzeichnungen Uber richterliche Ge-
schäfte eingetragen hat, die er ohne Zuziehung der Schöffen er-
ledigt hatte. Dort findet sich nun (Bl. 10°) der Vermerk:
»Hans Wochas von Danczik hot besaezunge geton vnder her Niclos
Koppe rnik vff eczlich gelt, das Coppernik bey sieb bat bans
paske von Crocaw czu beborende uff 21 ungerische. gülden.
Actum am tage francisci 1466«.
Ganz unwesentlich sind die Vermerke, welche sich in zwei
Kechnungs-Büchern vorgefunden haben. Der eine (in der Raths-
keller-Rechnung vom Jahre 1469) lautet:
»Coppernik hot 2 leste Danczker bir«.
Die zweite Einzeichnung findet sich in der Weinkeller-Rech-
nung von 1473:
»Item empfangen von h. N. Koppern i k Vs marc vor 2 halbe Kuffin
ungar. Win«.
Auch in Krakauer Dokumenten wird Niklas Koppernigk
einigemal erwähnt. Zuerst findet sich sein Name zum Jahre 147u
* Der Name des Thorner Bürgermeisters Marcus König ist durch Gust.
Freytag's Dichtung den weitesten Kreisen bekannt geworden. Iui ersten
Bande Thl. I, S. 62 ist jedoch bereits hervorgehoben, dass der Dichter nur
deu Namen den Thorner Chronisten entlehnt hat. Der Marcus Köuig der
Geschichte lebte mehr denn zwei Menschenalter vor dem letzten Uochuieister
Albrocht von Brandenburg und war kein Freund, sondern ein erbitterter
Gegner des Ordens. Den a. a. 0. luitgetheilten Notizen ist hier noch auzu-
fUgen, dass Marcus König der Nachfolger des Grossvaters von Coppernicus
Lucas Watzelrode als Schöppenmeister der Altstadt 1463) und der Nach-
folger seines Oheims Tilmann von Allen als regierender Bürgermeister von
Tliorn 1474; gewesen ist. Marcus Kimig leitete liingore Zeit mehrere
städtische Verwaltungen: deshalb sind uoch viele Aufzeichnungen von seiner
Hand im städtischen Archive erhalten.
Digitized by Google
466 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
in dem »Uber testamentorum« etc. (die Jahre 1427 — 1622 enthaltend
Nr. V-ioe)- Seite 96 steht daseibst das »Testamentum margarethe
myotkyn conditum in praesentia domini pauli newburgir
anno 70«. Es beginnt mit der Aufzählung der Passiva: »primo
recognovit quia tenetur infrascriptis hominibus«. Diesen Worten
folgen die Namen von mehr als zwanzig Gläubigern; darunter
befindet sich als letzter: »Niclas koppirnick von ThornXII
gülden«. — Diese Schuld der Miotka wird an Niclas Koppernigk
bezahlt durch eine gewisse Katharina Kuczkynn. Das Anerkennt-
niss der geleisteten Zahlung findet sich in dem zweiten Bande
der Krakauer Acta consularia {A. 2, 1450— 1485):
ff. II post oculi. Niclos koppernik de Thorn recognovit,
quod katharina kuczkynn Solvit sibi XX florenos ungaricos pro mar-
garetha myotky defuncti (sie) quae sibi tenebatur, de quibus eam pro-
nuutiat Hberam et quittat in evum.
Ausser diesen beiden Stellen ist mir in den Krakauer Ma-
nuskripten der Name des Niklas Koppernigk nur noch einmal
aufgestossen. Ich fand ihn nämlich noch erwähnt in demselben
Bnche zum Jahre 1476. Das betreifende Document lautet:
Actum f. f. VI post Reininiscere. Michel fischer hat gelobet alhir
vor vns nedirczulegen vnd czu beczaln niclos koppirnick XVIII
vngar. gülden schult, dy her schuldig ist niclos Reich korssner czu
Thorn, vnd niclos koppirnik hat gelobet im awsezurichten vor ge-
hegtir bang czu thorn von demselben Reich korssner eyn quittam
ouff phinsten sol das gelegit werden; vnd zo michil sulchen queit-
brieff haben wirt, so sal her martin Beize von niclas koppernicks
wegen sulche XVIII gülden entphangen, vnd michil sal fort an sulch
gelt gutten friden haben, darumc yn niclos koppernick hat ge-
lobet czu vortreten vnd schadelos czu halten.
Eine dritte aus Krakauer Manuskripten entnommene Ur-
kunde Uber Niklas Koppernigk ist von Polkowski (Zywot Mik.
Kopernika p. 65; veröffentlicht und bereits im ersten Bande Thl. 1,
S. 52 vollständig abgedruckt worden.
Digitized by Google
ANHANG.
467
Die beiden im Dan zig er Archive aufgefundenen Doku-
mente Uber Niklas Koppernigk finden sich Bd. I, Tbl. 1, S. 49
und 50 abgedruckt.
Anhang.
I. Den vorstehend abgedruckten Urkunden, welche Uber die
Familien- und Vermögens-Verhältnisse des Vaters von Copperni-
cus Auskunft geben, ist noch eine Urkunde anzureihen, welche
Uber seine und seiner Familie Aufnahme in den dritten Orden
des heil. Dominicas von dem »Prinvincialis Poloniae ordinis prae-
dicatorum« im Jahre 1469 zu Krakau ausgestellt ist.*
* Die Urkunde Uber die Aufnahme des Niklas Koppernigk als
»f rater tertiarius« in den Dominikaner-Orden ist zuerst indem »Pamie>
nik Warszawski« (1819 S. 372) veröffentlicht worden. Danach ist der Ab-
druck von R*** in den «Beitrügen zur Beantwortung der Frage nach der
Nationalität von Copernicus« S. 124 und im »Spicilegium Copernicanum* von
Hipler erfolgt. Die Original-Urkunde war früher im Besitze der Warschauer
Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften , {befindet sich zur Zeit wahr-
scheinlich in St. Petersburg.
Der gegenwärtige Abdruck ist nicht wegen der Wichtigkeit des Doku-
mentes erfolgt, sondern weil von polnischer Seite (R'** Beiträge u. s. w.
S. 124) dem Verf. daraus ein Vorwurf gemacht ist, dass er in früheren
Schriften dasselbe nicht mitgetheilt hat. Auch dieses Aktenstück ist näm-
lich in tendenziöser Weise benutzt worden. Einer der neuern polnischen
Biographen von Coppernicus, der massvolle Szulc (Zycie Mikol. Kopernika
S. 2.'»: erblickte darin einen Akt patriotischer Gesinnung, dass der Vater
von Coppernicus sich in Krakau , und nicht von dein Prior der Thorner
Dominikaner, jene Urkunde ausstellen Hess, weil die letzteren auf der Seite
des Ordens gesunden hätten ! Szulc stellt dabei die Conjunctur auf, es habe
•der patriotische Niclas Kopernik mit Frau und Kind die mühsame Reise
nach Krakau unternommen, um persönlich sich jenes Attestat zu holen« —
eine Konjektur, welche sogar der fanatische Verfasser der Beiträge R***
(S. 125) »weit hergeholt und geradezu lächerlich« zu nennen sich nicht
scheut !
30*
Digitized by Google
468 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICU8.
Dieselbe lautet:
Provido NicolaoKopernik* civi Thorunensi et devotae Barbarae
consorti ipaius, cum liberis eorum, Culmenais dioecesia fratcr Jacobus
de Bidgostia (Zareba;, Provincialis Poloniae ordinis praedicatorum,
aalutem in Domino Jesu et apiritualem consolationem ! Exigente
veatrae devotionia affectu, quem ad noatrum geritia ordinem, vobia
oranium miasarum, oratiönum, praedicationum, jejuniorum, vigiliarum,
abatinentiarum, diaciplinarum , atudiorum, laborum ceterorumque bo-
norum operum, quae dominus noater Jesus Christus propter fratres
et aororea provinciae nostrae fieri dederit, univeraorum participationem
tenore praeaentium in vita paritcr et in morte concedo specialem, ut
multiplici auffragiorum praeaidio hic augmentum gratiae et in futuro
mereamini praemiuro vitae aetcrnae beatifice adipiaci. Volena insuper
ex speciali gratia et dono singulari, ut, cum obitua veater, quem Deus
felicem faciat, noatro in provinciali Capitulo fuerit nunciatua, pro
vobis, sicut pro ceteris nostri ordinia defunctia fratribua fieri consuevit,
oratiönum auffragia devotiua peragantur. In quorum teatimonium ai-
gillum officii mei proviucialatua praesentibus duxi appendendum.
Datum in conventu Cracovienai decima die Mensis Martii. Anno Do-
miui Milleaimo quadringenteaimo 8exageaimo nono.
II. Als Portrait des Vaters von Coppernicus wird ein Bild
ausgegeben, welches im Jahre 1614 der Universitäts-Bibliothek
zu Krakau von dem mehrfach erwähnten Professor Joh. Broscius
überwiesen worden ist. Derselbe hatte das Bild auf der Ent-
deckungs-Reise, welche er nach Preussen unternommen, um Cop-
pernicanische Reliquien aufzusuchen, zu Thorn aufgefunden und
eine Kopie davon, fertigen lassen. Bei wem Broscius das Bild
dort gefunden, darüber hat er nichts hinterlassen. In Thorn
selbst hat sich auch nicht die geringste Ueberlieferung über Cop-
pernicanischc Familien-Bilder erhalten. Leicht möglich ist es
* Der mehrgenannte Verfaaaer der »Beiträge« etc. R*** macht bei
seinem Abdrucke die Anmerkung, er wolle sich nicht verbürgen, dass die
Schreibart »Kopernik« die des Originals sei ; das letztere ist nämlich , wie
in der voratehenden Anmerkung mitgetheilt ist, verschollen.
Digitized by Google
ANHANG.
469
wohl, dass es dem gläubig vertrauenden Broscius mit dem
Bilde von Niklas Koppernigk ähnlich ergangen ist, wie mit
den vermeintlichen Gedichten von Coppernicus 'vergl. oben
S. 265 ff. und I, 2, S. 372 ff.) ; er fand — weil er eben finden
wollte !
Trotz aller schwerwiegenden Bedenken, welche gegen die
Echtheit des Bildes von Niklas Koppernigk erhoben werden
können, darf hier eine Besprechung nicht unterlassen werden.
Das Bild ist nämlich in weiteren Kreisen durch die schöne photo-
lithographische Kopie bekannt geworden, welche in dem 1873 von
der Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften zu Posen ver-
öffentlichten Säkular-Fest-Album publicirt wurde. (Die erste Nach-
bildung des Portraits findet sich im 1. Bande des »Pamietnik
Krakowskio vom Jahre 1830.) Eine eingehende Besprechung hat
Hipler im Spicilegiura Copern. (S. 301 ff.) gegeben.
Das Bild zeigt einen Mann in mittleren Lebensjahren; er
kniet, mit gefalteten Händen betend. Das unbedeckte Haupt
trägt langes volles Haar. Mancherlei Anderes, namentlich der
Schnitt des Schnurrbartes zeigt unverkennbar einen polnischen
Typus ; das lange mit reichem Pelzwerk verbrämte Gewand durfte
auch kaum an einen Thorner Handelsherrn jener Zeit erinnern. Den
Hintergrund bildet eine mit tempelartigen Gebäuden geschmückte
Berg-Landschaft, aus welcher die gekrönte Himmels-Königin her-
vortritt, mit der Linken das Jesus-Kind haltend, die Rechte zum
Segen erhebend.
In der Mitte des obern Kahmens findet sich in kunstlosen
lateinischen Charakteren) die Aufschrift: »nicolaus copernicus
PATER NICOLAI COPERNICI ASTROLOGIAE VNIU8 MIRACULI NATI 1473
Vi. pebruariio. Am Fuss-Ende des Bildes ist in sehr wenig ge-
fälligen deutschen Lettern die Unterschrift gezeichnet: „35 e*
§ctcn Eoctor ftieolae Sopperntcf, Xt)umf)er tinb flftro«
nirny, jur grauenburg Seine* jetigen SöaterS Slud) 9*i»
eolau* (Soppetnitf genant, feine geftalt".
Digitized by Google
470 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Unter der letztern Schrift stehen noch die Worte : »Johannes
broscius curzeloviens(ls) depingi curavit torunii atq(ue) hic
reposuit«.
Die vorstehend aufgeführten Inschriften sind dem Bilde
sicherlich erst später eingefügt; einen recht späten Ursprang verräth
die erste Inschrift (am obern Bande) schon durch die dem Niklas
Koppernigk beigelegte latinisirte Namensform »Copernicus«, welche
ausser dem grossen Träger derselben kein Mitglied der Familie
gebraucht hat; selbst sein Bruder Andreas hat in seinen lateini-
schen Brief-Unterschriften die alte Schreibung des Familien-
Namens »Coppernigk« beibehalten.
In gleicher Weise sind unzweifelhaft die Wappen, welche
sich in den Ecken des Bildes finden, erst später eingezeichnet.
Deshalb haben Hipler, K?trzyuski u. A. eine vergebliche Mühe
aufgewandt, da sie die Wappen zu deuten und mit dem auf
dem Bilde angeblich Dargestellten in Verbindung zu bringen
suchten.
Keines der vier Wappen hat zu Niklas Koppernigk eine
unmittelbare Beziehung; seine Familie gehörte überhaupt nicht zu
den wappenberechtigten Geschlechtern. Er selbst gebrauchte
eine Hausmarke (vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 48): Nicolaus Cop-
pernicus hatte sich zur Siegel-Gemme den Apollo mit der Lyra
gewählt (I, 2, S. 378); sein Bruder Andreas siegelte mit einem
Wappenschilde, welches er an das Wappen der Familie seines
Oheims von Allen anlehnte.
Drei der auf dem Krakauer Bilde eingemalten Wappen ge-
hören Thorner Geschlechtern an; das Wappen links oben zeigt
das Wappen der Watzelrode, dem seine Gattin entstammt war
(im obern Felde einen nach rechts gewandten Adlerkopf, im
untern Felde zwei Reiterbeine mit Beinschienen, Stiefeln und
Sporen bedeckt). Rechts oben ist das Wappen des Thorner Ge-
schlechtes Rüdiger, (der von einem Schwerte durchbohrte
schwarze BUffelkopf, dessen Nase von einem Ringe durchzogen
Digitized by Google
ANHANG.
471
ist}. Das dritte Wappen, links unten, hat im dunkeln Felde
links drei Arme mit geballten Händen, rechts im hellen Felde
drei übereinander stehende Rosen; es gehört dem Thorner Ge-
schlechte Rodde (Rothe), das mit den Watzelrodes vielfach
verschwägert war. Das vierte der Wappen, welches rechts unten
steht, hat sich bis jetzt einer Deutung auf Thorner Familien
entzogen ;es zeigt ein helles einfaches Schwert mit einem Kreuz-
Griff auf einem schräge rechts gehenden dunkeln Quer-Balken.)
III. Andreas Koppernigk.
Andreas Koppernigk, der Bruder von Coppernicus, war
bald nach seiner Rückkehr aus Italien von der schweren Krankheit
befallen, Uber welche im ersten Bande Tbl. 2, S. 21 ff. berichtet
ist. Um bei den Aerzten des Sudens Heilung zu suchen, erbat
und erhielt er im Jahre 1508 die Erlaubnis», sich von der Ka-
thedrale entfernen zu dürfen. Näheres ergaben die Frauenburger
Akten nicht. Man wusste nicht einmal anzugeben, woselbst er
sich während der nächsten Wer Jahre aufgehalten hätte. *
Durch fünf eigenhändige Briefe (aus den Jahren 1510—1512),
welche vor kurzem in dem Thorner Archive aufgefunden sind,
erfahren wir, dass Andreas Koppernigk damals seinen Aufenthalt
zu Rom genommen hatte. Seine Krankheit muss dort milder
aufgetreten sein; er Ubernahm sogar im Interesse seiner Vater-
stadt die Führung eines Processes bei der Kurie gegen den
Bischof von Plock.
* Andreas Koppernigk erhielt den erbetenen Urlaub auf ein Jahr be-
reits im Januar 1508. Derselbe ward ihm in der Kapitel-Sitzung von»
19. August nochmals zugesichert; dagegen wurde seine Bitte, ihn in dem
vollen Genüsse der Einkünfte seines Kanonikats zu belassen, abgeschlagen.
Ob seinem Ansuchen später nachgegeben ist, wissen wir nicht; ebenso-
wenig enthalten die Kapitel-Akten eine Andeutung Uber die Verlängerung
seines Urlaubs. Derselbe wird ihm wohl stillschweigend zugestanden sein,
da man die Gefahr der Ansteckung so sehr fürchtete.
Digitized by Google
ANDREAS KOPPERNIGK.
473
Von der Korrespondenz des Andreas Koppernigk mit seinen
Vollmachtgebern haben sich Tier Briefe ans dem Jahre 1510 und
einer aus dem Jahre 1512 erhalten; der letztere, in welchem er
sein Mandat zurllckgiebt, ist datirt Rom 14. Mai 1512.
Die Namens- Unterschrift ist in sämmtlichen Briefen dieselbe ;
sie lautet »Andreas Coppernigk«. Wir erhalten hier also von
einem zweiten Gliede der Familie den Nachweis, dass, um die
Herleitung von dem deutschen Stammworte (»Kopper«) und die
scharfe Accentuirung der ersten Silbe anzudeuten, die Ver-
doppelung des »p« festgehalten worden ist. Ein ferneres Interesse
gewähren uns die^Briefe durch das angehängte Siegel. Dieses
zeigt unter den Initialen »A. K.«* den von zwei Blattzweigen
gehaltenen Wappenschild ; das Wappen selbst ist in seiner Grund-
form dem der Familie Allen entlehnt.** Letzteres ist sehr ein-
fach; es enthält nur zwei unter einem rechten Winkel geneigte
Balken, welche in der Mitte des Wappenschildes zusammen-
treffen. Andreas Koppernigk hat dem Wappen seines Oheims
noch drei fUnfblätterige Kosen beigefügt.
Die Briefe des Andreas Koppernigk sind in dem 4. Hefte
* Andreas Koppernigk hat in allen Briefen seinen Namen mit der Ini-
tiale «C« geschrieben, während das Verschluss-Siegel , welches auf einigen
Briefen ganz deutlich erhalten ist, die Gutturale »K« aufweist — ein nener
Beleg dafür, dass die Orthographie der Eigennamen damals mit grosser
Gleichgültigkeit behandelt wurde.
*• Es ist wiederholt hervorgehoben worden, dass Niklas Koppernigk
der Vater von Coppernicus kein Wappen geführt, sondorn sich an einer
Kaufmanns-Marke hat genügen lassen. Vgl. oben S. 470 und Band I, Thl. 1,
8- 48; dort ist gleichfalls mitgetheilt, dass Nicolaus Coppernicus sich für
daa Verseht uss-Siegcl den Gott Apollo gewählt hat. Diese Wahl ist leicht
erklärlich. Dagegen ist nicht recht ersichtlich, weshalb Andreas sich bei
der Wahl seines Siegels an das Wappen seines Oheims Tilman von Allen
angelehnt und nicht das Familien- Wappen der Mutter bez. seines rechten
Oheims, des Bischofs Lucas Watzelrode, zu Grunde gelegt hat. Vielleicht
haben dieselben Gründe dabei mitgewirkt, welche letzteren bestimmten,
seinem Vaters-Namen noch den der Familie von Allen beizufügen. Vgl.
Bd. I, Thl. I, 8. 74.
Digitized by Google
474 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
der Mittheilungen des Copp. Vereins (S. 56—98) von Bender
vollständig abgedruckt. Nachstehend sollen nur einige Stellen
auszUglich mitgetheilt werden, welche ein allgemeineres Interesse
beanspruchen können.
Der Gang des Processes war, wie stets bei der Kurie, ein
schleppender; daher ist die Bitte um Geldsendung eine stets
wiederkehrende, »damit nicht durch den Mangel an Geld Recht
und Gerechtigkeit unterdrückt werde« (»ne pecuniarum defectus
iustitiam opprimat«). — Wir erfahren ferner, dass die Process-
Gebuhren nach der Zahl der Akten-Blätter — für je 100 Blätter
sieben Dukaten — berechnet wurden: »Mihi pecuniis opus est«. —
schreibt Andreas Koppernigk am 26. Oktbr. 1510 — »Nam de
quinquaginta Ulis ducatis parum mihi vel prope nihil superest,
vix ut notario causae pro registro solvatur. Sunt pro parte
nostra folia registri mille ducenti — centum folia pro Septem du-
catis auri sc. — pront latius in computo apparebit«.*
Für die Lebens-Verhältnisse von Andreas Koppernigk gewährt
nur der letzte Brief, d. v. 14. Mai 1512, einigen Anhalt. Wir
ersehen aus demselben, dass seine Krankheit damals wieder
einen schlimmeren Charakter angenommen , und Andreas Kopper-
nigk in Folge dessen beschlossen hatte , seinen bis jetzt erfolg-
losen Aufenthalt in Italien aufzügeben ; er beabsichtigte im Früh-
jahre mit einem Thorner Landsmann, Lucas Krüger, in die
Heimat zurückzukehren. Allein der plötzliche Tod seines Oheims
Hess ihn die Rückreise wieder aufschieben **
* Von Interesse ist nach jener Richtung für das damalige Gerichts-
wesen noch eine andere Stelle (aus dem Briefe vom 12. Oktober 1510): »Re-
manserant mihi de 50 Ulis ducatis 16, quos iam fere exposui; quanto
magis aliqua causa diffinitioni approximat, tanto maiorem ei
diligentiam et pecuniam exigit«.
** »Quod rarius ad dominationes vestra smeas dederim litteras« — schreibt
Andreas Koppernigk d. d. 14. Mai 1512 an den Thorner Rath — »aegritudo,
qua correptus decumbebain, causa fuit literarum roearum raritatis et vestrae
causae dilationis. Nunc etiam cumulo tribulationis meae mors Reverendis-
Digitized by Google
ANDREAS KOPPERNIGK .
475
Wann Andreas Koppernigk nach Preussen zurückgekommen
ist, erhellt aus der Korrespondenz nicht; aus seinem letzten
Briefe und dem mit demselben gleichzeitig abgesandten Schreiben
seines Nachfolgers Matthaeus Lamprecht ersehen wir nur, dass
er die Weiterfuhrung des Processes damals definitiv aufgegeben
hatte.*
Durch die Ermländischen Kapitels-Akten erfahren wir, dass
Andreas Koppernigk im Herbste 1512 am Sitze des Domstifts
anwesend war: am 4. September wurde der Beschluss gefasst,
jede kollegialische Gemeinschaft mit dem Kranken aufzuheben,
weil man die Gefahr der Ansteckung fürchtete. Trotzdem ver-
liess derselbe Frauenburg nicht ; ja er ist sogar noch zweimal in
einer Kapitel-Sitzung erschienen, im September 1512 und im
April 1513. Sein Tod erfolgte erst zwischen 1516 und 1519
(vielleicht in Rom)."
simi avanculi mei accessit, de cuius obitu usque adeo afficior, ut vitam
deinceps ducere taedeat. Verum cum in humanis nihil sit firmum, nihil
stabile, aequo animo ferenda sunt Nisi haec vestra causa esaet ac
inopinata mors domini mei Warmiensis intervenisset , patriam repetiissem
cum praesentium latore Luca Cruger, qui meam operam in vestra causa
vidit«
* »Si haec causa* — schreibt Andreas Koppernigk — »ante proximas
ferias seu vacantias non decidetur, relinquam porrius pro hac causa defen-
denda dominos Mathias Lambricht, olim Thesaurium in Castro Marienburg,
et nonnullos alios, quibus et residuum, quod apud me est pecuniae, relin-
quam et me penitus negotiis absolvam et abdicabo deo amplius militando
et serviendo«.
** Die Dokumente, aus denen wir über die letzten Lebens-Jahre von
Andreas Koppernigk einige Auskunft erhalten, sind im ersten Bande Thl. 2,
S. 27 ff. mitgetheilt.
Digitized by Google
IV, Der Oheim Lucas Watzelrode.
Ueber das Leben und die Wirksamkeit des Bischofs Lucas
Watzel rode besitzen wir eine grosse Zahl archivalischer Zeugnisse.
Die wichtigsten Urkunden, soweit sie für die Biographie von Coppernicus
Interesse haben, sind bereits im ersten Bande mitgetheilt worden. In
dem vorliegenden zweiten Bande finden sich gleichfalls in den Ab-
schnitten , welche von dem Grossvater Lucas Watzelrode handeln, einige
Notizen, welche für die Jugendzeit seines gleichnamigen Sohnes nicht
unwichtig sind.
Ein weiteres Material hier beizubringen scheint ungehörig ; dagegen
dürfte es wohl gestattet sein , nach dem Vorgange Hiplers im »Spicile-
gium Copernicannm« (S. 316 — 319) den Bericht mitzutheilen, welchen
sein Kanzler Paul Densterwald über die letzten Lebenstage des Bischofs
Lucas niedergeschrieben hat. * Von Wichtigkeit zur richtigen Würdigung
der Schwierigkeiten, welche Coppernicus bei dem täglichen Umgange
mit dem Oheime zu überwinden hatte, ist namentlich die Charakteristik,
welche Densterwald am Schlüsse seines Berichtes von dem Bischöfe Lucas
entwirft.
* Der Bericht von Deusterwald findet sich handschriftlich im bischöf-
lichen Archive zu Frauenburg und ist von Hipler a. a. 0. zuerst veröffent-
licht worden.
Digitized by Google
DER OHEIM LUCAS WATZELBODE.
477
Paulus Deusterwald:
De obitu domiui Lucae Watzelrode Episcopi Warmiensis.
— . >
Anno M° CCCCCXII decima quinta Jannarii exivit Reveren-
dissimus dominus Lucas Episcopus WarinienBis arcem Heils-
berg versus Cracoviam ad nuptias Serenissimi principis domini
Sigismundi Regis Poloniae, quae fuerunt die dominica octava
Februarii, magno quidem splendore et munificentissimis impensis
celebratae, quibus peractis habita est ibidem generalis conventio.
Fuit hic transitus ad nuptias in principio suo iucundus et gaudio
plenns, sed in reditu propter calamitatem inopinatam luctnosus.
Eidem enim domino Episcopo Lucae Cracoviae primum et postea
in reditu coeperunt nauseosi esse pisces in quadragesima praeter
suam consuetudinem. Et coepit nausea extendi cum tempore latius,
ita quod animadverteretur plane a nobis, qui cum eo cibum quo-
tidie ad tabulam sumpsimus; per singulos enim dies coepit ei
cibus et potus magis esse insipidus. observatumque est ipsum
fieri in dies minus quam antea vigorosum. Et id ipsum quidem
animadversum est plus solito in Lancicia 23. die Martii magis
autem die sequeute in oppido Mosebrocke, ubi sumptum cibum
stomaclius retinere non potuit, sed e vestigio reddidit. Ac subinde
coepit augmentari morbus et vires depascere exitialis aegritudo,
adeo quidem, ut virtute propria neque gradi bene poterat, neque
pedibus consistere. Accessit huic malo sitis inexstinguibilis et
febricula, uti asserebat, continua, quibus cruciabatur vehementer
sine intercapedine.
In bac tanta valetudine et morte deductus est in Thorouiam
vicesima sexta Martii, quae erat dies Veneris post dominicam Ju-
dica, homini defuncto band dissimilis, ubi die sequenti viribus
vehementer destitutus et usu linguae magna ex parte privatus ijm-
peditum etenim sermonem edidit propter difncultatem spiritus,
quem imo ex pectore magno reddebat labore repositus fuit in
Digitized by Google
478 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.
aegritudinis lectum. Postero die invaleßcente morbo confessionem
fecit et corpus dominicum summa devotione accepit. Et quam-
quam trepidante et confusa lingua eructaret verba, conabatar
tarnen eis, quibus erat familiaris, multa loqui, qui intelligebant.
quandoque quid vellet, magis ex signis et gestibus sibi notis
quam ex verborum prolatione. Quandoque etiam absolutam et
perfectam, quamvis magno labore, sententiam edidit; ex pectore
enim meo iudicio laborabat et eiici flegmata viae praeclusae non
sinebant.
Neque aderat medicus peritus, qui naturae laboranti suppetias
contulieset. Accersiti tarnen fuere ex aliunde mediei: sed dum
venirent, mortuum ipsum invenerunt; die enim lunae, quae fuit
vicesima nona Martii, audito missae officio et unctione extrema
suscepta, inter manns Reverendissimi in Chriato patris, domini
Johannis Episcopi Culmensis et amicorum suorum ferventi devo-
tione ad deura, quod ex signis compluribus videbatur, et ratione
usque ad exbalationem animae integra decessit in domino. Funus
ipsius ad Ecclesiam Warmiensem debito suorum moerore et luctu
deductum ; sepultum fuit die Veneris secunda Aprilis.
Varia fuit statim de eius morte. uti fieri assolet, opinio.
Quidam suspicati sunt eum hausto vencno, dubium quo auctore,
cecidisse : quorum sententiam fulcire videntur maculae fuscae, quae
corpus post exitum animae statim occupabant, item stupenda in
initio morbi naturae prostratio, cum esset alias ex natura vigo-
rosus et fortis. Alii putabant senium fuisse mortis causam ; qua-
tuor enim et sexaginta annos iam excesserat. Nonnulii existi-
mavere eum decessisse ex moerore et vehementi animi anxietate,
quia complures habebat sibi adversantes.
Primores enim Prussiae magna ei ex parte con-
tra rii fuerunt. Nobilitas propter districtus Tolkemith et
Scharffaw, quos j)ro ecclesiae donatione pcrpetua a Kegia Maiestate
impetravit, item propter exemptionem districtuum Stuhm et Dyr-
saw, quibus ipsi alias posse solebant. Civitates vero — El-
Digitized by Google
DER OHEIM LÜCAS WATZELS >DE.
470
bingum propter iudicium, quod in piscatores, qui in brachio
maris »hab« vocato piscaiitur. ex consuetudine exercuerant in
oppido Tolkemith, et quasdam possessiones, quas Civitates suae
esse praetendebant, episcopus autem e diverso competere sibi ins
in his omnibns occasione districtns Tolkemith omni iure sibi do-
nati, in quo consistunt praedicta, asserebat At vero Gedanum
propter Neriam ecclesiae, quam ab eis repetebat, et praeterea
propter possessiones quasdam per eandem civitatem a districtu
Scharffaw alienatas.
Cruciferi etiam capitalem esse inimicum ordini suo
episcopum rati, in dissensione Semper cum eo vive-
bant. Wilhelmus praeterea de Eysenberg ordinis Marscalcus im-
pudentissimum famosum libellum paulo ante mortem Episcopi de
eo edidit. Parco de praedonibus, quibus tunc scatebat Prussia.
qui multa mala ex suggestione quorundara hominum episcopo, uti
ipse suspicabatur, incendio intulerunt et moliri mala in ipsius
caput non cessaverunt.
Longum foret omnia persequi, verum hoc sine contradictione
constat, adversarios praedictos omnem suam navasse operam pro
virili parte, et id ipsnra longo tempore, ut stomachum Regis et
indignationem in dominum episcopum concitarent, Regi alioquin
Semper acceptissimum. Et ut hoc ipsum perficerent, usi sunt
varia arte, calliditate et ingenio; sed episcopus vitae suae suffultus
integritate omnia illorum conamina flocci faciebat.
Ego vero, quam opinionum praedictarum de ipsius morte
sequar, non video, rem tarnen gestam circa eins mortem hisce
meis oculis visam praesentibus annotavi. Liberum modo est cui-
libet iudicare de ipsius inorte et vita pro sua libidine. Qui vero
conversationem et mores ipsius norunt, fateantur necessarium est,
si modo fallax iudicium ferre erubescant, eum fuisse praelatum
gravem, omni virtute et integritate praeditum, prudentem, sobrium,
castum, iustum, conscientiosum, religiosum, doctum, admirandac
constantiae virum, magnanimum, consultissimum, et ideo tribus
Digitized by Google
480 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.
Kegibns Poloniae snccessive : Alberto , Alexandra et Sigismunde),
totique regno Poloniae aeeeptissimum ; solebant enim stupere ipsius
ingenium in consiliis et consultationibus rerum mag^iarum. Tota
etiam Prussia, quae regno obedit, haud secus ipsum ac parentem
venerabatur, antequam ex causis praedictis in dissensionem cum
eo devenis8et. Alii effutiant passim eius vitia. ut libet; ego in
tanti8, ut praedictum est, virtutibus, hoc praeeipuum in eo
esse Vitium animadverti, quod sententiae snae nimis
perseveranter inhacrebat, ex qua vix potuit fortissi-
mis etiam argumentis expugnari. Audivit tarnen libenter
aliorum consilia, non tarnen passim omnium, sed paueorum ad-
modum, et eorum praesertim, qui ingenii claritate conspicui essent.
Defectus etiam in eo admodum magnus fuit, quod
conciliare sibi amorem et bene volentiam hominum
non potuit. Et si in ea re gratiam habuisset, fuisset mirabi-
linm operum effector; sed non omnia possumus omnes.
Kequicscat anima ipsius in saneta pace.
Digitized by Google
Vierte Abtheilung.
Ermland und das Prauenburger Domstift
zur Zeit von Ooppernious.
II. 31
Digitized by Google
IV.
ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOxAISTIFT
Im ersten Bande (Thl. I, Abachn. 2, 8. 17S — 2t 1) aind — unter Bei-
fügung urkundlicher Belege — einige Ausfuhrungen über das Biathum und
Domstift Ermland gegeben. Nachstehend werden, in Ergänzung jener
gedrängten Darstellung, zwei grössere archivalische Schriftstücke mit-
getheilt, welche der Zeit unmittelbar vor und nach Coppernicus ent-
stammen und Aber manche auf dessen Leben bezügliche Verhältnisse
wttnschenswerthe Auskunft geben. Die beiden, auch für weitere Zwecke
wichtigen Schriftstücke werden — das erstere in dem bischöflichen, daa
zweite in dem Kapitels-Archive — zu Frauenburg aufbewahrt und
sind erst vor kurzem von Hipler in dem »Spicilegium Copernicanum«
(8. 230—265) veröffentlicht worden.
ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.
31-
Digitized by Google
A. Die Beschreibung des Bisthums Ermland
von Martin Croraer.
Wir besitzen von sehr kundiger Feder eine Beschreibung von Land
und Leuten in Ermland aus dem Ende des 16. Jahrhunderts. Diese
treffliche Schilderung des geistlichen Fürstenthums und der eigenartigen
Verhältnisse, unter welchen Coppernicus während eines Zeitraums von
fast vier Decennien gelebt hat, verdanken wir einem j tingern Zeitgenossen
desselben, dem zweiten polnischen Bischöfe Ermlands (1579 — 1569],
dem gelehrten Geschichtschreiber seines Vaterlands, Martin Cromer.*
Derselbe hatte das grosse Sammelwerk »de episcopatn Varmiensi* im
Jahre 1572, bald nach seiner Einsetzung als Coadiutor des Kardinals
Stanislaus Hosius begonnen und vier Jahre nach seiner Inthronisation
im Jahre 15S3 vollendet.**
Die nachstehend mitgetheilte Einleitung dieses Werkes enthält
ausser einer allgemeinen Beschreibung des Landes eine Zusammenstellung
der Kechte und Pflichten des Domstifts.
* Ausser seinem Hauptwerke »de origine et rebus gestis Polonorum«
hat Cromer später, als er schon in Ermland lebte als Coadiutor des Bischofs
Stanisl. Hosius] sein oftmals aufgelegtes Werk »Polonia sive de situ Polo-
niae et gente Polona« im Jahre 1575 veröffentlicht.
Cromer's grosses Sammelwerk »de episcopatu Varmiensi« enthält eine
Beschreibung der Kechte und Pflichten, Eiukiinfte und Lasten der geistlichen
Pfründen Ermlands und ist fllr die Geschichte der Ditfcese wichtig durch
die grosse Zahl der darin aufgenommenen Urkunden.
Die beiden ersten Bande, welche ausser der im Texte mitgeteilten
Einleitung die Beschreibung von zehn ermländischen Dekanaten enthalten,
werden im bischöflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt; der dritte Band,
welcher die Geschichte der Übrigen vier Dekanate umfasste , ist bis jetz
nicht aufgefunden.
Digitized by Google
♦
Yarmiensis Episcopi Martini Oomeri
Prooemium
operis de episcopatu Yarmiensis.
Ex quo divinitus nullis nostris meritis iu bac specula Var-
miensis episcopae primum ut coadiutor Illustrissimi et Keveren-
dissimi olim D. Stanislai Hosii S. R. £. Cardinalis presbyteri,
deinde ut successor et episcopus collocati sumus, studuinius pro
virili nostra conditioneni eius ipsius episcopae atque dioeceseos
non modo in spiritualibus. verum etiam in temporalibus meliorem
reddere. Quod quidem nemini obscurum est, nisi si quis forte
malignitate excaecatus est Cum autem antiquitus nullae exstareut
parochiarum et aliorum sacerdotioruui cum suis rationibus. oneri-
bus et proventibus descriptionesT quae Episcopo cognitu neces-
sariae sunt operae pretium esse iudicavimus, curare, ut eae un-
dique conquirerentur. in ordinem redigerentur et conscriberentur.
Unde tria haec volumina confecta sunt. Ea igitur successo-
ribus nostris et supra memoratae Varmiensi Ecclesiae relinquimus
et donamus. Sperantes id non modo ipsis Successoribus et Ec-
clesiae gratum, sed etiam apud Deum Opt. Max. nobis meritorium
fore. Datum Ueilsbergae inense Aprili Anno Domini 13S3.
486 ERMLAND UND DAß FRAUEN15URC» ER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
Yarmiensis Episcopatns et Episcopus.
Varmiensis Episcopatns a regione Varmia, quae est
praecipua parB dioeceseos ac ditioDis episcopalis, nomen habet.
Germani »Hermelandt« appellant. Appellatus est etiam Bruns-
bergensis ab oppido, in quo primum matrix ecclesia et sedes
episcopalis erecta fuit.
Conditus autem is est ab Innocentio eius nominis quarto
Pont. Max. per legatnm Wilhelmum Mutinensem Episcopnm
(qni postea fnit Sabinensis) anno a Christo nato 1243. Quo
tempore etiam Sambiensis et Pomesaniensis Episcopatus fnndati
et erecti sunt, terris, qnae de Prussis paganis a Teutonibus Cru-
cigeris et crnce signata promiscua complnrinm nationum multitu-
dine multis annis Bubactae erant atque etiam tunc subigebantnr,
inter Episcopos et ordinem Crncigerorum antoritate Apostolica
cui terrae illae per sacratos milites acquisitae et subiectae erant)
divisis ac distributis, ita ut Crucigeris propter onera bellorum
atqne defensionis duae partes, Episcopis vero tertia cum omnibns
emolumentis et iurisdictione obveniret, et nihilo minus obtinerent
Episcopi autoritatem et ius episcopale etiam in duabus Crucige-
rorum partibus, suae quisque dioeceseos.
His autem limitibus Varmiensis dioecesis tunc terminata est :
Mari recenti sive Habo et Druzno sive Drauseno lacubus, Passa-
licone et Praegola fluminibus usque ad terminos Lituanorum.
Ita quidem habet diploma pontificium. Sed qui sit Passalico
fluvins, non constat. Nisi forte est Passaria, qui et Seria per
apocopen dicitur et aliqua ex parte etiam nunc ducalem ditionem
ab episcopali disterminat, ducta ad eum a medio Druzno linea
per transversnm, sive per rivum Elster in eum ipsum DruBnum
influentem. Mülhausen quidem et Marienfeldt parochiae eis eum
rivum in Elbingensi Archypresby teratu . ad Varmiensem Episco-
patum pertinente. sitae sunt antiquitus. A fönte vero Passariae
usque ad Praegolam quae permagna est regionum intercapedo;
Digitized by Google
A. DIE BESCHKEIHCNG DES BISTHUMS EKMLAXD.
4S7
nullus tunc certus constitutus est Ihnes, propterea quod Crucigeri
bella cum Lituanis infidelibus gerentes in dies magis ac magis in
ditionem eorum fines suos proferebant: atque id qnicqnid sube-
gissent, Vanniensi dioecesi, ditioni vero Episcopi tertia pars eius
ex praescripto pontificio cedere debuit.
Subiectus est autem Varmiensis Episcopus cum sua
dioecesi iure metropolitico Rigensi Archiepiscopo, {ab 80
prope annis desiit ei subesse, ut patet ex literis Archiepiscopi
Michaelis in archivo Heilsbergensi exstantibus de anno 1501)
et in ea subiectione permansit propemodum, donec metropolis
illa labe haeretica infecta est. Nunc nullum agnoscit Ar-
chiepiscopum , immediate subiecta sedi apostolicae ,
cui, sicut dudum dictum est, ab initio in temporalibus fuit sub-
iecta, a Crucigerorum atque adeo ab iraperatorum etiam Romano-
rum dominatu et iurisdictione prorsus immunis. Quanquam quodam
tempore imperatores in Episcopos itidem atque in ordinem Cruci-
gerorum nescio quam iurisdictionem nitro ab eis susceptam usur-
parunt, et Episcopus Varmiensis princeps imperii di-
cebatur et habebatur.
Episcopi creatio initio penes Pontificem Max. fuit.
Deinde Collegium canonicorum sive Capitulum electio-
nem liberam obtinuit. nullo generis, ortus de nationum discri-
mine, Pontificis tarnen Max. (ultra ins confirmandi: etiam absolu-
tae potestati obnoxiam, donec bello adversus Crucigeros a Rege
Poloniae Cazimiro eius nominis tertio conflato Nicolaus Tungenus
Episcopus una cum Capitulo Crucigeris et Mathiae regi Ungariae
foederati) in angnstum redacti, novo foedere et iureiurando Regi
et Regno Poloniae sese addixere. lbi tunc adstricta nonnihil
electione in p actis convenit, ut non nisi gratus Regi Episcopus
eligeretur et, ut iuraret is in verba Regis. Postea regnante
Sigismundi seniore ea quoque ratio eligendi Episcopi mutata
est, convenitque, nt Rex quatuor indigenas de Capitulo
edat et nominet, de quibus Capitulum unum eligat
Digitized by Google
468 ERMLAXD UND DAS FRAUENBUROEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
electumque cum Rege Pontifici Maximo confirmandum
commendet.
In senatu Prussicio principem locum Varmiensis
Episcopus obtinet, et praerogativam eins convocandi, propo-
nendi in consultationem quae opus sunt, diem dicendi reis qui-
busvis in conventu iudicandis, et concludendi promulgandique
constitutiones publicas atque decreta.
Primus autem Episcopus autoritate pontificia factus est
Anseimus unus e Crucigero'rum ordine, cuius electione
(Crucigeris quam Episcopo et ecclesiae commodiore) tertia pars
dioeceseos, dudum memoratis finibus necdum ad amussim circum-
scriptae, Episcopi ditioni certis limitibus segregata est et Cruci-
ferica ditione ferme undique circumsepta. Kec tarnen ea divisio
rata mansit, accisa postea quoqnoversum maiorem in moduin di-
rione Episcopi et Capituli vi dolisque cupidorum Crucigerorum.
Erat sub illud ipsum tempus Brunsberga oppidum con-
ditum a Brunone Olomucensi vel, ut nonnulli volunt, Pragensi
Episcopo, cum is cruce signatam militiam cum Ottocaro Rege Bo-
hemiae contra Prussos suscepisset. In ea igitur Anseimus
(cum iam antea parochias quasdam constituisset) sedem ac do-
micilium suum, uti dudum memoratum est, collocavit:
templum sive matricem ecclesiam titulo S. Andreae apostoli exili
structura condidit, anno post ChriBtum natum 1260 et in ea XVI
Canonicos cum IV Praelatis instituit.
Aliquanto autem post secundi Episcopi Henrici tempore
Basilica sive matrix ecclesia una cum sacro collegio et ca-
thedra Episcopi Fraumburgum, seu verius in collem Fraum-
burgo oppido posterius condito et Habo impendentem trans-
lata est. Manetque colli simul et oppido nomen, ex eo quod
Basilica virginis matris (quam dominam vocare germanis non
inusitatum est) nomine dedicata est. vel. ut alii volunt, a matrona
sive domina donatrice.
llabitata est autem et culta episcopalis ditio, quemadmodum
Digitized by Google
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS BRULAND. 4S9
et ea quam Crucigeri obtinuerunt. partim a reliquiis subactorum
Prussorum, partim a deductis iu vacuos agros et pagos. vastasque
et 8ilve8tres solitudines e Germania coloniis. Atque inde est.
quod permagnus est et fere popularis iii maxima parte
Episcopatus Germa'nicae linguae, partim maritimae, partim
superioris et mediterraneae usus, et Germanica sunt plera-
que omnia pagorum oppidorum et arcium nomina. quibus
advenae contra barbarorum indigenarum impetum fraudesque suc-
cessu temporum sese munierunt. Cum Saxonicae autem tum
Lubecenses leges a Germanis in totam dioecesim in-
vectae sunt: verum Lubecenses in duo tantum oppida, Bruns-
bergam et Fraumburgum . Saxonicae Culmensis iuris nomine cen-
sentur mutatis aliquot earum articulis. Priscum vero Prussicuin ius
iara propemodum exolevit. Quae vero loca vergunt ad Austrum
et Euronotum. a Polonis fere Polonica lingua utentibus
coluntur. pagi praesertim. Condita sunt autem secundum
supra memoratam Brunsbergam oppida: Wormita sive Wormdita.
Melsacum. Gutstadia. Heilsberga, Seeburgum. Reselia. Vartemberga
et Allensteinum cum adiunctis arcibus et domibus sive curiis do-
minicis: sine arcibus vero Fraumburgum, Bisteinum et Bisburgum.
Tametsi ßisburgum quoque, quod Biskupiec a Polonis dicitur,
olim arcem habuit. cuius adhuc apparent vestigia in colle oppido
imminenti, Bisteinum vero curiam: Fraumburgi basilica moeuibus
cineta pro arce est. Accessit bis postea Tolkemita donatione
Regis Alexandri et Sigismundi in compensationem damnorum
bello superiori aeeeptorum. sed regnante Sigismund«) Augusto
rursus detracta est. praetextu interdicti seu legis cuiusdam . et a
rege vindicata. Scharpam quoque sive Scbarfam territorium insulae
maioris cum officio piscaturae, et iure LX navium anguillarium.
quae Keitelae vulgo vocautur, idem Alexander Lucae Episcopo
donavit, ea conditione. ut ea sibi redimeret a quodam bypotbe-
cario possessore. Et rederait is quidem; sed Mauricius Geda-
nensis successor eius vendidit Scbarpam Gedanensi civitati: ius
Digitized by Google
490 ERMLAND UND DAS FRAUENBÜRGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
tarnen Keitelanim retinuit et cum Capitulo pro rata portione par-
titus est.
Praedia nulla Episcopus initio habuit. Postea condita sunt
exstirpatis silvis et in cultnram redactis agris; sed pleraque a
po8terioribu8 Episcopis rursus vendita. Nonnulla nunc denuo
excitantur.
Lacus non paucos et piscosos habet Episcopatus et mellificia
luculenta. Ferarum quoque olim permagna fuit copia, priusquam
excinderentur et exstirparentnr silvae : sunt et moletrinae non in-
fructuosae. Inde et e subditorum pensitationibus sustentabat se
Episcopus cum suis.
Ordines hominum in Episcopatu commorantium et bona
possidentium duo sunt: ecclesiasticus et profanus, sive
spiritualis et saecularis. In ecclesiastico censentur praelati,
canonici, parochi et caeteri sacerdotes et clerici. Atque hi
omnes in tota dioecesi Episcopi potestati et iurisdictioni subiecti
sunt. Profanus tria genera hominum continet: nobilitatem sive
equestrem ordinem, oppidanos et rusticos. Sunt et liberi nonnulli
medii quodammodo inter equites et rusticos et iis fere pares con-
ditione sculteti. patroni et advocati pagorum. Qui utrique
aeque ac nobilitas equestri militiae ad imperium Episcopi obnoxii
sunt, (nam oppidani et rustici, cum opus est, pedestres militant)
et insuper arcium mnniendarum et reficiendarum onus ferunt.
Ab aliis operis ordinariis, itemque a censibus immunes, cum
emptitios agros habeant, itidem ac nobilitas. Pensitant tarnen
liberi itidem atque nobiles de praediis suis aratralem annonam,
pro locorum ratione et ex praescripto privilegiorum suorum.
Nempe siliginem et avenam, vel triticum vel hordeum. Itemque
certum pondus cerae et senos nummos sive obolos in professionem
subiectionis. Pendit etiam ex agris adscriptitiorum suorum anno-
nam aratralem nobilitas; habet enim ea quoque subiectos sibi
pagos rusticos.
Oppidani colendis agris, re pecuaria, cerevisia coquenda et
Digitized by Google
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 491
vendenda et opificiis victum quaeritant. E domibus et agris
censum Episcopo pensitant: operas vero ad munitionem et uti-
litatem oppidi sni quisque publicara praestant. Rustici vero
glebae adscriptitii et minus liberae conditionis agricolae sunt et
ipsi et pecnarii (quod omnibus statibus commune est) et nonnnlli
mellificiorum curatores. Hi et censum de singulis mansis, et
gallos, gallinasve, vel anseres pensitant, et ligna convebunt, et
operas gratuitas praestant Episcopo, vel suo quisque hero; nee
licet eis liberisve eorum maribus ex Episcopatu migrare, nisi se
redimant, exceptis iis, qui sacris initiantnr, aut literarum studiis
sese addixere.
Ab initio fundati Episcopatus exigui census et modicae operae
im|K>sitae sunt advenis iuxta ac indigenis, propter continentia
bella et incultos agros. Quin cum Episcopi praediis carentes
operis non indigerent, passi sunt, nt rustici plerique eas parvo
redimerent, quod etiamnunc ita durat, vocanturque liberi pagi.
Decimas etiam ex agris omnes ordines profani pensitabant
Episcopo et Capitulo antiquitus: verum eae deinde ad parochos
translatae sunt.
Jurant autem omnes Status, praeter sacerdotes, fidelitatem et
obedientiam novo Episcopo. Porro ex pacto supramemorati Ni-
colai Episcopi, etiam in novi Regis Poloniae, tanquam domini et
protectoris ecclesiae, verba iurant tarn Capitulares, quam Epis-
copales subditi, quin et praelati, canonici et caeteri beneficiati.
Tributa extraordinaria nulla imperat subditis suis Episcopus
neque Oapitulum. Sed si quid opus est, sacerdotum quidem
synodus. profanorum vero ordinum, nempe nobilitatis,
civitatum, liberorum et scultetorum conventusab utrisque Heils-
bergam plerumque cogitur. Eins consensu tri bu tum sci-
scitur, constitutiones novae conduntur, et si quid in conventu Re-
giarum terrarum Prussiae decretum est, ad suos et Capitulares
subditos refert Episcopus, ut eorum assensu approbetur et susci-
piatur. Neque enim ii obnixii sunt communibus Ulis caeterarum
Digitized by Google
492 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER D0M8TIFT Z. ZEIT V. COPP.
illarom Prussiae conventibus. ac neque Capitulum. Solas
eis interest et praeest Episcopus. Atque hae sunt
rationes subditorum Episcopalium. Praeficiuntur autem iis per
arces et territoria praefecti singuli. Qui iidem sunt curatores
rei familiaris Episcopalis, quorum plerique gerinanice
Burgrabii appellantnr, uonnulli Capitanei. addito
arcis nomine. Civitatibus vero peculiariter praesnnt magi-
stratus ab ipsis civibus delecti, qui consules vo-
cantur. Ex iis magistri civium Brunsbergae tres sunt, in aliis
vero oppidis bini, Bisburgi unus.
Est autem totius Episcopalis ditionis unus iudex
(Advocatum terrestrem vocant) qui causas criminales, rixarum. et
vulnerum, itemque fundorum et haereditatum iudicat, eamque ob
rem bis quotannis oppida Episcopo subiecta obit. AHa vero
iudicia in oppidis quidem magistratus civiles, in pagis autem
sculteti et praefecti exercent. Ab omnibus porro ordine provocatur
ad Episcopum, exceptis criminalibus causis. In civilibus nobilitas
non temcre se ab alio quoquam, quam ab ipso Episcopo, vel pe-
culiariter delegatis ab eo iudicibns sive commissariis iudicari su-
stinet. Sed ad advocatum revertamur. Penes eum solet esse
etiam cura rei bellica e et praefectura copiarum.
Est et Oeconomus, qui universae rei familiaris Episcopalis
curam gerit, census et alios proventus colligit et rationes accepti
et expeusi a praefectis exigit, peuum et cellam curat, contractus
subditorum inter ipsos de fundis admittit et annotat.
Habet etiam Episcopus iudiciorum ecclesiasticorumadministmm,
scripturarumque et scribarum magistrum, Cancellarium , et
alterum itidem spiritualium iudiciorum vicarium, qui Officialis
generalis appellatur. Atque is solet esse unus de sacro collegio
sive Capitulo, Cancellarius etiam plerumque.
8ed iam perstricto obiter Episcopatu et Episcopo. ad ecclesias
ipsi subiectas transeundum est. ordiendumque a matrice sive
basilica.
Digitized by Google
A. DIE BESCIIKKIIll'XO DES HISTHUMS KRMLAND.
493
Cathedralis ecclesia sive Basilica Frauniburgensis.
Est ea satis decora et magnifica in colle , ut iam dictum est,
exaedificata et moenibus cincta, intra quae sunt etiam Episcopalis
et aliquot canonicorum aliorumque ministrorum ecclesiae domus:
caeterae foris sunt in patentibus campis et curiae vocantur, prop-
terea quod habent adiunctos hortos et praedia fere cum re pecuaria.
Praelati.
Ecclesiae secnndum Episcopum praesunt praelati et canonici.
Sunt autem praelati quatuor. Nimirum Praepositus, De-
canus, Custos, et Cantor, iam inde ab initio ab Anselmo
primo Episcopo, quemadmodum superius dictum est, constituti
(Cantor tarnen in eins diplomate Custodi praeponitur) . Haec sunt
autem praelatorum munia.
Praepositus praesidet Capitulo idque convocat, negotia
tractanda ei proponit, suffragii potestatem cuique facit, et secun-
dum ea plura decernit. Ipso absente aut nolente, ut quisque ei
loco proximus est, haec peragit.
Decani munus est vicariis et choralibus praeesse et cantui
ritibnsque ecclesiasticis in templo moderari.
Custos thesauri et suppellectilis ecclesiasticae sacrariique
curam habet; panem, vinum, thus, ceram, ignem et alia neces-
«aria usibus templi et cultui divino suppeditat. Ea per vicarium
etiam diaconum administrat.
Cantor is officium est, festis totis duplicibus praecinere
choro, sive inchoare vel intonare cantura choralium cum uno de
vicariis, cuius vices sunt hcbdomadariae. Quod ipse quoque per
conductum aliquem de vicariis praestare solet.
Horum nullus in Capitulo locum habet, neque emolumentorum
nllorum capitalarium particeps est. Reditus modo certi anniver-
sarii penduntur eis a capitulo; praeposito quidem marcae leves
ä
Digitized by Google
494 ERMLANO UND DAS FBAUENBUBGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP
sive commune8 XL, Decano XXVIII, Custodi XX, Cantori XM.
Praeter, qui Canonicatum simul obtinent. quod fit plerumque.
Tunc enim omnium emolumentorum fiimt participes, quemadmodum
alii canonici, et praerogativum loci et suffragii habent. Caeterum
in templo divinisque ininisteriis (sive sit canonici, sive non, et
sive in sacris ordinibus, sive non) prima loca tenent eo, qno
dudum enumerati sunt ordine.
Reservarat Anseimus initio sibi et successoribus suis Episcopis
etiam Archidiaconi institutionem, et fundavit eum Lucas Epis-
copus (ut patct ex eius literis in archivo Heilsbergensi episcopali
exstantibus de anno D. 1503); sed unicns is fuit. Fuit et Scho-
la stic us aliquamdiu. Institutus fuit aliquando etiam Suffraganeus,
Kivitensi parochia ipsi attributa; sed unicus is quoque fuit.
Totis duplicibus festis si non canat Episcopus, canit praelatus
aliquis summum sacrum et vesperas.
Canonici.
Canonici fuerunt quodam tempore XXIIII, novis prae-
bendis octo a posterioribus Episcopis post Anselmum institutis.
Praebendae partim maiores, partim minores, partim mediae voea-
bantur. Verum eae omnes in sexdeeim Pontificis Max. auto-
ritate redactae sunt, ut Anseimus instituerat. Adiuncta est
quodam tempore communi Episcopi et Capituli decreto deeima
septima praebenda S. Andreae nomine, cuius corpus quotannis ad
utilitatem et necessitatem urgentem Ecclesiae et Capituli asser-
vatur.
Ordo in templo et processionibus inter canonicos hic servatur,
ut prima loca teneant presbyteri, deinde diaconi, mox subdiaconi.
extrema ii, qui in minoribus ordinibus sunt, etiamsi priores co-
optati sive reeepti fuerint.
Collegium canonicorum, quod Capitulum vulgo vocatur,
est consilium Episcopi, custodes iuris Episcopalis, protectores
Digitized by Google
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS KRMLAND.
49.J
ecclesiae et subditomm eius, et in basilica administri sacroruni
cultusque divini. Quem partim universi administrant, partim ali-
quot simul, partim singuli per certas vices hebdomadarias.
Tum demum autem canonici fiunt capitulares, quando sunt
in sacris ordinibus, hoc est, presbyteri, diaconi, vel subdiaconi.
et cooptati in collegium, mensem unum circa basilicam in cultu
dirino exegerint.
Convenit Collegium sive Capitulura e praescripto Btatuti quo-
libet mense semel. Extra ordincm vero, quoties opus est, convo-
catura a praesidente.
Electio praelatorum et canonicorum communis est
Capitulo cum Episcopo, Anselmi Episcopi constitutione.
Alternos tarnen menses Pontifex Max. usurpat, sive
adeo ipsis reliquit vigore pacti, sive ut vocant, compactatorum
cum ecclesiis Germaniae, quae hunc etiam Episcopatum comple-
ctuntur. Ac priores quoque menses (nempe Januarius, Martius etc.)
Pontifici debentur, posteriores ordiuariis.
Proventus praelatis et canonicis universe initio ab eodem
Anselmo in ditione Episcopali segregati sunt : quaedam terrae
cum dccimis suis, et iurisdictione et aliis utilitatibus (bis enim
verbis ille utitur in suo diplomate). Sed posteriori tempore Epis-
copus partitus est Episcopatus totius bona cum Capitulo, ita ut
duas eius partes sibi retineret, tertiam concederet Capitulo certis
limitibus distinctam. Cesseruut autem per sortem Capitulo Alleu-
steinense, Melsacense, et Fraumburgense territoria, una cum iuris-
dictione, qualem habuit Episcopus, et mero mixtoque imperio.
Inde proveniunt Capitulo emolumenta e moletrinis, praediis,
lacubus, silvis, frugibus, censibus, anserum, gallorum, lignorum
et aliis pensionibus subditorum. Habet id etiam ius rusticarum
operarum, itidem atque Episcopus. Quae partim praestantur,
partim redimuntur.
His accesserat paulo ante nostra tempora Tolkemitense terri-
Digitized by Google
496 ERMLAND UND DAS FRAUENBURG ER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
■
torium cum oppido, a Luca Episcopo et successore eins donatum,
de quo superius meutio facta est.
Acquisivit postea Capitulum donationibus et emptionibus, vel
aliquo alio pacto nonnulla alia boua et census in ditione Episco-
pali. partim ab ipsis Episcopis, partim a vasallis eius. Sed in
his iurisdictio summa manet penes Episcopum. Ex bis autem
omnibus bonis emolumenta quotannis ad basilicam comportantur,
et in vicariornm reditus, cboralium salaria, fabricam, annirersaria
defunctorum officia aliaque cultus divini et basilicae onera (quae
sustinet antiquitus Capitulum impenduntur, praelatis et canonicis
praebendae, sive corpora earum anniversaria certa ratione distri-
buuntur. Praelatis quidem in qnovis ordine ecclesiastico, absen-
tibus iuxta ac praesentibus, pro rata portione. quemadmodum
dudum notatum est. integra; Canonicis vero aequaliter residenti-
bus quidem sexagenae marcae communes. quod est integrum
corpus; non residentibus vero dimidium eius, nempe tricenae
marcae . etiamsi non sint in sacris ordinibus. Is tarnen qui est
in comitatu et ministerio Episcopi. et nonnulli alii certis de causis
Statute perscriptis absentes residentibus in hoc exaequantur.
S. Andreae nomine duplum integri corporis in arcem Allensteinen-
sem reconditur. Neque enim habent Canonici distinetas et inae-
quales praebendas, sive ut vocant fundos. Reliqua vero pecunia
(exceptis quibusdam rationibus inter residentes pro portione dili-
gentiae in cultu divino certo anni tempore dividitur. Et antiqui-
tus quidem aequaliter; iam vero nova Cardinalis Hosii constitutione
diacono dimidium. subdiacono autem tertia pars eius. quod aeeipit
presbyter. Nuper adeo ad praescriptum consilii Tridentini distri-
bntiones quotidianae institutae sunt, et ex ea summa reliqui de
sententia nostra in dies certa ratione distribuuntur iis modo, qui
missae et minimum duabus horis canonicis interfuerint.
Distribuuntur praeterea certis anni temporibus siligo. avena,
foenum. pisces, pulli gallorum. ligna, asseres et alia eiusmodi
ad sustinendam remfamiliarem pertinentia. Eorum autem parti-
Digitized by Google
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND.
497
cipes fiunt ü demum, qui iis ipsis diebus, quibus ea distribui
oportet, in templo sacris intersunt; idque partim aequaliter Omni-
bus, partim pro supra memorata portione sacrorum ordinum.
Sunt etiam peculiaria praedia (allodia vulgo vocantur) non
procul a basilica, quae cum vacucrint, singula singulis Canonicis
petentibus, secundum Senium, hoc est, pro eo ac prior quisque
canonicatum adeptus est, sive sit in sacro ordine sive non, ab-
senti iuxta ac praesenti (dum modo intra praestitutum tempus per
procuratorem petat et intra praeteritum biennium vel semel basi-
licam viserit) a Capitulo gratis conferuntur.
Domus autem et curiae emptitiae sunt; sed ad eun-
dem modum ut allodia a Capitulo conferuntur. Pretium secundum
aestimationem Capituli priori possessori vel haeredibus eius inter-
polatis pensionibus exsolvitur.
Ordines subditorum profanorum et magistratus ad eundem
modum sunt in Capitulari ac in Episcopali ditione, praeter quod
Capitulum ultra Burgrabios etiam singulos fratres de collegio suo
areibus et territoriis suis quotannis praeficit, qui administratores
vocantur, Fraumburgi vero iudex civitatis.
Luculentior cognitio rerum Capitularium e statutis et rationi-
bus ipsius Capituli petatur.
ii.
Digitized by Google
■
B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts
zur Zeit von Ooppernious.
Die zur Zeit von Coppernicus für das Frauenburger Domsrift gelten-
den Statuten waren unter dem Bischöfe Nicolaus von Tüngen gegen Ende
des 15. Jahrhunderts (zwischen 14S5 und 1489) abgefasst;* sie sind
nach der im Kapitels-Archive aufbewahrten Abschrift von Hipler im
»8picilegium Copernicanum« S. 246 — 265 abgedruckt. — Die nächste
Redaktion der Kapitels-Ötatuten fand erst ein Decennium vor dem Tode
von Coppernicus statt (unter dem Bischöfe Mauritius Ferber im
Jahre 1532'.
* Die Zeit der Promulgation der unter Bischof Nicolaus von Tüngen
1467 — 1489 neu redigirten Statuten des Ermländischen Doinstifts lägst sich
ausreichend bestimmen; sie muss innerhalb der Jahre 1485 bis 14S9 erfolgt
sein. Die letztere Grenze ist durch das Todesjahr des Bischofs Nicolaus
von Tüngen gegeben er starb am 14. Februar 1489 . Andererseits kann die
Reduktion aber frühestens in der zweiten Hälfte des Jahres 1485 erfolgt
sein, da der an letzter Stelle aufgeführte Domherr Andreas Tostier de
Cleetz erst am 4. Juni 1485 in das Kapitel aufgenommen wurdo.
Das Ermländische Domstift war von dem ersten Bischöfe Anselm im
Jahre 1260 fundirt und durch ein zweites Dokument d. d. 27. Jan. 1264 be-
stätigt worden Cod. Diplom.-Warm. I, 85 1.
Die ältesten von |Anselmus selbst entworfenen Kapitel-Statuten
waren bald als unzulänglich erkaunt. Aber erst der Bischof Joh. Stryprock
,1355—137.1 beantragte eine durchgreifende Umgestaltung bei der päpst-
lichen Kurie; seinem Nachfolger Heinrich Soerbom war es vorbehalten, die
neuen Htatuten im Jahre 13S4 zu veröffentlichen. (Voigt Cod. diplom.
Pruss. V, 27. Fernere Abänderungen werden uns aus dem Jahre 1393 und
dann weiterhin bis zum Jahre 1423 vereinzelt gemeldet. (Cod. diplom.
Warm. III. 119. 251. 323. 344.
Digitized by Google
(1) In nomine Domini Amen. Nos Nicolaus Dei et apostolicae
sedis gratia Episcopus, Enoch praepositus, Christianus Decanns.
Thomas Werner Custos, Thomas Kynast Cantor, Wernerus Me-
derich, Hieronymus Waldow, Johannes Czannaw, Leonardus de
Loyden, Caspar Velkener, Zacharias Tapiaw, Martinus Achtisnicht,
Mathias de Launaw, Lucas Watczelrode, Helias de Darethen,
Andreas Tostier de Cletz — Capitulum ecclesiae Warmiensis capi-
tulariter congregatum — : Attentis variis additionibus et declaratio-
nibns circa antiqua dicti Capituli statuta dudum editis et in di-
versis locis librorum eiusdem Capituli sparsim contentis easdem
cum statutis ipsis in unum comportando pro honore dei ac bono
ac tranquillo statu ecclesiae ac Capituli eiusdem ordinamus et
statuimus infrascripta. Et quia sanctorum patrum tradit auctori-
tas, quod beneficium datur propter officium, etiam quia haec fuit
dictae ecclesiae fundatorum et eorum, qui sua ei beneficia con-
tulerunt, intentio, ut in ea honor dei sanctorumque illius frequen-
taretur in divinis.
(2) Statuimus primo, ut in eadem Warmiensi ecclesia raissarum
et alia tarn diurna quam nocturna pro vivis et defunctis ab ec-
clesia catholica instituta officia eo modo et ordine peragantur,
quo magis placari deus et sanctis eins exhiberi possit reverentia
maior, laudabili tarnen et diu in eadem ecclesia frequentato non
rautato ordine. Eo etiam moderaraine Semper adhibito, ut in eo
maior solicitudo habeatur, quod in conspectu dei magis sit ac-
ceptum.
32'
Digitized by Google
500 ERMLAND UND DAS FUAL'ENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
(3) Item statuimu8 et ordinamus, quod Canonici Wannienses
maiorcs praebendas obtinentes, de quibus tantum Statuta infra-
scripta intelligi volumus, nisi de mediis et minoribus praebendis,
praebendatis et de vicariis mentio fiat specialis, teneantur secun-
dum ordinem curianim ebdoniadas in ecclesia hoc modo, ut in
festis totum duplicibus in ipsa cbdomada occurrentibus Canonicus.
quem ebdomada contigerit, per se vel per alium Canonicum ipsius
festi officium in ecclesia peragere, a i)rimis vesperis incipiendo
usque ad Completorium festivae diei inclusive. Nisi festum ipsum
die Sabbati eveneritj Tunc enim Canonicus immediate sequens
Secundas vesperas cum Completorio, si extra Quadragesimam
ruerit, in XLui» autem solum Completorium tenere sit adstrictus.
Quo . . 1) boc enim ebdomadam a meridie unius Sabbati inchoari
et in meridie alterius Sabbati immediate sequentis terminare cen-
semus. In festo autem duplici aut semiduplici celebri Canonicus
ebdomadarius solum Missam summam per se vel per alium Ca-
nonicum cantare tenebitur. Reliquum vero ipsius festi officium
per Vicarium ebdomadarium compleatur. In utrisque tarnen festi-
vitatibus ministros altaris in prandio procurare tenebitur. Et si
praemissorum aliquid adimplere neglexerit, panum distributionis
proximo post negligeutiam occurrente sit privatus ipso facto in
poenam negligeutiae sie commissae.
(4) Item statuimus, quod Ebdomadarius omnibus horis cano-
nicis iufra suam ebdomadam per Clioralcs decantari consuetis a
prineipio usque ad finem in stalle residendo personaliter interesse
teneatur diligentemque caram adhibere, ut chorales ipsi cum de-
bita reverentia et integritate officia devote perficiant. Ipso tarnen
legitime impedito per alium Canonicum potent eius suppleri prae-
sentia, nisi ratione legationis vel infirmitatis excusetur. Ipse
etiam Ebdomadarius negligentiam , irreverentiam aut iosolen-
tiam dictorum Cboralium dominis corum denunciet, qui si in
corrigendo negligeutes fuerint, de hoc per Ebdomadarium re-
latio tiat in Capitulo ex tunc de proximo celebrando. Negligenti
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 501
in praemissis et pro qualibet bora unus scotus de proxima diatri-
bntione subtrahatur. Chorales vero ex suorum negligentia domi-
nornm iurisdictioni capitnli eubiacebnnt.
(5) Item statuimus, quod, quotiens dominum Episcopum conti-
gerit divina in ecclesia Warmiensi celebrare, duo Canonici recep-
tione iuniores teneantur induti sacris vestibus, iunior eorum Epi-
stolam et immediate sequens Evangelium legendo eidem ministrare.
Doo quoque ex praelatis seu Ulis defieientibus seniores Canonici
apud altare in missa et in thurificando eidem assistant iuxta lau-
dabilem consnetudinem observatam. In festis etiam totis dupli-
cibus aliisque diebns lectiones et homilias et versus ad Respon-
soria aliaque per iuniores Canonicus legi et cantari consueta
numero et modo prout per consuetudinera tentum est, sub debitis
distinctionibus et accentibus congrue et intelligibiliter legendo et
cantando diligenter perficiant. Quod si aliquem eorundem nondum
sacrum ordinem ad praemissa vel aliquod praemissorum requisitum
contigerit suscepisse, vel fore alias legitime impeditum, extunc
faciat. ut per aliquem habilem ex Cocanonicis huiusmodi ministerium
exequaturnec eundem causa quaecunque excusabit, quin ministerium
ipsum vel per se vel surrogandum per eum compleatur. Absurdum
est enim, quod seniores supplere debeant negligentias iuniorum,
qni de iure communi etiam servire tenentur senioribus. Et qui
culpabilis repertus fuerit in praemissis. pro primo articulo in uno
fertone et pro singnlis aliis totiens quotiens in duobus scotis de
praebenda sibi defalcandis puniatur.
(6) Item statuimus, quod in ecclesia Warmiensi in stallis,
processionibus aliisque domin i cultum tangentibus ordinatio iuris
communis servetur. qua caveturj, quod presbyteri primum locum,
diaconi 2«m. subdiaconi 3"m. et sie de reliquis obtineant ordi-
natim. etiam si posterius sint reeepti. Et si quis contra venire
praesumpserit, per praelatum superiorem una cum Capitulo totiens
quotiens in panum distributionibus ])nniatur.
(7) Item, ut numerus in choro servienrium sive psallentium
Digitized by Google
502 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTD7T Z. ZEIT V. COPP.
continuata integritate perduret, statuimus, quod nullus Canonico-
rum choralem suum infra horas divinas, per ipsos decantari con-
suetas, nullius officii seu ministerii praetextu extra chorum evocet.
Nec ipse choralis, cuius ad hoc persona et industria censetur
electa, ab eodem choro se absentare praesumat, nisi in magna
necessitate super hoc a Canonico Ebdomadario licentia petita
fuerit et obtenta. Ordinationibus nihilominus memoratis choralibus,
quoad poenas pecuniarias pro eorum negligentiis infligendas datis.
in buo robore permansuris.
(8) Item Statuimus, quod deinceps nullus Canonicorum optet
aliquod altare in ecclesia Warmiensi, sed sit altari sibi per prae-
deces8orem suum dimisso contentus, salva consuetudine de primis
quatuor altaribus per praelatos maioribus praebendis praebendatos
eligendis hactenus observata. Et quotiens ratione electionis huius-
modi aliquod altare vacare contigerit, iuxta Senium et modnm
alias consuetum optio altarium habeatur. Quodque quilibet Ca-
nonici, etiamsi absens fuerit, in festis totum duplicibus in primis
vesperis, in matutinis et summa missa dictorum festorum, in festis
vero duplicibus celcbribus et quatuor doctorum in primis vesperis
et matutinis in suo altari duos cereos ardentes secundum lauda-
bilem consuetudinem habere teneatur. Praeterea Vicarius habens
Vicariam certe dignitati vel praebendae annexam in altari colla-
toris sui missam teneatur celebrare, dum tarnen per collatorem
suum sibi quoad huiusmodi officium de luminaribus fuerit praevi-
sum competenter, nisi de voluntate ciusdem collatoris aliter fuerit
ordinatum.
(9) Item Statuimus, quod quilibet Vicarius et praesertim
habens reditus, qui redimi possunt, Canonico sive praelato. cui
Vicaria sua assignata est, numerum marcarum seu redituum et
copias literarum sive instrumentorum desuper confectorum cum
exhibitione originalium, quotiens requisitus fuerit, tradere teneatur,
in sua vero absentia eius procuratori. Praebenda autem vacante
Seniori Capituli praesentet casdem. In morte autem ultimae
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOM8T1FT8 Z. ZEIT V. COPP. 503
voluntatis suae executores literas originales, sive instrumenta
publica, eidem Canonioo vel eius procuratori, si praesens non
fuerit, vel alio modo praedicto per iuramentum snum de more
Capituli integras prout fuerint offerant et illaesas.
(10) Item pro conservatione communium vicariarura Statuimus,
quod confici debeant duo registra sive inventaria eiusdem tenoris
omnium fructuum, redituum, literarum. ornamentorum et attinen-
tium earundem vicariarum et elymosinarum , quorura unum apud
Capitulum. reliquum vero apud Vicarios seu Seniores eorundem
permancbunt debeantque singulis annis certi per Capitulum de-
putari Canonici, qui bis in anno, videlicet feriis Sextis. Quatuor-
temporum, post diem Cinerum et festuin sanctae Crucis cum
senioribus aut procuratoribus ipsorum Vicariorum concurrant de
eapsa ad capsam altarium vel alias iuxta exigentiam registrorum
integritatem literarum, redituum, proventuum, ornamentorum et
attinentiarum visuri. Quod si aliquis Vicariorum aut Elymosena-
riorum in censibus aut attinentiis huiusmodi detrimeutuin vicariae
suae Bua desidia. negligentia vel malitia quomodolibet intulerit.
aut literas censuum, redituum vel ornamenta praedicta per se vel
alium exhibere non curaverit, a perceptione fructuum et iurium
vicariae, vel elemosynae, necnon distributionum , per praelatum
aut Canonicum seniorem salvis aliis poenis a iure expressis irre-
nüssibiliter suspendatur, donec Vitium huiusmodi realiter purga-
verit et cum effectu. Mortuo vero Vicario vel Eleniosynario civi-
liter vel naturaliter, fruetus. reditus, iura et bona eius, quaecunque
mobilia et immobilia sint arrestati. Et ne fraus contra baue or-
dinationem fabricari valeat, executores testamentorum infra XV
dies Capitulo testamentnm ipsius. si quod fecerit, edere et prae-
sentare teneantur cum effectu. Et testamentum sive ultimam
voluntatem huiusmodi nullo modo exequantur, nisi de indemnitate
beneficii sie vacantis sufficienter cautum fuerit et provisum in
omnibus, prout supra est expressum.
(11) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans ad
Digitized by Google
504 ERMLAND UND DAS PRAÜENBURGER DOM STIFT Z. ZEIT V. COPP.
fabricam decem. et pro ornatibus ad divinum officium spectantibus
octo marcas infra quinquennium a die receptionis suae computan-
dum solvere teneatur. Si autem dictus Canonicus in ipso introitu
etiam praelaturam aliquam assecutus fuerit, addat ratione prae-
laturae huiusmodi marcas duas pro dictis ornatibus infra terminum
supradictum. Sed si post lapsum quinquennium praelaturam
consequetur, solvat dictas duas marcas a tempore receptionis ad
eandem infra annum. Quodsi eundem. ut praemittitur. per cessum
vel decessum dicta beneficia aut alterum eorundem dimittere
contigerit, de sua praebenda aut bonis tantum retineatur.
(12) Item Statuimus. quod nullus Canonicus de novo intrans
aliquam distributionem percipiat. nisi pistoriae de quadraginta
Marcis satisfecerit. prout est hactenus observatum.
(13) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans et re-
sidens censeri volcns debeat apud dictam ecclesiam animo resi-
dendi XXX quotannis diebus singulis ipsorum duabus horis
canonicis ad minus in loco. ubi cantantur, a principio usque ad
finem interessendo, sola panum et cervisiae perceptione contentus
permanere. Quibus expletis si in eodem animo continue residendi
permanserit. familiamque quotidianam et expensas ac apparatum.
quem ordo rci familiaris exposcit, habere visus fuerit, ipsum re-
sidentem censeri et, nisi aliud sibi obsistat, infrascriptarum
distributionum participem fieri posse declaramus.
(14) Item Statuimus, quod annus residentiae apud dictam
ecclesiam quoad perceptionem fructuum praebendae incipiat a
festo beati Martini Episcopi et Confessoris.
(15) Item Statuimus, quod Canonicus, qui in praefato festo
Sancti Martini usque ad pulsum prima rum Vesperarum festi As-
sumptionis gloriosae Virginis Mariae continue residens fuerit,
praebendam integram, marcas scilicet XL intelligatur deservisse.
quas de censibus in proximo festo sancti Martini tunc immediate
sequcnte colligendis percipiat et, si infra dictum terapus quicunque
Canonicus esse dieierit, tunc medietas praebendae et ultra eam
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. C'UPP. 505
pro singulis septimanis usque ad tempus desinentiae dimidia marca
monetae currentis sibi cedat pro praebenda.
(16) Itein , ut Canonici ab illicitis evagationibus refrenentur,
ex quibus plerumque laicis datur occasio eisdein detrahendi. Sta-
tuimus. quod Canonicus residens, qni se ultra XXX dies continuos
ab ecclesia duxerit absentandum . tarn panum et cervisiae quam
aliarum rerum distributione carebit. quousque denuo visus fuerit
in divinis. nisi super ulteriori tempore a Capitulo licentia petita
fuerit diutius abessendi.
(17) Item Statutum, quod Canonicus modo quo supra residens,
qui in festivitatibus et aliis diebus infrascriptis aut infra VII dies
dictas festivitates dictosque dies immediate sequentes ad minus
duabus horis canonicis a primis vesperis incipiendo in loco. ubi
cantantur, ex integro interfuerit. percipiat res et pecunias. nt
sequitur.
De festo S. Martini Episcopi et Confessoris ligna pro hieme
distribuenda .
Item de festo Katalis domini marcas III pro offertorialibus,
porco etc.
Item de Dominica Esto mihi victualia pro Quadragesima
distribuenda aut eorum loco marcae quinque.
Item de magna Quinta feria ligna pro aestate assignanda.
Item de festo Paschae marcae II pro offertorialibus.
Item de festo S. Joannis Baptistae foenum, carnales et an-
guillares. scilicet marcae quatuor.
Item de festo dedicationis ecclesiae pro offertorialibus mar-
cae II.
Item de festo 8. Michaelis mel consuetum distribui.
Item de festo S. Dionysii victualia tunc distribuenda vel
eorum loco marcae II.
(18) Item Statuimus. quod Canonicus residens, qui interfuerit
vigiliis ab exordio quarti psalmi usque ad inceptionem laudum
inclusive et missis a cantu kyrie eleison usque ad Agnus Dei,
Digitized by Google
506 ERMLAND UND DAS FBAUENBÜRGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
quae pro commemoratione praelatorum, Canonicorum, ministorum
et benefaetorum ccclesiae Wanniensis singulis Quintis feriis
Quatuortemporum peragantur, pecunias, quae pro consolatione
dari consueverunt ; et qui vigiliis et missis, quae Capitu-
lares uominantur, modo praemisso interfuerit, denarios vinales et
custodiales pro rata de singulis dictorum octo coroinenioratorum
percipiat. Quodsi in aliqua earura vigiliis tantum interfuerit et
non missae, aut migsae et non vigiliis, nihil distributionis perci-
piat de cadcm. Tempus vero decantandi missam pro defunctis
feriis sextis Quatuortemporum Semper et immutabiliter erit imme-
diate post tertiam, quae et tota usque ad finem propter solemnera
commemoratiouem omnium defunctorum Warmiensis ecclesiae de-
cantari debebit. In aliis autem missis , scilicet Capitularibus, et
in Auuiversariis celebrandis, talis ordo babeatur, (juod ipsae im-
mediate ante summam missam dccantentur. Uuic quoque statuto
adiicimus. quod Canonicus, qui in aliis auniversariis vigiliis tantum
vel missae tantum modo praedicto interfuerit, de vigilialibus tunc
distribuendis dimidiara tantummodo percipiat portionem, alia me-
dietate praesentibus distributa.
(19) Item Statuimus, quod nullus beneficiatus ecclesiae War-
miensis ad pcrceptionem fructuum beneficii sui admittatur, nisi
absens per procuratorem suum et veniens ad residentiam perso-
naliter solitum praestiterit iuramentum.
(201 Item Statuimus, quod Canonicus ad realem possessionem
praebendae suae, quae exhibitione duorum panum et unius canthari
cerevisiae traditur, per Capitulum receptus, etiam si absens fuerit,
iuxta antiquam observantiam praebendam quadam Actione iuris,
in fcsto D. Martini dimidiam praebendam intclligatur deservire.
Et quando apud ecclesiam resederit, pro qualibet septimana resi-
dentiae suae dimidia marca pro praebenda sibi cedat, quemad-
modum superius de praesentibus est expressum. Fructuum quoque
allodii sui si quod habet, non obstante huiusmodi absentia plena
poterit pcrceptione gaudere, ita tarnen quod de huiusmodi dimidia
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 507
praebenda ad fabricam sive pro reformatione ecclesiae uiia cum
praesentibus Cauonicis aequaliter contribuere teneatur.
(21 Item ätatuimus, quod propter exilitatem fructuum prae-
laturarum praelato de licentia Episcopi vel Capituli quacunque
de causa absenti integri cedant anmiatim fructus euae praelaturae,
provi80 ne ipsae praelaturae in oneribus suis debito fraudeutur
obsequio.
(22) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia Episcopi et
consensu Capituli in studio privilegiato existens percipiat integram
praebendam, ultra quam de consolationibus et vinalibus marcae
quindecini, quas in Quatuortemporibus et Capitularibus dcfuncto-
rum commemorationibus eo modo, quo eas Canonicus residens
deservit, ipse descrvisse intelligatur . sibi pro subsidio cedant,
quod etiam cum eis, qui apud medicos vel in peregrinatione
fuerint, volumus observari. Dummodo tarnen iurent, quod sine
fraude propter causas ])raedictas aut aliquam earum se absentant,
ne divinus cultus per figmenta detraudetur.
(23} Item Statuimus. quod Canonicus residens per dominum
Episcopum vocatus vel per eundem de consensu Capituli in lega-
tione intra tarnen provinciam vel partes Prnssiae missus poterit
tanquam residens ac divinis interessens praebendae fructuum pro
tempore distribui consuetorum plena pereeptione gaudere. Si
autem sit vocatus in continuum commensalcm assumptus, et de fa-
milia dicti domini Episcopi esse coeperit, aut per eundem extra
dictas provinciam aut Prussiam etiam de consensu Capituli missus
fuerit, illa pracrogativa gaudebit, quae studentibus supra dinos-
citur esse concessa.
(24} Item Statuimus, quod si Canonico simplici vel etiam
praelaturam habenti, qui praebendam et praelaturam suas per
annum paeifice possederit, super eis aut altera earundem post
lapsum dicti anni Iis mota fuerit, et pro defensione iuris sui de
licentia Episcopi et consensu Capituli se absentandum duxerit,
Digitized by Google
508 ERMLAND UND DAS FRAUENRURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
lite duraute ultra integram praebendam quindecim marcas Studenti
dari seu superaddi consuetas, eo modo quo praesentibus Canonicis
distribuuntur, pro subsidio percipere valeat annuatim. Insuper
idem Canonicus vcl praelatus sie litigans. ut praefertur, aut etiam
ex voto vel propter indulgentiam linrina sanetorum visitare pro-
poucns ad Studium vel ad medicos causa consilii vel recuperandae
sanitatis ire cogitans. vel consimili honesta et legitima causa oc-
currente, dummodo divinis secundum tenorem staruti praesentialiter
interfuerit et cum favore et licentia Capituli aliqua praemissorum
fecerit, mellis, lignorum. foeni et consimilium, ac si per sequentem
annum residere intenderet. pro rata interessentiae licitc percipere
valeat solitam distributionem.
(25) Item Statuimus. quod praelatus seu Canonicus, quocunque
loco et tempore mortuus fuerit, habeat post mortem annum gratiae,
videlicet quod sibi medietas praelaturae vel praebendae suae
anno sequenti annum mortis suae integre debeatur.
.26) Item Statuimus, quod amici et heredes, executores seu
etiam familiäres Canonici testati decedentis curiam canonicalem.
quam ipse reliquerit. per viginti continuos dies ipsius mortem
immediate sequentes inhabitare panesque de pistoria distribui
consuetos dicti Canonici praemortui nomine infra dictos viginti
dies dumtaxat percipere possint. Indeque abeuntes omnes res
mobiles, quae ad eundem Canonicum, dum viveret, pertinebant.
facere poterunt deportare. Proviso tarnen, quod Capitulum deputet
unum de Canonicis, qui inventarium de rebus immobilibus ibidem
remanere debentibus faciat. et sie de servandis cautionem reeipiat
ab executoribus et heredibus ipsius Canonici defuneti, ut curiae
non spolientur.
(27) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans, qui in
praebendae suae reali et paeifica possessione per annum fuerit,
residentiamqne personalem modo quo supra facit, secundum
ordinem reeeptionis suae possit et valeat dorn um canonicalem et
allodium. cum vaeaverit. a die notitiae vacationis apud ecclesiam
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN l>. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPI\ 509
infra viginti dies dunitaxat optare. Et qoi sie optaverit, sumiuani,
ad quam curia sive domus canonicalis per Capitulum (ad quod
solum huiusmodi taxatio pertinebit) taxata fuerit, infra bienuium
proximuni, unam videlicet medietatem in primo, reliquam in se-
cundo anno, Canonico ipsam dimittenti aut procuratoribns eo
abeunte, seu Executoribus suis ipso iam defuneto, nisi ipsi in
tempore seu in summa mirius agendum duxerint, sine diminutione
persolvet. Pro allodio vero prima vice per eundem optato et pro
animalibus inibi reeeptis magistro pistoriae viginti marcag infra
annum irremissibiliter solvere sit astrictus. Tunc enim curias et
allodia optare posse decernimus, cum aut per cessum aut per
decessum seu per alterius optionem vaeaverit. Et si infra prae-
dictos viginti dies optata non fuerit, domus quidem manebit apud
Canonicum aliam optantem, sed allodium ad pistoriam divolvatur,
possunt tarnen per quemeunque habilem Canonicum quandocunque
optari.
(28) Item Statuimus, quod Canonicus unam tantum curiam
canonicalem habens et eandem vendens de cetero aliam vel can-
dem vendere vel emere non debeat nec valeat. cum vidcatur ces-
sisse iuri suo. Et quia varietas in personis ecclesiasticis dinoscitur
reprobata, idem volumus in allodiis observari.
(20) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia domini Epis-
copi et consensu Capituli studii peregrinationis . defensionis iuris
sui super praebenda aut praelatura, recuperandae sanitatis apud
medicos, legationis domini Episcopi aut Capituli causa absens,
seu etiam in curia et de familia dicti domini Episcopi existeus,
licet residentiam apud ecclesiam non fecerit personalem, dummodo
tarnen praebendam suam paeifice per annum poseederit, pro tem-
pore huiusmodi absentiae suae curiam canonicalem et allodium
aut alterum illorum per procuratorem suura dumtaxat apud eccle-
siam a die notitiae vacationia infra viginti dies continuos possit
optare. Qui se autem ex quacunque alia causa de licentia tarnen
Episcopi et consensu Capituli duxerit absentandum et alias habilis
Digitized by Google
510 ERMLAXD UND DAS FRAU EN BURG ER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
ad optandum fuerit, optanti curiam canonicalem et allodium. ut
praemittitur. infra bienium tont am a die recessus sui sibi sit
concessa facultas.
(30) Item Statuimus. quod Canonicus. sive praesens fnerit sive
absens, curiam canonicalem aut allodium habens ad dictamen
Capituli etiam nulla optione instante curiam et allodium huius-
modi per se aut procuratorem suum restaurare teneatur. et si
quomodolibet temerarie contradictum fuerit. per retentionem fra-
ctuum praebendae et allodii compeseatur et tamdin, qnousque
aediticia reparaverit. optandi aliam curiam vel alind allodium sit
potestate privatus. Magister quoque pistoriae. quod sub sua gu-
bernatione esse dignoscitur. de fructibus allodii. si suae guberna-
tionis tempore defectuosum effectum fuerit. reformare teneatur.
Voleutcs igitur iam dictas reformariones facere aut utilia aedificia
de novo engere, possint pereipere ligna Capituli et alia materialia
morc solito expensis restitutio pro eisdem. illaque nequaquam
a talibus curiis et allodiis alienare quomodolibet praesumant:
quod si fecerint. de alienatis ad satisfactionem irremissibiliter
teneantur.
(31 Item Statuimus. quod Canonicus allodium habens et
aliud optare volens id Capitulo debeat intimare. Nou tarnen ad
optaudum admittatur. nisi i>riu8 per specialiter deputatos vel de-
putandos a Capitulo infra octo dies extunc sequentes allodium
eundem dimittendum visitatum fuerit. Quod si in aedifieiis vel
alias defectuosum reperiatur. ad aestimationem visitatorum huius-
modi aut aliorum bonorum virorum tantam pecuniarum apud Ca-
pitulum depouere debeat snmmam. cum qua merito valeat allo-
dium ipsnm sie dimittendum reformari per suum successorem.
Qua reformatione per ipsum successorem facta, idem successor
sit astrictus de expositis et pereeptis in huiusmodi reformatione
coram Capitulo plenariam facere rationem. Qua peracta. si de
pTaedicta summa deposita aliquid superfuerit . antecessori resti-
tuatur. Si vero ultra ipsam summain aliquid rarionabiliter
Digitized by Google
B. DIE 8TATUTEN D. ERMLÄND. DOM STIFTS Z. ZEIT V. COPP. 511
exposuerit, #per antecessorem suppleatur. Qnodque si optare volens
allodii per eom dimissi reformationem suis maluerit laboribus et
sumptibus infra certum et competens tempus facere, id dispositioni
Capituli omnino relinquatur. Si vero propter negligentiam possi-
dentis, per aedificiorum deformitatem aut collapsum aliquod allo-
dium contigerit verisimiliter in censibus diminui. ne snccessoribus
desidia seu negligentia praeindicet possidentis, ipse possessor
possit et debeat poenam per Capitulum infligendam ad debitam
ipsias allodii reformationem compelli. Porro si Canonicus cedens
allodium deformatum et ruinosum dimiserit, omnes fructus, iura
et obventiones aliaque bona per eum relicta. testamentis aliisque
ultimis voluntatibus quibuslibet uon obstantibus, praesentium au-
ctoritate sint arrestata ipso facto, quousque pro reformatione allodii
hninsmodi congrua portio iuxta dictamen bonorum virorum, ut
praemittitur, de bonis sive relictis ipsius deputetur.
(32) Item Statuimus, quod Canonicus de valore curiae suae
et de animalibus in allodio suo ultra extimationem viginti marcis
existentibus et ctiam de aliis rebus quibuscunque per ipsum in
dictis domo et allodio vel alibi ubilibet habitis et possessis, prout
bactenns de laudabili consuetudine est observatum, possit tarn in
vita quam in morte libere disponere, prout suae placuerit voluntati.
Quod si ante dispositionem de rebus praedictis ipsum decedere
contingat, Capitulum de omnibus supradictis in utilitatem ecclesiae
libere disponere possit.
(33) Item Statuimus, quod Administrator et aliii Canonici
officiati Capituli, quando praeficiuntur, totiens quotiens iurent of-
ficia fideliter et legaliter exercere.
(34) Item Statuimus, quod Administrator electus iuret, quod
omnem censum de territoriis Melsagk et Allensteyn, quando eum
pereeperit, Capitulo vel eius deputatis integre praesentet. De
lignis vero pro subsidio subditorum Capituli et de muletis, pro
qua Ii täte personarum, iuxta bonam conscientiam distribuat et re-
Digitized by Google
512 ERMLAXD UND DAS FRALENBURGER ÜOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
mittat, prout sibi visum fuerit expedire. De siligine.autem eine
licentia Capituli vendere non praesumat.
35) Item Statuimus, quod Administrator Capituli absolutus
ab officio administrationis registrum, in quo villae census et bona
Capitularia sunt conscripta, et vasa argcntea et omnia Capituli
clenodia ae alia ad castri Allensteyn munitionem et provisionein
pertinentia, ae etiam in curia Melsag existentia, videlicet in bom-
bardis. balistis, bladis atque aliis cum inventarii exhibitione dicto
Capitulo praesentare et rationem facere teneatur de eisdem.
(36) Item Statuimus, quod Administrator Capituli Capellanos
seu Burgravios in Allensteyn et in Melsag constituere non debeat.
nisi de personis talium in Capitulo capitulariter concordatum sit
et consensum.
(37) Item Statuimus, quod nullus Canonicus subditiß Capituli
rusticalia servitia, quae vulgariter Scharwergk nuncupantur, qua-
Hacunque audeat imponere; nisi et hoc competat rationi officii
sibi iniuncti nec tunc pro suo aut alterius privato commodo id
sibi liceat facere, nisi prius petita licentia et obtenta. l'raeterea
buic statuto adiicioms, quod nullus praelatus vel Canonicus de
communibus bonis seu locis Capituli vel fabricae ecclesiae War-
miensis sine licentia et consensu Capituli se iutromittere seu ea
sibi usurpare praesumat. Et si aliquem forte ex ignorantia vel
alias in hoc excedere contigerit, vel aliquis retroactis temporibus
iam forsan exccs!*it, postquam de hoc Capitulo constiterit, requisitus
per Capitulum secuudum dictamen eiusdem Capituli, hoc infra
unius mensis spatium a tempore requisitionis huiusmodi immediate
computaudum emendare et Capitulo praedicto de hoc uecnon
damuis, quae exinde provenerunt seu provenient, realiter satis-
facere teneatur, qnacunque contradictione non obstante.
(3s) Item Statuimus, quod singulis annis in Capitulo generali,
quod circa festum omniura sanctorum cclebrari consuevit, duo de
Canonicis deputentur, qui in collectionem census in Melsag et in
Allensteyn cum Administratore Capituli constituti omnes defectus
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 513
tarn in hominibus quam in territorii statu a scultetis et duobus
consulibus singularum villarum tunc etiam censum praesentantibus,
seu aliis quibuscunque praedictorum territoriorum incolis debite
et 8tudiose perquirant, quos curent iuxta posse provide reformare,
graviores vero casus pro eoruni reformatione ad Capitulum refe-
rentes. Quodsi forsitan duo Canonici praedicti vel alter eorum
legitime impediti seu impeditus officium huiusmodi temporibus
praedictis exercere non poterunt vel poterit, Capitulum alium seu
alios loco illorum poterit surrogare.
(39) Item ut debitus honor Officialibus Capituli deferatur,
Statuimus, quod quilibet Officialium Capituli sie sua iurisdictione
utatnr, ut falcem suam a messe prohibeat aliena. Et ne quis
errori suo ignorantiae velum praetendere valeat, praesenti duximus
statuto declarandum, quae ad quem debeat iurisdictio pertinere.
Administrator enim in duobus districtibus Allensteyn et Melsag,
Judex civitatis Warmiensis in civitate ipsa et intra suae libertatis
terminos. Magister pistoriae in rusticos ad eandem pertinentes
quoad exaetionem censuum, in molendino quoque in dicta civitate
sito et in aliis locis ad dictam pistoriam pertinentibus, et Magister
silvarum in villis in districtu Frawenburgensi sub ditione Capituli
constitutis, prout hactenus de consuetudine longaeva observatum
est, iurisdictionem retineant. Praeterea quilibet Officialis, cui
pro executione officii sui aliqui de subditis Capituli deputantur,
pro tempore deputationis huiusmodi super negligentiis et excessi-
bus animadvertere poterit in eosdem. Porro cuilibet Canonico in
curia canonicali et allodio suis iurisdictio salva consistat. Non
tarnen volumus sie ad praedictos iurisdictionem pertinere. ut eam
a Capitulo penitus abdictemus, quin immo Capitulum ipsum prae-
missis non obstantibus per viam appellationis a subditis ipsius
universis et singulis libere poterit adiri. et nihilominus iam etiam
a praedictis personis iudicata citra earundem iniuriam, prout eidem
videbitur, ex officio suo in melius reformare. Postremo si quis
adversus quempiam de alterius iurisdictione existentem aliquid
33
Digitized by Google
514 EBMLAND UND DAS FRAUENBÜBGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
quaestionis habuerit, ille etiamsi Canonicus fuerit, coram suo eum
conveniat iudice, cuius dif&nitionem sustineat. Vel certe si se
verisimiliter gravatum senserit, facultas sibi maneat ad Capitulum
provocandi.
(40) Item ut casus improvisi, qui sine expensis declinari non
possunt, sustentamento providentiae facilius tolerentur, Statuimus,
quod Administrator Capituli in virtute praestiti iuramenti singulis
annis praesentare debebit Thesaurario ad hoc per Capitulum de-
putato de censu collecto circa festum Nativitatis Christi in terri-
torio Allensteyn XII marcas, etiam antequam censum ipsum aliis
distribuat. Unde expensas inopinatas Capitulum facere et odiosam
contrahendi debita necessitatem valeat evitare.
(41) Item Statuimus, quod nullus Canonicus arma quaecunque
ad Capitulum deferat, et quod in Capitulis debita servetur hone-
stas. Nec aliquis Capitularis vocem suam praeproperet. sed iuxta
ordinem quilibet liberc profcrat votum snum. Nec aliquis Capi-
tularis contra alium Capitularem in verba inhonesta, contumeliosa
aut iniuriosa prorumpat vel votum suum impediat. Alioquin sit
privatus pane et cervisia ad arbitrium Capituli, donec Capitulo
et i>erBonae offensae satisfecerit de praemissis.
(42) Item Statuimus, quod gesta et gerenda Capituli secreta,
quae pro talibus per praesidentem de voluntate Capituli declarata
fueriut et nihilominus illa. quae quis in Capitulo existeus prote-
stando dicit sc capitulariter dicere vel facere, nullus sub poena
praefati iuramenti revelare audeat, quousque per Capitulum de-
cretum fuerit propalari.
(431 Item Statuimus, quod quilibet Canonicus obtenta a do-
mino Episcopo abessendi licentia etiam a Capitulo personaliter
vel necessitate urgente per alium eandem petere teneatur; quod
si facere contempscrit , in suo reditu per XXX dierum spatium
panis et cerevisiae distributione in poenam temeritatis huiusmodi
violatae consuetudiuis irremissibiliter sit privatus.
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 515
(44) Item Statuimus, quod habeatur campana Capitularis,
quae pro nullo alio usu nisi pro Canonicorum Capitnlari convoca-
tione ad mandatum praesidentis pulsetar totiens, quotiens Capitu-
lum faerit faciendam vel litera cum maiori Sigillo Capituli sigil-
landa. Motus autem pulsandi talis observandus est, quod
tribus viribus more solito pulsetur et ad huiusmodi pulsus hora
tertiarum. id est post primam sive maturam missam, convenien-
dum est, sed ubi magis ardua, et in quibus acceleratione opus
est, veniunt tractanda negotia, post tertium pulsum quarto. sed
tlitTerenter ad unum scilicet tantummodo latus pulsando, campana
pulsari debebit, ut per hoc detur intelligi, quod mox pulsu finito
capitularis sit conventio necessario facienda.
(45) Item ut nobis et subditis nostris, qui pro causarum de-
cisionibns ad nos frequenter confugiunt, salubrius consulatur,
Statuimus, quod singulis primis sextis feriis octo mensium usua-
Hum Kaiendario inscriptorum, si festum celebre non impedierit,
alioquin proxima die praecedente, in qua tale festum non occur-
rerit. Canonici praesentes ad sonum campanae Capitularis, sive
ad hoc petitor appareat sive non, ad celebrandum Capitulum
oonvocentur. In Januario autem, Majo, Augusto et Novembre
propter congregationes generales, quae in eisdem quatuor mensi-
bus, videlicet in crastino Agnetis, Johannis ante portam Latinam,
Agapiti et Animarum annua revolutione celebrantur, nisi forsan
aliqua evidens utilitas vel instans necessitas cxegerit, non erit
necesse in praedictis sextis feriis congregari. Et qui ad huius-
modi et ad singula alia etiam extra dies praedictos celebranda
capitula lcgitimo impedimento cessante venire scienter neglexerit
sive contempserit, duo scoti usuales eidem de praebenda sua to-
tiens, quotiens in hoc culpabilis repertus fuerit, subtrahantur.
Nullusque, si dictam poenam evitare voluerit. inde recedat, nisi
a praesidente de conniventia Capituli licentia petita fuerit et
obtenta.
(46) Item Statuimus, quod si aliquem praelatorum vel cano-
Digitized by Google
516 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
nicorura ecclesiae Wanniensis ininste vulnerari vel alias in per-
sona vel in bonis laedi contigerit, omnes et singuli capitulares
eidem laeso in iustitia fideliter verbis et facti» assistant pro
emenda consequenda.
(47) Item Statuimus, quod testamentarii dominornm praelato-
rum et canouicorum etiam mediorum et minorum infra viginti
dies a morte testatoris continuo numerandos testamenta per ipsos
condita vel eorum copias fideliter exemplatas cum inventariis etiam
ante eorundera executionem capitulo praesentare sine contradictione
qualibet teneantur. Idem de testamentis vicariorum. cum et ipsi
membra sint ecclesiae, volumus observari.
;48) Item Statuimus, quod quilibet Canonicus maiori, media
vel minori praebenda praebendatus et etiam Vicarius iurct bonum
ecclesiae promovere ad quemcunque statum ipsum pervenire con-
tingat, alias fructus et distributiones non percipiat.
(49) Item Statuimus. quod statuta bis in anno in Quatuor-
temporibus, scilicct Cinerum et Crucis, quarta feria in eisdem
omnibus Canonici» maioribus praebendatis praebendis, Capitula-
ribus et non Capitularibus praesentibus, per sonum campanae ca-
pitularis convocatis per iuniorem canonicum capitularem, si ha-
bilis fuerit, distincte et intelligibiliter , secundum quod eosdem
Capitulares et non Capitulares respective concernunt, legantur.
ne quispiam periurii periculum incurrere vel ignorantium eorun-
dem praetendere valeat aut allegare.
(50) Item Statuimus, quod nullus cuiuscunque conditionis,
dignitatis vel Status cxsistat, Dominis in Capitulo exsistentibus,
cum armis quibuscunque ad ipsos ingredi permittatur.
(51) Item cum de literatis implenda sit indigentia ecclesiae.
ut fructum suo tempore afferre valeant opportunum, Statuimus,
quod quilibet Canonicus de novo intrans, nisi in Sacra pagina
Magister vel Baccaurelaus formatus, aut in Decretis, vel in iure
civili, aut in medicina seu physica Doctor aut Liccnciatus ex-
stiterit, post residentiam primi anni, si Capitulo visum et expe-
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. EKMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 517
diens fuerit, teneatur ad triennium ad minus in aliquo studio pri-
vilegiato in nna dictarum facultaturu' studcre . sicque soli studio
operam dare, ut iugiter et continue in ipso per memoratum trien-
nium perseveret. Nec se inde absentare praesuraat, nisi pesti-
lentiae, infirmitatis, famis, aut hostilitatis causa ad aliud se
duxerit prmlegiatum „tndium transferendum. Qnodei ex alia
causa, rationabili tarnen, Studium deserverit, pro tempore abscn-
tiae eidem tanquam Studenti Capitulum minime respondebit. Si
vero ex frivola causa (quae an talis sit, iudicio Capituli stabitur)
se duxerit absentandum, pro tempore absentiae huiusmodi simpli-
citer reputabitur absens. Et nihilominus teneatur dictum trien-
nium reincipere studiumque, ut praemittitur, ueque ad finem con-
tinuare, ac si prius nihil esset actum in eodem. De praemissis
itaque omnibus et singulis, antequam ad perceptionem distribu-
tionum redicns admittatur, patentibus literis sigillo Hectoris Studii,
in quo studuerit, munitis et assertione })roprii iuramenti teneatur
facere plenam üdem. Praeterea si is utiliter se in studio habuerit
petiveritque sibi dari licentiam studendi diutius, non erit sibi
talis licentia deneganda.
(52) Item Statuimus, quod de triennio in triennium Capitulum
certos Canonicos ad visitandum et discendum limites inter bona do-
minorum de ordine et ecclesiae Capitulique nostri signis, incisioni-
bus et acervis lapidum consignatis debeat deputare, et ad sollici-
tandum hoc ipsum Administrator Capituli sit astrictus.
(53) Item Statuimus, quod pro quibuscunque literis Capituli
sigillandis cera viridis immutabiliter sit in usu.
(54; Item cupientes omnem materiam dissidii, quantum pos-
sibile est, amovere, Statuimus, quod in literis missibilibus nomine
Capituli per Ebdomadarium de more in Melsag mittendis, non
praesentationis, sed quando Capitulariter decretae fucrint, tempus
attendi debere, et qui tunc Ebdomadarius fuerit, easdem mittere
teneatur.
(55) Item Statuimus. quod nullum instrumentum per quem-
Digitized by Google
5 1 S ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
cunque notarium conficiendum super censibus per Vicarium eccle-
siae Warmiensis aut quamcunque aliam personam seil personas
ecclesiasticas vel saeculares in dominio einsdem ecclesiae einendis
alicuius sit roboris vel momenti, nisi domini Episcopi ad mensani
Episcopalem Bpectantibus, ac Capituli Sigillum in bonis ipsius,
literis contractuum hninsmodi sit appositum. Cuins constitntionis
transgressor etiam si laicus sitt in tota capitali pecunia, quae do-
minio ipso facto confiscata sit. nihilominus puniatur.
(56) Item Statnimus, nt omnes impetrantes vel eornm procu-
ratores insinnatis literis. anteqnam ipsis respondeatur , si Capi-
tulum petierit, literarum suarum copias tradere teneantur, propriis
eorum sumptibus et expensis; et quod concnrrentibus daobns vel
plaribiiB impetrantibus, petentibus se ad praebendas vacantes vel
aliud beneficium quodcunque recipi, is qui per se vel procuratorem
suum receptus fuerit, ad aliqnod eorum cum effectu appellationum
per Capitulum ipsum contra Processus, monitiones et requisitiones
aliorum legitime interposita, suis sumptibus prosequi teneatur.
Quod si ipsi ad hoc idonei reperti non fuerint, ipsum Capitulum
vel eum aut eos, quem vel quos ad hoc exsequendum constituerit,
ab impensis et omnis satisdationis onere in virtute praestiti iura-
menti penitus rclevabunt.
(57) Item quia testimonio fide dignorum et praecipue seniorum
Capituli nobis innotuit, nulluni vicarium ex antiqua et laudabili
consuetudine nisi in praesentia unius Canonici ad minus suum
potuisse condere testamentum, quam quidem consuetudinem ap-
probatam innovantes, Statuimus, quatenus ultima testatorum vo-
luntas firmius teneatur, et bona ipsorum eis mortuis ad alios usus
non distrahantur, sicut iam factum nostros praedecessores intel-
lexisse accepimus, ut deinceps nullus Vicarius nisi praesente ad
minus uno Canonico, quem elegerit, suum valeat condere testa-
mentum. Indignum enim esset et suspicione malae dispensationis
non careret. quod Vicarii, qui frequenter in executores ultimarum
voluntatum Canonicorum eliguntur, ipsos Canonicos suis testamentis
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. EKMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 519
et eorundem executionibus non paterentur interesse. Igitur si
qais eoram ausu temerario hoc facere contempserit, testamentum
suam, si quod disposuerit, ipso facto irritum sit et inane, et
ecclesia ipsa, de cuius vixit stipendio, in relictis succedat. Quod
si aliquis vicariorum intestatus discesserit, solutis prins deservitis
et debitis, ecclesiae relicta omnia cedant.
(58) Item quia frequenti experientia comperimus, ex eo quod
capitulariter conclusa non fuerint scripturae munimine ad futuram
rei memoriam roborata, errores varios emersisse, Statuimus, quod
inter Capitulares Canonicos ultimus de Junioribus, quotiens Capi-
tulum fuerit, faciendum penes se attramentum et alia ad scriben-
dum requisita habere arduaque et specialiter commissa ad man-
datum praesidentis de consensu Capituli in libro ad hoc deputato
per se vel alium Capitularem fideliter conscribere teneatur.
(59) Item cum non debeat indignum iudicari, si superiorum
mores et laudabiles consuetudines subditi cogantur amplecti,
quam laudabiliter enim et quam utiliter introductum sit, quod of-
ficiales Capituli, qui ex nobis rebus nostris praeficiuntur, singulis
annis officia sua in manibus nostris resignent, efficaci sumus ex-
perientia, rerum magistra, edocti. Hunc igitur morem ad subditos
nostros Officiales, ut exinde nobis uberior utilitas proveniat, deri-
vare cupientes, Statuimus, ut omnes et singuli nostri Officiales,
sive ecclesiasticae personae fuerint sive saeculares. deinceps singulis
annis officia sua nobis resignent locis et temporibus infrascriptis.
Advocatus enim noster in Melsag cum praesentatione sigilli officii
sui, Diaconus et Subdiaconus ecclesiae, Magister scholae, Advo-
catus in Frawenburg et ambo Campanatores in Capitulo generali,
quod circa festum omnium sanctorum singulis annis celebrari con-
suetum est in nostris ; Burgravius vero sive Capellanus in Melsag
et Camerarii ibidem in festo sancti Martini, quando census colli-
guntur, in dorainorum Administratorum , Visitatorum et Magistri
Pistoriae; Capellanus autem Camerarius, Magister piscaturae et
silvarum Custos in Allensteyn, ceterique minuta officia ibidem
Digitized by Google
520 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
tenentes in festo Circumcisionis domini in praedictoruni dominorum
Administratoris et Visitatorum manibus ofticia sua vcrbis intelli-
gibilibus resignare eflfectualiter teneantur. Quicunque autem iusto
impedimento cessante praedictis locis et temporibus hoc facere
neglexerit, elapso tempore cuilibet, ut praemittitur, praefinito,
censemus enndem haben perinde ac si officium suum effectualiter
resignasset, Nosque de officio huiusmodi sie vacante sine alia
amotione seu absolutione, prout nobis visum fuerit, disponemus.
(60) Item quia rationi consonat eos onera aequalia recusare
non debere, qui rerum commoda aequaliter amplectuntur, proinde
Capitulariter Statuimus, quod quilibet Canonicorum, cum ad ple-
nariam avenae et foeni pereeptionem pervenerit pro opportunita-
tibus ecclesiae ineumbentibus deineeps tres equos proprios ad
minus habere teueatur, quorum cuiuslibet valor secundum com-
munem exstimationem marcas VII bonae monetae perficiat. Alio-
quin praedictorum foeni et avenae distributione carebit, quousque
huic statuto sufficienter paruerit.
(61) Item Statuimus, quod personarum electio pro opportuni-
tatibus Capituli in legationibus exsequendis tantummodo apud Ca-
pitulum exsistat. In qua ad negotiorum ineumbentium qualitatem
habito respectu servetur aequalitas, ne quisinam prae ceteris ni-
mium oneretur.
(02) Item Statuimus, quod in commodaudis equis praefatis
personis in dictis opportunitatibus mittendis intra patriam. quaudo
pernoctandum fuerit, turnus per situm curiarum domino Adiui-
nistratore secluso bis modo et ordine servetur, videlicet, quod si
turnus electum sen deputatum tetigerit, ipse sibi de duobus pro-
priis equis currum trahere valentibus providebit, et tres alios
domini etiam secundum «itum curiarum singuli unum commodando
ipsi deputato assignare sint adstricti. Si autem electum ordo non
tetigerit, tunc tornarius ipsi electo de duobus equis, ut praemit-
titur, currum trahere valentibus providebit, famulum etiam suum,
ut equi confidentins gubernentur, adiungere potent, si placebit.
Digitized by Google
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 521
Reliquos vero tres equos, quorum duo ipse electus de suis, ter-
tium vero secundum ordinem curiarum, ut supra, recipiet pro
huinsmodi itiuere peragendo. Et hoc nisi idem electus quinque
equos de suis secum recipere maluerit, vel nisi aliter voluerit
cum tornario amicabiliter concordarc.
(63) Item Statuimns, quod, qui in praemissis temerarius con-
tradictor exstiterit, totiens quotiens pro quolibet equo per diem
naturalem subtractiouis unius fertonis poenam a distributionibus
proximis per Administratoren! faciendis ipsi electo integralitcr
applicandam se noverit incursurum.
(04) Item Statuimns, quod, sive quis per proprios equos sive
alienos legationem sibi commissam exsecutus fuerit, per aliquem
ad hoc deputandum equi huiusmodi solerter debeant computari
in tornura, adeo quod, qui turnum huiusmodi equos suos proprios
ducendo praevenerit, merito debeat postea praeteriri.
(65) Item Statuimus, quod, si quis ad legationem electus ultra
quinque equos praedictos onum aut plures secum ducere voluerit,
non computentur in turnum, nisi Capitulum decreverit electum
ipsum talibus indigere, circa quos etiam observetur, prout de
aliis supra expressum est.
(66) Item Statuimus, quod, si aliquem ex equis tempore le-
gationis ex superveniente morbo vel inevitabili casu perire conti-
gerit, solvet Capitulum pro quolibet valprem per ipsum Capitulum
extimandum. Super cuius nihilominus Yalore. ad quem equus
pertinuit, conscientia sit onerata.
(67) Item super praemissis omnibus et singulis, quotiens opus
fuerit, tollendi et dispensandi, corrigendi, interpretandi , emen-
dandi, addendi et declarandi Reverendissimo in Christo patri et
domino domino Episcopo Warmiensi, qui pro tempore fuerit, vel
eins Vicario, ipso in remotis agente, et Capitulo seu maiori et
saniori parti auetoritatem omnimodam reservamus.
Digitized by Google
Fünfte Abtheilung.
Zur Charakteristik der kirchlichen
Bewegung in Ermland
zur Zeit von Coppernious.
Digitized by Google
ZUR CHARAKTERISTIK DER KIRCHLICHEN
BEWEGUNG IN ERMLAND
ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.
Auf den nachfolgenden Blättern kommen einige Schriftstücke zum
Abdruck, welche die verschiedenen Anschauungen darlegen, denen die
Ermländischen Bischöfe huldigten, unter welchen Goppernicus lebte —
in den Jahren, da die von Luther ausgegangene Reform-Bewegung in
der Kirche t-ich immer weiter verbreitete. Während des Coppernicus
einstiger Studien-Genosse zu Bologna, der Bischof Fabian von Lossainen,
sich einer Erneuerung der Kirche geneigt zeigte, traten die beiden
nachfolgenden Bischöfe Mauritius Ferber und Johannes Dantiscus der
Lutherischen Bewegung mit grosser Schärfe entgegen.
Der Abdruck der Ermländischen Dokumente erfolgt nach der
durch Hipler im Spicilegium Copern. (8. 321 — 333] besorgten Ver-
öffentlichung. Die Orthographie ist in den beiden, deutschgeschriebenen
Mandaten des Bischofs Dantiscus »wider die Ketzerei« und »der Lutherei
halben« beibehalten; in den lateinisch abgefassten Hirtenbriefen des
Bischofs Mauritius Ferber dagegen ist der Text nach der gegenwärtig
Üblichen Rechtschreibung und Interpunktion umgeändert.
Digitized by Google
A, Zar Charakteristik des BiBchofs Fabian v. Lossainen
(1512—1523).
Das nachfolgende Fragment über die Stellung des Bischofs Fabian
von Lossainen ist einer Ermländischen Chronik entnommen, welche
von einem Zeitgenossen in dem ersten Drittel des 16. Jahrhunderts
in deutscher Sprache niedergeschrieben ist. Dieselbe hat sich nur in
einer einzigen Abschrift erhalten , welche das Thorner Archiv auf-
bewahrt; sie führt den Titel: »Von Bischthumb Ermlandt vnd
den Namen der Herren Bischoffen aus einer alten Cronicken in der
Heilspergischen Cancelley«.
Als Verfasser »der alten Cronicken in der Heilspergischen Can-
celley« hat Hipler in der Ermländischen Literatur-Geschichte (S. 145 ff. '
den Bürgermeister Merten Osterreich von Heilsberg nachgewiesen,
welcher wahrscheinlich in den ersten Jahren der Kegierung des Bischofs
Mauritius Ferber gestorben ist die Chronik bricht bald nach dessen
Erhebung auf die Ermländische Kathedra ab).
Bisher war der ermländische Dom-Dechant Joh. Kreczraer
f 1604 allgemein als Verfasser angenommen; es ist diesem aber nur
das Verdienst einer Ueberarbeitung zuzuschreiben, vielleicht mit Ver-
änderung der älteren Wortformen und Hinzufügung einiger Dokumente
Uber die Zeit von 1523—1526 aus den Heilsberger Kurial-Akten.
Kreczmer's Redaktion der Osterreich'schen Chronik ist durch
einen Amtsgenossen, den Dom-Kustos Thomas Treter, (f 1610) in das
Lateinische Ubertragen, um sie auch den polnischen Mitgliedern des
Kapitels zugänglich zu machen. Die Uebersetzung ist im Ganzen
treu und in fliessender Sprache geschrieben; sie wurdo von dem Ka-
pitel in hohen Ehren gehalten und als Quelle für die Geschichte Erm-
Digitized by Google
A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. L08SAINEN. 527
lands viel benatzt. Wir besitzen noch fünf aus dem 17. Jahrhunderte
summende Handschriften, in welchen allen die Geschichte Ermlands
bis auf den Bischof Andreas Bathori (15S9 — 1599 herabgefohrt ist.
Eine weitere Ueberarbeitung der Kreczmer-Trcter'schen Recension
fertigte des Letztern Neffe Matthias Treter und lies» dieselbe 16S5 zu
Krakau drucken ; sie führt den Titel : -De episcopatu et episcopis
ecclesiae Varmiensis«.
Fabianns des adelichen geschlechts deren von Lusien, ausz
dem Resellischen. wäre J. V. D. vnd thnmher zur Frawenburg,
ein gelerter, hofflichcr man, doch weibisch vnd weichlich, den
fast sein mntter, die er bey sich zu Ileilsperg hildt, regirte. Ist
vom W. Capitel zum Bischoff erweblett. vnd zog eigener Person
zum Konige Sigismnndo vnd huldigett ihm als seinem Herrn vnd
Protectori. Er wäre nurtt Subdiaconus. Aber sein Suffraganeus
Br. Johannes Simbaliensis Episcopus weihett in in der Heilsper-
gischen Pfar-Kirchen zum Prister vnd Bischoff. da er den auch
die erste vnd letzte Mesz sang, den er nicht gesehen, dasz er
darnach iemals celebrirett hett. . . .
Luterey an fang.
Bischoff Fabianus hatt der Bischofflichen Jurisz-
diction, vnd der Christlichen wahren Religion, snn-
derlichen ius Ordens Landt grossen abtrug vnd scha-
den zugefügett, dass er der angehenden gifftigen
Luterey ehe dann sie einrisse, nicht wolt widerstandt
thun. Den dasz der Bischoff seine Juriszdiction in dem teil
seiner Dioceses, welcher vnterm orden ist. verloren. Hatt man
niemanden so sehr, als diesem Bischoffe zu dancken,
welcher sich nie woldt wider die ketzerey setzcu,
Ja liebkosett ihr noch öffentlichen, also dass sich viel
Digitized by Google
52S Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
monche, Pfaffen, vnd leyen daran ergertten, von den heiligen,
von der Buss, von den geistlichen nichts hüten: Ja es dorfften
sich wol geweihette Pfarhern mitt wcybern trawen lassen, vnd
im ehebruch vnterm schein der ehe leben. Der Bischoff
wardt dessethalben vom W. Capitel vnd andern trewherzigeu
leuten beschickett. vnd seiner p flicht vnd gebar ermanett, dass
er so grewliche Gotts vnd seiner heiligen lesterung in Zeitten
wolt vorzukommen, vnd die Pfarhern dahin halten, dass sie von
der Catholischen Religion mit Iren schefflein sich nicht abtrenten.
Er andtwortett: Luther ist ein gelerter monch, vnd hatt
seine Opiniones in der schriefft; Istiemandt so kühne,
der mache sich wider ihn.
Da hatt man dem hern Bischoffe etliche schriefft vffgelegett.
mit welchen Lutherus confutirett worden. Der Bischoff sag sie
an vnd sprach, Diese haben auch nach Irer opinion geschrieben,
den mag man auch glauben. Von solchen vnd dergleichen vn-
gereimten worten mehr ist der gemeine man auch wol die geist-
lichen so sehr geergertt, dass man angefangen, die Catholische
Religion gering zu achten.
Man hatts glaubt, dasz dieser Bischoff fltrneinblich hierumb
von Gott grewlich gestraffett worden, den im nicht allein seiu
landt durch Kriges notteu verwllstett worden, Sündern es haben
in auch die Frantzoseu dermassen befallen vnd durchfressen,
dasz mau in keines wegen heilen kundte. Ja ie meher sein
Doctor, vnd seine muttcr in ertzneiten. ie erger es warte, dass
sie im auch haben müssen dass ein bein. in welches sie im die
Frantzosen gebracht, lassen ausschneiden, da krigt er dasz kalde
fewer hinein vnd starb dauon vff Heilsperg Anno 1523, penultiina
Januarii.
Zudem so strafft Gott auch die Stadt Heilsperg, dass sie iu
grundt ausbrandt .... Bolches ist geschehen in der nacht vorm
Palmsuntage Anno 1522. Darumb waren diesem Bischoffe wenig
Menschen gutt; Der König Sigissmundus sohin, den der Bischoff
Digitized by Googl
A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. LOSSAINEN. 529
bey (ihm angegeben war. als solt er ein mahl öffentlichen ge-
sagett haben, Wen ihm gleich der Horaeister daaz gantze Bisch-
thumb einneme, So wolt ichs doch on der Polen hUlffc wol
widerbekommen. So war im auch das Capitel vnd gantze landt
nicht gutt, vnter andern vrsachen auch hierumb, das er Brauns-
berg so verretterlich verwarlosett . vnd dadurch sich mit dem
gantzen Lande in verterben brachte. In solcher schände vnd
vngnnst starb der glitte her Bischoff an der Plage Gotts.
n. 34
r
Digitized by Google
B. Zwei Hirten -Briefe des Bisohofs Mauritius Ferber
(1523—1537).
I. Das Edikt vom 20. Januar 1524.
Bald nach seiner Inthronisation als Bischof von Ermland erliess
Mauritius Ferber {d. d. 20. Januar 1524} ein Mandat an seinen Klerus,
worin er diesen auffordert, eifrig darüber zu wachen, dass der alte
kirchliche Kultus gewahret und die lutherischen Irrlehren von der
Gemeinde fern gehalten werden.
Nur wenige Tage vorher unter dem 15. Januar 1524} hatte der
Nachbar-Bischof von Samland, Georg von Polentz, ein ganz entgegen-
gesetztes Edikt erlassen , in welchem er seine Geistlichen ermahnte,
Luthers Schriften fleissig zu lesen und die Kinder jnur in deutscher
Sprache zu taufen.
Sobald diese beiden Hirtenbriefe der Bischöfe von Ermland und
Samland nach Wittenberg gekommen waren, Hess Luther sie beide
abdrucken, indem er eine Einleitung voraufschickte und Ferber* s Edikt
mit Anmerkungen versah. Dadurch erklärt es sich, dass das letztere
mit seinem Anathema gegen die Uäresieen Luthers in sämmtlichen
Ausgaben der lateinischen Werke des Reformators zu finden ist (in
der Wittenberger Ausgabe von den Jahren 1550 ff. Bd. II, S. 41 S.
Dass Luther s Einleitung, gleichwie seine Anmerkungen zu dem
Erlasse Ferber' s , in heftigem Tone geschrieben ist , darf uns nicht
Wunder nehmen. Ferber hatte in herausfordenden, verletzenden Aus-
drücken die lutherische Bewegung verurtheilt und den Reformatoren
die schlimmsten Beweggründe untergeschoben.
Seinem einleitenden Vorworte hat Luther die Ueberschrift gegeben :
»Duae episcopales bullae , prior pii, posterior papistici pontificis
Digitized by Google
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 531
f
super doctrina Lutherana et Romana«. Ferbers Edikt bezeichnet er als
eine Frucht »inveteratae malitiae«: Ferber selbst wird genannt:
»Mauritius divina indignatione episcopus« qui magnificis
blasphemiis et maledictis bullam suam refersiK
Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino
Archipresbytero, plebano in Heüsberg omnibusque aliis et sin-
gulis presbyteris, tarn religiosis quam saecularibus, plebanis, viee-
plebanis, divinorum rectoribus. capellanis. vicariis. altaristis ao
verbi Dei concionatoribus , clericis ac literatis quibuscumque sub
dicta sede ubilibet constitutis, salutem et sinceratn in domino
caritatem.
Certo nobis persuadebamus factionem illam Lutheranam. in
quam nunc plerique Christianorum sine discretionis iudicio proni
ruuut, sua sese temeritate dudum in interitum praecipitaturani
f aiese, quod adhuc futurum, ubi Deo placitum erit et H agell um
iracundiae suae clementer a nobis averterit. minime dubitamus.
Non enim in perpetuum irascetur aut misereri obliviscetur ipse,
cuius miserationes super omnia opera eius: nec sinet ecclesiam
suam procellosis haereticarum tempestatum fluctibus quassatam
naufragium pariter facere. qui eam super firmam petram aedificari
et sanguine tot millium sanctorum martyrum consecrari volnit.
Quo enim pacto labes haec pestifera diuturna esse possit,
quae tantum exsecrabilium abominationum acervum in eandem ec-
clesiam illibatam Christi sponsam invexit? Quandoquidera qui
eius sectae studiosi sunt, mortiferis declamationibus pia simplicium
Christianorum corda vulnerantes, sacrosancta missarum sacrificia
ut tetram abominationem inaudita temeritate exsecrantur et animo
ea abrogandi adeo pudendis conspurcant verbis. ut referre pudeat.
Ecclesiastica sacramenta pro sua libidine abiiciunt, foecunditatem
ventris reteris legis constituto tantis praeconiis effernnt, ut virgi-
34*
4
Digitized by Google
532 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCIIL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
nitatig candorem plane damnare videantur et ob id sanctimonia-
lium et inonachorum claustra aperiri iubent. ut violato casritatis
voto egrediendi ac nubendi libera euique «?it p^testas, saeerdotibus
pariter nuptias sua temcritate permittendas.
Domini nostri Jesu Christi crucifixi et sanctorum statuas
deiiciendas et incinerandas impio ore praedicant, et praesertim
genitricis eius gloriosae virginis Mariae, de qua veteres cantiun-
culas et laudum praeconia tanquam sacrilegia dici vetant. Papani,
episcopos, presbyteros, monachos, dicatas deo virgines et totum
clericornni coetum ut laicis invisos reddant et statum ecclesiasri-
cum deiiciant, multiplici ignominia afficiunt, et infami criminatione
immaniter contaminant : reges praeterea ac principes et quoslibet
in sublimitate constitutos, quos apostolus, etiamsi improbi sunt,
venerari iubet maledico ore lacerant.
Et dum vitia, quibus plane mundus universus scatet. arguere
contendunt, ceremoniarum supertiuitatem amputare et cuncta ad
normam apostolicae traditionis innovare velint, totam Christianae
religionis sinceritatem et observantiam veterem pariter conculcant.
Ut praeterea deiectis constitutionibus humanis solam evangelicam
doctrinam astruant, salutares legum et Canonum sauctiones abro-
gant, ac christianae libertatis praetextu, quicquid libet. licere sibi
arbitrantes, tarn ecclesiasticam quam temporalem iurisdictionem
ac censuras petulanter contemnunt: satisfactionem , purgatorium.
confessionem, poenitentiam, ieiunia, horas canonicas et pias alias
precationes . sanctorum sutfragia , animarum commemorationes et
indulgeutias , tanquam humanas inventiunculas , meras nugas et
pecuniarum aucupia ludibrio habent. Pristinum insuper ecclesiae
morem novandarum rerum desiderio aestuantes penitus tolluut aut
pro sua libidine immutant. Turbato itaque rerum ordine obe-
dientiam dominis subtrahunt. sectas inducunt. tumultus excitant,
ac coelum et terram miscentes omnia coufundunt. Ut autem por-
tentorum huiusmodi lernam uno coraplectamur verbo, quicquid
errorum hactenus in singulis haereticis singulatim damnatum est.
\
Digitized by Google
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FEBBER. 533
in hanc spurcam omnium flagitiorum sentinam congestum innovare
nituntur.
Et cum haec tarn enornria tamque impia sint. ut sua absur-
ditate cuivis Christiano inerito exsecrabilia videri debeant. habent
tum 8U08 pertinacissiinos assertores, nou modo laicos, sed (quod
uon sine cordis ingenti dolore recensemus sacerdotes quoque tarn
religiosos quam saeculares, qui ordinis et professionis suae imme-
mores. ea tanquam sancta et a spiritu divino profecta magno
studio amplectuntur, et credulae alioquin plebi ac novitatis Semper
cupidae facile amplectenda persuadent, eamque secum in danma-
tionis abyssuin miserando rapiunt spectaculo. sicque in doctrinam
Lutheranain feruntur praecipites. ut quidquid Lutheranum esse
audinnt. mox evangelicum esse putent. quicquid ex Luthero non
est, ab evangelio alienum esse arbitrentur.
Et cum autoris sui doctrinam plerique aut uon viderint
omnino. aut risam minime intelligant, pro ea tum asserenda, non
pro veritate eruenda in ebriis compotationibus inter cyphos, crassa
institia et incompositis claraoribus pertinaciter digladiantur. etiamsi
sentiant nec se nec alios nova hac professione sua vel pilo reddi
meliores, immo magna peccandi licentia longe quam antea fuerint
deteriores. Porro spiritus dei patiens amor est. benignus, mitis
et pacificus est; hoc autem hominum genere quid impatientius,
quid immitius, quid tumultuosius . quid deuique ad quamvis in-
iuriolam excandescentius? Haec ubi sunt, divinus ille pacis et
unitatis amator spiritus esse utique non igtest.
At nihil prorsus ambigendum est, criminum nostrorum mag-
nitudinem tantum aerumnarum cnmulum nobis invexisse, utpote
qui alias innumeras calamitates incessanter patimur, omnium de-
mum perniciosissimo etiam hoc religionis dissidio longe durius a
domino affligamur: nimirum ut qui corporum temporaria castiga-
tione non resipiscimus , terribili quidem sed iusto Dei iudicio
aeterna animarum morte di\inam manum sentiamus, et haereticae
Digitized by Google
534 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. CX)PP.
perfidiae veneno necati in profundum perditionis barathrom mise-
rabiliter provolvamur.
Nos ergo cum videanius hanc pestem contagionis suae virus
in dies latius spargere et grassando increscere, adeo quod electi
quoque nutare videantur, fomitem suggerentibus iis. qui effreneni
debacchandi lieentiam merito cohibere debuerant, religionis zelo,
et pastoralis officii sollicitudine permoti diutius rem dissimilare,
aut silentio praeterire non possumus, metuentes. ne de mann
pastoris sanguinem ovinm suarum requirat dominus, neve silentio
nostro coinquinationis huiusmodi participes esse, aliisqne id de
nobis suspicantibus erroris patrocinium praestitisse vidcamur.
Mandatis praeterea sedia apostolicae et Imperialis Maiestatis ut
debemus obtemperare. et orthodoxae ecclesiae nos conformare
volentes, vos omnes et ßingulos per viscera domini Jesu Christi
obsecramus ac per iustum et horrendnm eius indieium obtestamur
et praeterea autoritate nostra ordinaria (si modo apud vos illaesa
hactenus perseveret) paterne requirimus et monemus atque in vir-
tute sanctae obedientiae firmiter et districte praecipientes man-
damus.
Primum. ut piis vestris et populi su])plicationibus miseri-
cordem Deum devotissime precemini. ut ablata praemissorum
malorum causa, peccaminum videlicet nostrorum sarcina, flagellum
pariter indignationis suae a nobis miseratus amoveat. principibuB
christianis, ut ecclesiae tot tempestatum turbine agitatae salu-
britcr consulant, pacem concedat, populum pretioso filii
demptnm divino spiritu 6uo vegetet. in unitatem fidei reducat et
a perditionis interitu misericorditer cruat
Deinde ut eundem populum curae vestrae creditum, omnes
videlicet et singulos, tarn sacerdotes et clericos, quam utriusque
sexus laicos diligcnter hortemini, ut salutari admonitione et verbo
docrrinae non malcdicentiae ferore inducatis. ne deinceps supra-
dictum Lutheri dogma privatim aut publice asserere, docere, vel
Digitized by Google
B. ZWEI UIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 535
de eo contendere aut decertare ullo pacto audeant, nec vos ipsi
audeatis nec queniquam in ecelesiis, domibus. congregationibus
vestris aut alibi id facere permittatis, sed quoad fieri potest pro-
hibeatis. ac veterem ecclesiae ritum. a Christi apostolis, sanctis
snbinde patribus, divini numinis instinctu salubriter inductum, et
a multis iam seculis magno totius orbis Christiani consensu
religiöse observatum, tcneatis et teneri faciatis. Nec quicquam,
quod ecclesiastiea institutum est auctoritate, vestra violare aut
mutare praesumatis temeritate, nec quantum in vobis est mutari
sinatis.
Si quis autem paternam hanc admonitionem meam supino
fastu contempserit et Christi ecclesiam i)ernicioso schismate scin-
dere perrexerit, perpetuam illi maledictionem imprecamur, ipsum-
que diris et exsecrationibus devoventes, anathematis mucrone
ferimus iraeqne divinae ac districto dei iudicio diiudicandum de-
stinamus.
Volumus autem praemissa ad omnium et singulorum, quorum
interest, notitiam deduci, et has nostras litcras a nobis ac ceteris
presbyteris descriptas de vicino ad vicinum plcbanum cum exe-
cutionis nota, ut moris est, mitti. et a novissimo tandem ad can-
cellariam in arcem nostram Heilsberg reddi. Datum sub testi-
monio sigilli nostri vigesima Mensis Januarii Anno domini 1524.
Digitized by Google
536 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IX ERML. Z. ZEIT V. COPP
U. Das Edikt vom 11. Mai 1525.
Der zweite Hirtenbrief wurde von Mauritius Ferber in seiner
Dificese d. d. 11. Mai 1525 proklamirt. Er verordnete in demselben
einen solennen Dank-Gottesdienst für den Abschluss des Krakauer
Friedens S. April 1525 . durch welchen die Macht-Befugnisse des
Ermländiscben Bischofs in politischer wie religiöser Beziehung wieder-
hergestellt zu sein schienen.
Hierauf wendet sich Ferber allerdings auch gegen die von der
alten Kirche Abgefallenen . aber in viel milderer Sprache als in dem
vorjährigen Edikte, indem er das Bedflrfniss einer Erneuerung der
Kirche anerkennt, und nor das eigenmächtige, radikale Vorgehen und
die gewaltsamen Bewegungen missbilligt. Sodann richtet er an seinen
Klerus die dringende Aufforderung, die christlichen Grundlehren rein
und unverfälscht vorzutragen, dunkle Stellen aber nicht nach dem
eigenen Belieben auszulegen, sondern sich bei den alten Kirchenvätern
Kaths zu erholen. In ihren Predigten sollten die Geistlichen ferner
spitzfindige Dialektik meiden und zur Erbauung des Volkes sprechen,
nicht um ihren Scharfsinn zu bekunden. Vor allen Dingen aber —
mahnt der Bischof — möchten sie sich eines reinen Lebenswandels
befleissigen. Schmausereien und Tränkgelage sorgsamst meiden.
Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino
Archipresbytcro plebano etc. in N. omnibusque aliis et singulis
plcbanis, viceplebanis et aliis verbi dei predicatoribus, capellanis,
vicariis ac ceteris sacerdotibus, religiosis et saecularibus, per dioe-
cesim nostrnra ubilibet constitutis, salutem in domino setnpiternam .
Nulli dubium esse debet, quin saevas bellorum tempestates.
multorum annorum sterilitatem et mortiferam pestilentiam aliasque
paene innumeras calamitates, quas hactenus experti sumus in terris
Prussiae a malitia inhabitantium offensns deus immiserit et. licet
nos tot flagellis attriti miuime resipiscamus , nihilominus tarnen
non continuit in ira misericordias suas, cuius miserationes sunt
Digitized by Google
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERHER. 537
super omnia opera eius. Sed paceni. quam optare magiB quam
sperare licebat. pro ineffabili pietate sua uobis restituere dignatus
est, et quod humana indnstria bactenus assequi non potuit. in-
scrutabili divinae sapientiae consilio omnipotens dominus adim-
plevit. Cui imperium, honor et gloria in omnia Baecula Amen.
Vos iccirco in domino hortamur et in virtute sanctae obe-
dientiae vobia praecipimus. ut proximo die cclebri post execu-
tionem praesentium pulsatis campanis ante missae sacrum cauticum
Te Deum laudamus et subinde raissam de Sancta Trinitate in
ecclesiis vestris decantetis populumque in curam vestram coramis-
sum diligenter admoneatis. ut pro tarn ineffabili divinae digna-
tionis dementia gratiarum actiones et vota unanimiter persolvant.
ipsumque in omnibus operibus eius laudent. adorent et praediceut.
Ut praeterea Cbristiana coalescat sinceritas et in unitate
spiritus et communione caritatis vitam agamus Christo dignam.
necessarium est. ut animorum quoque dissensio. quac ex diversis
studiis observantiae religiouis coorta est. c medio tollatur. cui
ineptos concionatores nonnihil occasionis praestitisse nemo negat.
Cum enim dubia pro certis. propbana pro sacrosanctis aflferrent.
necnon sophisticis et scrupulosis contentionibus et dubiis magis
quam solidis scripturarum fundaraentis innitcrcntur, omnia et siu-
gula ecciesiastica instituta quantumvis pia et honesta ab ipsis
apostolorum temporibus uobis quasi per mauus tradita, et concordi
totius orbis Christiani consensu recepta. suspecta reddiderunt eisque
fidem abrogarunt, hinc obedientia. confessio. ieiunium. precatio,
eeremoniae et quidem non impiae. ac vetus et laudabilis eccle-
siasticae observantiae ritus tanquam exsecrabilis abominatio ex-
ploditur et eliminatur. totus mundus furiosis contentionibus fervet
quamvis multa antea quoque inepta, vaua et puerilibus delira-
mentis similia in ecclesiam dei a longo iam tempore malo usu
invecta fuisse infitias ire non possumus. At corrigendus error
erat, non reiiciendum quod salutare est : zizania extirpanda fuerat.
non triticum pariter conculcandum. Quod ubi siue i>ericulo
Digitized by Google
53S Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN EMRL. Z. ZEIT V. COPl\
fieri non potuisset, iuxta Evangelicam doctrinam utraqne ut eresce-
reiit. permitti debuerat. ut tempore messis divini iudieii falce
aoxia resecta cremarentur, ne per publicum tumultum catholica
scinderetur ecclesia et Christiane caritatis glutinum a se invicem
fidelium animis alienatis laxaretur.
Proinde vos in domino Jesu Christo hortamur et in virtute
sanctae obcdieutae vobis praecipimus. ut deinceps (ne maioribus
malis ullam oceasionem praestitisse videamini) Evangelicam et
apostolicam doctrinam et alias sacras et a catholica ecclesia re-
ceptas scripturas candide , pure et siuceriter tractetis , doceatis,
praedicetis. qnas ubi obscnrae fuerint ut passim sunt), non pro
vestra aut cuiuscunque libidine, scd aut aliis scripturae sanctae
locis aut saltem orthodoxorum patrum, videlicet Origcnis — in
quibus receptus est — Basilii, Cypriani, Nazianzeni, Athanasia,
Cyrilli. Hilarii. Chrysostomi, Hieronymi. Ambrosii, Gregorii,
Augustini. Leonis, Bernardi et alioram veterum divinae scripturae
tractatorum, ab ecclesia catholica comprobatornm, interpretationibus
elucidetis et exponatis, nec tarnen omnia eorum tanquam divina
oracula amplectamini . quod nec sibi ipsi tribui voluerunt. ned
ipsos cum delectu legatis et tradatis.
Ab aliis autem scripturis apocryphis et praeterea a dialecti-
corum argutiis et sophistarum contentiosis subtilitatibus, perplexis
quaestionibus , argumentationibus et anilibus fabulis abstineatis.
Declamationes vestrae theologiam non philosophiam, spiritum non
carnem resipiant ; doceant non contendant : aedificent non memoriae
et ingenii vires ostentent.
At cum plerumque sancta vita plus aediflcet quam docta
oratio, vos in visceribus Jesu Christi hortamur, ut attenta hac
temporum iniquitate. in quae culpa nostra iusto deo peccata
nostra ulciscente incidimus. vitam agatis irreprehensibilem et pro-
fessione vestra consentaneam, et inter ceteras abominationes prae-
cipuo detestandam ebrietatem. omnium malorum radicem, commes-
sationes et ingurgitationes, ut teterrimas pestes. fugite. Quae cum
Digitized by Google
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 539
in ecclesiarum dedicationibus et patronoruni festis plus quam
alias coramitti eoleant, vobis sab synodali et excommunicationis
poena mandamus, ne deinceps apparatis sumptuosis conviviis
praedictas solemnitates in crapula et luxu sed divinis obsequiis
duobus dumtaxat sacerdotibus coassumptis, nec laicis (nisi forte
uno aut altero) invitatis transigatis et eodem die ab invicem dis-
cedatis, nec nox (nisi itineris longitudo exegerit) vos pariter con-
vivantes comprehendat
Certa enim fiducia tenemur, si nos a prava vivendi consuetu-
dine convertemur, quod pius et misericors dominus solitae miseri-
cordiae suae memor. fiagella iracundiae suae a nobis amovebit
pacemque ac unitatem ecclesiae suae sanctae restituet per Jesum
Christum, eins filium, dominum nostrum, qui est benedictus per
omnia saecula.
Volum us autem hoc nostrum mandatum a vobis transcriptum
et more consueto executum de vicino ad vicinum plebanum pe-
ferri et taudem ab ultimo ad cancellariam nostram reportari.
Datum sub testimonio nostri secreti in arce nostra Heilsberg
undecima die mensis Maii Anno 1525.
Digitized by Google
■
G. Zwei Edikte des Bisohofs Johannes Dantiscus (1537—1548;.
Zum Schlüsse des vorliegenden Urkunden-Buches werden zwei
Mandate des Bischofs Johannes Dantiscus mitgetbeilt , welche wesent-
lich zur Charakteristik der Zeit- Verhältnisse dienen, in welche die letzten
Lebens-Jahre von Coppernicos fallen. Das »Mandatum wider die
Ketzerey« ist kurz vorher erlassen, ehe Rheticus nach Frauenburg
kam im Herbste 1539); das »Mandatum der Lutherei halben« ist im
Frühjahr 1540 promulgirt, als Rheticus noch bei Coppernicus weilte.
Es bedarf hier keiner weiteren Erörterung, wie schwierig die
Stellung von Coppernicus seinem Kirchen-Regimente gegenüber sein
mu8ste, da er einem Mitstreiter Luthers dauernde Aufnahme gewährte,
während sein Bischof das strenge Gebot ergehen Hess, dass nicht ein-
mal eine Schrift von Luther in Ermland geduldet würde. ('Vgl. Bd. I,
Tbl. 2, S. 3SS. 392 ff.)
1. Mandatum wider die Ketzerey.
Wir Joannes von gots gnaden Byschoff zu Ermelandt, ent-
bytheu euch Burgemeyster. Ratman. Burger vnd eynwoner unser
stadt heylsberg, auch sonst unsern amptsvenvaltern, edeleuteu,
schulczen. freyeu und pawern dess selbten kammerampts vnseni
grus. gunst. und gnade, vnd thun euch himit zu wyssen. nach-
dem wir in warhafftige erfarnis kommen, das etliche von vnd
bey euch der vordampten lutterischen auch anderer keezer und
secten lere nach ghen, derselben bucher bey sich haben, darin
lesen T auch daraus in wincklen predigen, vnd dy fromen eynfel-
digen menschen von der alden christlichen ban uff yren yrtumb
Digitized by Google
C. ZWEI EDIKTE DES 1USCHOF8 JOHANNES DÄNTISCI S. 541
und betrigliche wege zu füren, auch dy altherkomenden loblychen
ceremonien vnd kirchenbreuche mit fasten, feyern, beychtenn,
bethfarthen, procession halthen. salcz, wasser, kraut, palmen vnd
lvcht weven. Dv selben auch In der Processionn am thag lvcht-
messen zu tragenn gancz veracht vnd abczntbun sich vnderstehen
und doneben der gedachten yrrigen vnd abgefalnen keczer lyde
vnd gesenge In yren hewssern Colacion vnd samlungen selbst
singen und singen lassen sollen, welchs Alles zu Abbruch der Ehre
gots und seynes worts, zu vorachtung der alden christlichen kirchen
Ordnung, auch vorsniehuug kayserlicher und königlicher Majestät
zu polen vnsers gnedigsten herrn Mandat vnd Constitution des
gleichen vbertretung der landsordnung, so bey vnsers seligen
vorfaren geczeythen durch alle stende vnsers byschtumbs doczu-
mal eyntrechtiglich beslossen und also vnverbrUchlich zu halden
ausgangen und publicirt yst worden, nichts weniger auch wydcr
vnser veterlich vnd trawherczige warnung vnd vormanung thut
gereichen vnd streben, Vnd dyweil wir vns von wegen vnsers
byschoff liehen ampts vor die schaffe vnsers lyben hern Jhesu
christi auch vnser getrewen vnderthaneu wolfhart zu sorgen vnd
sy vor schaden Leybs vnd der selenn In dysen ferlichen und
geswynden czeythenn zu vorhuthenn schuldig erkennen — Wollen
wir derwegen vnsers vorfaren fusstapen nachghenn, Ist vnser
ernst gebot aber vnd abermals vetherlich vormanende vnd war-
nende, das ir alle In dy gemeynne, und ein yczlicher in sonder-
heyt, den alden Christlichen glawbenn, so euch von ewern vetern
midt der handt vberreycht vnd ir aus ewer mutter brüsten ge-
sogen, donebeu alle obangeczeygtc aide herkomende christliche
ordnunge, ceremonien vnd breuche. Auch was der loblichen dinge
mher seyn, kein ausgeschlossenn, wy fromme bestendige christenn
und getrewe vnderthann, ewern eyden vnd pflichten vnsern vor-
farn vnd vns gethann nach, vor euch selbst haldct und so vyl
In euch yst zu halden verschaffet, dy lutt ersehe und ander
keczer bucher bey euch nicht habet ader leset, der-
Digitized by Google
542 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERHL. Z. ZEIT V. COPP.
selben lyde vnd gesenge selbst nicht synget, auch in ewern ader
ewern mitburgern vnd einwonern hewsernn zu syngen nicht ge-
statet. sonder gancz vnd gar abstellet vnd abczustellen anhalthett.
So aber eyn mencz, er sey wer er wyl, so sich in
vnser herschafft th'ut enthaldenn solch obgedacht
Christlicher kirchenn Ordnung Kayserlicher ader
Königlicher Majestät Zu polen vnserer genedigsten hern
ader auch vnsers vorfarn vnd vnser mandat constitucion vnd dy
Landsordnung nicht halden wyl, dem gebythen wir vnd be-
felhenn mit allem ernst, das er sych lauts derselben
landsordnung Im titer von christlicher eynichheyt Inwendig
eynem monde von Datho dyses anczurechnenn auss
vnser herschafft, domit ferner durch Ihn niemandt
mer geergert vnd vorfurth werde, mit Leybe vnd gut
mache. Nymermher widervmb hinein zu komen. wo
er dorvber befunden, sol von vns ader von vnsern
ampts vorwalthernn als ein uffrurischer mensche vnd
zurstörer gemeynes frydes vnd Rhue an alle gnade
am Leybe vnd confiscirung seynner guther gestrafft
werden.
Gleichfalls sol es auch mit den, bey welchen Luttersch vnd
dergleichen keczer bucher beslagen ader auch dy yre Lide vnd
gesenge selbst singenn) vorhalden vnd gestaten, auch mit den,
so In vorbottenen zeythen vnd thagenn fleysch fressenn ader
speyasen, gehaldcn werden.
Vnd domit dyse Dinge durch euch ader vnsernn amptsvor-
walthern nicht zugelassen, ader auch nicht durch dy finger ge-
sehen, sonder solch böses desto stadtlicher gedempt vnd abge-
stellt werden möge, so befelhenn wir abermhals euch burge-
meystern genanter vnser Stadt, auch vnsern amptsverwalthern
daselbst, das ir mit allem vleyss dorvff höret vnnd schett, vnd
dy vbertrether vns thut ankundigen vnd aatzeygenn bey entsetzung
ewer ampt vnd vnser swerer straff.
Digitized by Google
C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCIS. 543
Dyweyl auch augenscheynlich erfarais an thag gybt. wy das
volck, sowol In steten als In Dortfern auss der uewenn vorfuri-
schen lere vnd unchristlichenn freyheyt seyner seien selicheit fast
vorgessen vnd gancz roe worden ist, vnd theglich raer vnd mher
wird, also dass der merer theyl In den sontbagen vnd sonst an-
deren von der kirehen eingesaczten feyerthagen zur kirche zu
gehenn. gots wort vnd dass ampt der messenn zu horenn gancz
sewmig vnd nacblessig. Ia etliche ir hantwerck heymlieh treybenn,
dy andre pflügen, sehen, mehenn. fy sehen. Jagen, furwercken vnd
dorvber vre fresserey. saufferey vnd dergleichen ander buberey
sauipt thopelspil aufwarthenn: Demnach ordenen, gebythenn vnd
befelhen wir, dass ein ytzlich Christen mensch, so zu seynnen
Iharen komen, der sich mit gotthe bericht vud durch ehrhafftige
vrsache. ader auch leybs krannkheyt nicht verhindert, vff alle
sonthage vnd ander von der kirchenn eingesaezte feyerthage. In
seynne pfarkirche kome. predige vnd mess höre, vff dy thafel
zum baw der kyrehen gebe . auch sych in denselben thagen in
allen obgeuanthen vorbothenen stuckenn enthalde. Im fhal aber
das dy armen lewte vffm Lande nicht alle von heim sein können,
sol alsden vffs wenigste auss yczlichem hove eyne person am
sonthag vnd andren feyerthage zur kirchenn khomenn.
Wer dorvber yniands mit gots der kirehen. auch unsers ge-
bots vnd Ordnung anders zu thun befunden, der sol von vns ader
vnsern befbelhaber. so offt solchs geschieht, mit eyunem pfundt
wachse seynner pfarkirchen vnerleslich abczulegen verbussen
werden. Hirvff sollen iu stethen unser amptmann vnd dy bürge-
meyster, vffm lande dy schulczeu sampt den Radtlewthen. bey
yreu eyden vnd pflichteun. dy sy vns gethan, doniit wir sy auch
hirtzu vffs newe beladeun, gut acht geben vnd was dy vbertreter.
domit zu geburlicher straffe genomen. autzusagenn verpflicht
sein ....
L*f vnsrem schlos heilsperg den xxi. tag des Monats Marcii
Im M. D. XXX IX. Jare.
Digitized by Google
544 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
II. Mandat der Lutherei halben.
Wir Joannes von gots gnaden Byschoff zu Ermlandt Allen
vnd itzlichen vnsern Vnderthanen wes Stands vnd wesens die
sein, Nemlich in vnserm Cammerampt heilsperg Vnsere gunat
gnad vnd alles guts zuuoran.
Wirdige Edle Erbare, ersanie vnd Arbeitsame liebe getreuen,
königliche Majestät vnser allergnedigster her hat Im negsten
Reichstage der Cron Polen zu Kroka eintrechtiglich mit allen
Stenden des Reichs sich entschlossen vnd durch alle sein konig-
reich vnd andere herschaft vnd Lande gebothen, doneben vns
auch geschrieben, dan von dieser Zeit ahn, bei v erlügt
haubts vnd guts proscription ader Verweisung aus
allen königlichen landen, in 8 Monaten iderman seinen
Sohn ader blutsvnd testament vorwanten aus vergif-
tigten stellen der ketzerischen Luterei, dorinnen der
mocht sein, sal abfordern, vnd so solcher in mitler
Zeit sich von dannen nicht wurde begeben, sal der-
selben peen vnd straf vnerleslich vnderworffen sein,
Ime seine guter genommen vnd er zu ewigen gezeiten
aus königlichen Landen verbannet, proscribirt und
ausgeschlossen werden, nymer dorein bei verlust
seines höchsten zu kommen. Auch bei vorgeschrie b-
ner peen vnd straff geboten, das niemants Lutteri-
sche. ader der giftigen geselschaft bucher haben,
lesen, ader hören sal lesen, vnd sol solche bucher,
buchlein, lieder. ader was aus den giftigen orten
gekommen, in kegenwertigheit der Oberkeytt vor-
brennen vnd gentzlich zu nicht machen, welch könig-
lichen bevelh vnd edict wir volkomlich vnd stracks nachzukommen
(wie auch vns nicht anders gebaren will) vns haben vorgeuommen.
Digitized by Google
C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. f>45
Dcrwegcn wir euch allen vnd it/lichen insonderheit ernstlich ge-
bieten, solchem königlichen mit allen Stenden der gantzen Cron
zu Polen vorwilligung vnd Satzung geboth zu folgen, vnd dem
in keinem weg zuwider sein, bei vorgeschriebner vuerleslicher
straf, das ir dergestalt bei euch in vnser stad heilsperg der
gantz gemein vnd in diesen nnserm Camerampt vberall, domit
der Vnwissenheit sich niemant hab zu entschuldigen, werdet an-
zeigen
Datum aus vnserm Hoffe Schmolein den funfzehenden Aprilis
Im tausent fünfhundert vnd vierzigsten Jare.
11
35
Digitized by Google
Register.
A.
Abul Wcfa 218.
Achtisuicht, MartimiB 400.
Aegidius 2lo.
AgathiaB 155.
Agrippa Bithynius 181.
Albategnius HU. 208. 300. 301.
302. 300. 307. 308. 311. 312. 320.
Albohazcn 207.
Albrecht von Brandenburg, Hoch-
meister 15. 405. 465.
Albrocht von Brandenburg, Herzog
von Preussen 140. 160. 167. 219.
220. 368. 401. 417.
Albumazur 210.
Alcinous 305.
Aldus Manutius 45. 120.
Alexander der Grosse 140
Alexandrien 216. 376.
Alfonsus IX., Ktfnig von Castilicn
147. 174. 103. 208. 2<>0.
Allen, Tilman von 451 ff. 463. 465.
473.
All enstein 263. 264. 104. 405. 410.
411. 415. 416. 512. 513.
Angelus, Johannes 373.
Anseimus, Bischof 488 404. 405.
Antoninus Pius 146.
Apelt, E. F. 115
Apollo 368. 473
Ära t Iis 130. 250.
Archidiaconus Warmionsis 104
Arehimcdes 101. 326.
Aristarchus Satnius 120. 152. 170.
101. 302. 322. 326. 330.
Aristoteles 120. 146. 173. 32n.
322. 323. 324. 326. 347. 366. 371.
306.
Arzahel 302. 303. 300. 307. 3os. 3'.»o.
Astrologie 210. 220. 368
Athyr 147.
Averroes 322. 375.
B.
Bathori, Androas 527.
Bayer, Johann 267.
Baysen, Georg von 17.
Becker, Bertold 462 ff.
Beckmann, Franz 201. 202. 36s.
Bemme r, Hans 460.
Bender, G. 428. 436. 4'4S. 474.
Benedictus, Johannes 160.
Beneventanus, Marcus 309.
Bontkowski, Felix 32.
Berichtsmann 434.
Bcssarion, Cardinalis 130. 132
133. 134. 135.
Birglau 451.
Blanchinus, Johannes 300.
Boehm, Joh. G. 388.
Boissonade, Francois 46. 53. 54
Digitized by Google
KKG1STKU.
f»47
57. 0$. t.4. »i5. Tu. 75. 91. 94. 95. 96.
«»7. 102. 103. 1UT. 110. 123. 127.
Bologna 219. 297.
Borussia e eucomiuui 2 SO.
Brahe, Tycho IM. 171. 291. 202.
x 353. «M.
Braunsberg 246. 25«. 105. 488 489
B rose tu», Johannes 139. 140. 154
205. 207. 417. 419. 408.
lirudzewski. Albertus 277.
Bruno von Olunitz. Bischof 48*
Bzovius, Abraham 207.
C.
Caesar ins, Franziscus 205. 275.
Calippus ISS. 191. 29S.
Cainerarius, Joachinius 219. 277.
.18». 380. 388.
Camp an us, Giovauni 207.
Cantor capituli 49:1.
Casaubonus, Isaac 127.
Cassovia 100.
Consorinus 147. 174.
Cerilius, Caius 147. 174.
Chrestonius, Johannes 00. 01. 120
121. 259. 200 ff.
Christburg 413.
Chumerstad, Georg 384. 387.
Cicero, Marcus Tulliua 0.
Cituedoncius, Jacobus 52.53.54.55.
07. 70.74. 81. 83. 90. 92. 94. 95. 103.
100.111.113.116. 121.123.126.127.
Cleetz, Andreas Tostier de 498.
Co bei au, Enoch von 407. 499.
Counnclinus, Hieronymus 102.
Conopat, Kaphacl 164.
Corvinus, Laurentius 47.
Cosinus 218.
Cotangenten 218.
Crapitz, Johannes 413. 410.
Cromor, Martin 426. 427. 484. ISS.
Curtze, Maximilian 170. 171. 170.
184. 192. 193. 194. 195. 198. 203.
200. 208. 212. 223. 264.
Custos capituli 493.
Czartoryöki 402.
1).
Dantiscus. Johannes 140. IM. 157.
16S. 266. 277. 280. 381 :»03 117.
540 544.
Danzig 285. :<7«>. 107. 412 413. 415.
400. 101. 4<i7.
Darethen, Elias de 490.
Decanus capituli 493.
Deciua. Jostus Ludovicus 30,
Deustorwald, Paul 470. 177.
Diana 308.
Diogenes Laortius 137
Dirschau 478.
Dohna, Peter von 19.
Douiinicua Maria di Novara 297
;i9o.
Donner, Georg 403. 417. 419.
K.
Ebner, Erasmus 388.
Ekphantos 0.
Elbing 37ii. 413.
Emmerich, Fabian 240.
Encoroium Borusaiao 280
Ephomcridon 387. 394.
Eudoxus 185. 327.
Euklid 207. 245. 259 390.
Eurydicc 345.
Eysonberg, Wilhelm von 479
F.
Fabor 32.
Fabian von Lossainen , Bischof 525
520. 527.
Fo.ldkirch 382.
Feld stet, Roinold 144.
Ferbcr, Mauritius 141. 144. 145.
157. 489. 525. 530. 536.
Fischer, Friedrich 32.
Frauonburg 246. 384. 407. 417
470. 483. 488. 489. 497.
Fredaw 434. 435. 430.
Freundt, Achatius 4o8.
Frey tag, Gustav 465.
Friedrich III, Kaiser 2so.
35«
Digiti2^by Google
548
BKGISTER.
Frisch, Christian 290. 305.
FUIdcacr 50.
0.
Gabir el Afflah 207.
Galen us 31».
Gass um s, Achilles Pinninius 287.
290. 385.
Gassoudi , Petrus 154. 27b. 284. 2t*».
Gaza, Theodor 60. 61.
Geinma Frisius 3»2.
Gieae, Tiedcmann 4. 29. 13S. 13».
140. 284. 295. 372. 394. 399. 112.
417. 418.
Glodialdo, Guilclmus de 390.
Graudonz 21.
Grcussing, Philipp 143.
Gualtcrus, Bernardus 390.
Gunter, Wolfgang 387.
Gustav Adolph, König von Schwe-
den 141.
Gutstadt 489.
Gynaotia (Frauonburg) 161.
Gynopolis (Fraueuburg) 161. 162.
165.
H.
Haft, frisches 486.
Hagetius, Thaddaeus 171.
IIa Ii 209.
11 aller, Johann 277 278.
llartknoch, Christoph 278.
Hart mann, Georg 378.
Heidelberg 408.
Hei I igen bei 1 405.
Heilsberg 477. 485. 489. 491. 526.
535. 539. 513.
Hcnucbcrger, Caspar 37o.
II erak I i des 6.
Hipler, Franz 21. 30. 32. 46. 129.
154. 256. 259. 263. 279. 280. 367.
3S5. 404. 410. 469. 476. 483. 526.
Hipparch 4. 128. 129. 132. 149.
177. 191. 298. 301. 303. 307. 308.
MIO. 311. 392.
Holland 371. 410
Hornel, Johann 388.
nortus sanitati» 251.
Hosius, Stanislaus 427 184. 485.
496.
Humboldt, Alexander von 365.
Hyginus, Caius Julius 266.
I.
11k us, Martinus 140.
Innocenz IV., Papst 486.
Isidor us Hispalensis 191.
J.
Jacob us de ßidgostia 168.
Jungingen, Konrad von 35.
Jupiter 371. 373.
K.
Kästner, Abraham Gotthelf 388. 389 .
K aschau :i*9.
Katenbringk, Johannes 256. 25S.
Kalippus 185.
Karliiiski, Franz 171.
Kasimir III., König von Polen 487
Kepler, Jobannes 138. 139. 219. 287
290. 353. 354. 365. 367. 402.
Kejrzynski, Woyciech 426. 427.
428. 429. 452 ff.
Kielbassa. Vincentius 427.
K obel au, Knoch von 107.
König, Marcus 446. 465.
Königsberg 370. 405. 417.
Konin 427. 42S. 429. 453.
Koppernigk", Andreas 470. 172 ff.
Koppernigk, Barbara 426. 453.
Koppernigk, Niklas 455 ff.
Krakau 216. 219. 265. 266. 277. 417.
418. 458. 465. 467. 527.
Krasicki, Ignac 141.
Kreczmer, Johannes 526.
Kulm 370. 429. 430.
Kunhciiu, Georg von 166. 167. 403.
Kyuast, Thomas 499.
549
L.
Lactautius, Lucius Coelius Fir-
niiauus 8.
Liiuuaw, Matthiaa du 409.
Leczyc 477.
Leipzig 387. 388.
Lei sa u 436.
Leng nick, Gottfried »I . 427
Leo X., Papst S.
Lessen 445.
Lichtenberg, Georg Ckristopk 279.
Loebau 280. 205. III).
Lossainen, Fahiau vou 525. 520.
527.
Leydeu, Leouardus de 499
Luft. Job. »78.
Luther »95. 5»o. 540.
Lysis, S. 4. 12h. 129. l»u. 132
Macktsiuann 4»4.
Maestlin, Michael 2S7. 2!ȟ. 291.
292. 299. 300. »04. »07. 309. »10.
»II. »16. »17. »25. .120. 328. »37.
»40. 340. 35;». 354. 359. 375.
Magdeburg 430. 449.
Makowaki, Anton 171.
Manuskript, Urigiual-M. des Wer-
kes »de rcvolutiouibus« 222. 22».
243.
Manutius Aldua 45. 129.
M a r o e u r t , Petrus Peregrinus de 385.
Maria, Doiniuicus di Novara 297 . 390.
Marien bürg 44. »70. 407. 413. 445.
475.
Maurolykus 2ls.
Maximilian IL, Kaiser 3SS.
Me der ich, Werner 409.
Mehl sack 15. 10. 143. 203 204.
IS9. 512. 51».
Melanchthou, Philipp »08. 3*>3.
»8(5. 388. »95.
Menelaus 152. 181. 298. 370. 390.
»97.
M eurer 388.
Middelburg, Paul von 8.
Mi 1 ichin us, Jacob »85.
Minerva »71.
Modltbog 452.
Mehrungen 413
Mosebrocke 477
N.
Nabouassar 140. 174. 175.
Ni cetaB 0.
Niederhof, Leonhard 112.413.410
Nieincewicz 112.
Nikomedea 208.
Nürnberg 145. »80. 387.
0.
Urea nie, Nicolaus »2.
Orpheus »15.
Oaiander, Andreas 1»8. 102. 402.
Oat erreich, Merten 520.
Ütho, Valentinus 380. 307. »98. 402.
Ottokar, König von Böhmen 488.
O vidi us Publius 0. Naso 51.
P.
Pappos 20S.
Paul III., Papst »
Peckaw. Heinrich 452.
Peckaw, Johaun 442. 451.
Petersburg 431. 407.
Petrejua, Johannes :i82. 419
Petrus de Largelata 240.
Pcucer, Kaspar 291. 292. »5».
Peurbach, Georg »43. 390.
Pbaedon 370.
Pharmuth 147. 148. 175.
Philolaoa 0. 12K. 120.
Philonium pharmaccutienm 210.
Piccolomini Aeneas Sylvins 270
Pico von Mirandola 30^.
Pin dar :»67 »08.
Pirminius, AehilleaP.Gasaarus 2s7.
Pius IL, Papst 279.
Pius V., Papst 427.
Plato 323. 32». 331. »4». 344. 305.
550
KI'XtlSTKK.
Plautus 394.
P Ii ni Iis Secuudus 207 3 Ii). 326.
Plotowski, T.1UI 113.
PI Uta rebus 0. 1 1.
P o I o ii 1 1 , (leorg von 530.
Polkowski, ignao 17o. 406.
Pontanus, Joviantis 130. 3*21
Portugal 371.
Posen 277.
Practica Valcsii de Tharantn 240.
241).
l'racpositus capituli 4113.
Progel IS*;.
Proclus 130. 2us. 390.
Prophatius Judaeus 302. 390.
Przczdziccki, Alexander 112
Ptoleuiaeus, Claudius 11. 110. 117.
Iii). 150. 152. 153. 173. 174. 175.
177. 178. 179. ISO. 181. 182 IUI.
192. 207. 210. 295. 299. 301. 302.
303. 300. 307. 309. 310. 311. 312.
313. 314. 319. 331. 332. 342. 350.
301. 305. 373. 375. 379. 391. 300.
Pulawy 112.
Pyrncsius, Melchior 27*. 279.
Pytüagoräer 4. 329. 375
Pythagoras 379. 391.
B.
IV** 107. 108.
Radyminski, Martin 277. 27S.
Rcgiouiontauus, Johanuoa 20*.
210. 216. 295. 306. 315. 347. 390.
397.
Reick, Felix 30. 31. 141. 154. 156.
157. 103.
Rhoticus, Joachim 138. 140. 214.
218. 220. 230. 277. 284. 288. 888.
403. 417. 418. 419. 540.
Rhode, Franz 286.
Rhodus 369. 369. 370. 372.
Rom 297.
Rothe, Albrecht 434. 471.
Rüdiger 452. 470.
Rudnicki. Simon 206.
Rybkowicz Johann 139. 417
S.
Sa ml and 530.
Scliadek. Nicolaus I lo.
Schar ff au 4S9.
Seherer, Johann 451.
Schillings, Anna 417.
Schino lein 544.
Schöffen-Bücher 431
Schöffen-Gericht 429. I3t>.
Schönberg, Nikolaus von 4.
Schoner, Johann 280. 290. 292. 295
301. 302. 310. 312. 317. 330. 343.
301. 308. 371.
Schütz, Gottfried 21. 2'». 21 20
Schwalbach, Caspar von 17
Schwctz 451.
Sculteti, Alexandor 157.
Scultcti, Johannes 403 408.
Seeland 371.
Sekanten -Berechnung 218.
Sigismund I., König von Polen 277.
451. 477.
Sigismund HI. , König von Polen
III.
Silvaticus, MatthaoiiB 245. 249.
Simocatta, Theophylactus 47. 52.
Snellenborg. Heinrich 409. 411
415.
Soerbom, Heinrich 498.
Sosigenes 390.
Stadi us, Johann 394.
Starowolski, Simon 140. 153. 278
Steipnick, Valentin 30.
Stcphanus, Heinrich 57.
Stockfisch, Balthasar 400. 409
412. 413. 415.
Stockholm 15.
Stramburgus 388.
Stubm 413. 478.
S typrock, Johaunca 408.
Suidas 52.
Sylvius, Aeneas O. Piccolomini
279.
Szulc, Dominik 142. 467.
Szyszkowski, Martinus 26.
Digitized by Google
KKU18TKR.
551
T.
Tacuinum 211)
Tangenten 21*.
Tapiau
Tapiau, Christian 490.
Tapiau, Zacharias 490.
Theodosius 37!».
Theon :i«lS. JOS. 42«. 427. 42*.
TheophylactUB s. Simocatta.
T hescus 4<>o.
Thorn 370. 105. 477.
Thorn Neustadt) 42«.).
Thot 147.
Tim actis 375.
Tiinochares 151. 178. 180. 1HI.
208. 200. 302. 314. 302.
Tolkomit 1«. 17. 10. 405. 40«. 415.
178. 180.
Toydcnkuss, Konrad 445. 447. 450.
Treter, Mathias 527.
Trete r, Thomas 520.
Tübingen 3S3.
Hingen , Nicolans von 4S7. 101.
40S.
V.
Cpsahi III. 101. 200. 230. 24«.
Urban VIII.. Papst 20«.
V.
Valoscus de Tharanta 24«. 240
Vapovins s. Wapowski.
Varuiia (Frauenburg) 145. 153. 154.
370. 377.
Varro, Marcus 147. 171.
Veidnower, Heinrich 3*2.
Velken er, Caspar 400.
Venus 371.
Viteil io 207.
Vitruvius. Marcus V. Pollio 207.
Vogel in Iis, Georg 287. 2*S.
Voigt, .luhannes 108.
V'ohuar, Johann 3S3.
VolphhiB 277.
W.
Waldaw, Hieronymus 409.
Wapowski. Bernhard 140. 145
154. UH». 172.
Wartuia b. Varmia.
Warschau 127.
Watzelrode, Cesarius 434. 435.
Watzel rode, Katharina 450. 451.
452 ff.
Watzel rode, Lucas, der Gross vater
425 ff.
Watzelrode, Bischof von Ermland
47 51. I«3. 1Ü5. 280. 425. 400.
Wege, Tilmann von 44«.
Weidler, Johann Friedrieh 381.
Werden, Johannes von 370.
Werner, Johannes 145 100. 175.
ISO. 181.
Worncr, Thomas 490.
Winter, Georg 288.
Wiszniewski, Micha! 151.
Wittenberg 37s. 383. 38J. 3*s.
530.
Wohlgeiuuth, Johannes B».
Wolowski 32.
Woruulith 18. 413. ISO.
Z.
Zcannaw, Johannes 400.
Zeel ins, Heinrich 2*0.
Ziegler 270.
Zimmermann, Johannes 412. 41«.
Digitized by Google
Erläuterungen
zu den litliograjdiirten Beilagen, auf denen Aiitographa von
Copperniens wiederbeleben sind.
Tafel I und II enthalten die — von den Herausgebern der editio
princcps unterdrückte - Einleitung zum ersten Buche des Werkes "de
revolutionibus orbiuui caelestiinn-. (Vgl. Bd. II, S. 9—12.)
(Nach dein Original in der gräflich Nostitzscheti Majorats-Blbliothek zu Prag.)
Tafel III enthält den Bd. II. S. 100 abgedruckten Brief an den Herzog
Albreeht von Freussen.
(Nach »lein Original im Staate-Archiv /.n K ö n i g « b e rg. )
Tafel IV bietet eine Kopie des Bd. II, S. 24.r» u 240 abgedruckten
Receptes. {Vgl. auch Bd. I, Theil 2, S. 312 u. :i!3.)
(Nach dein Original in der Ilniveriutäte-Bibliolhek zu I psala. }
Tafel V giebt Nameuszcichnnngcn von t'oppernicus :
a) Die Unterschrift unter den »Artieuli iurati«, bei der Wahl des Bischof*
Mauritius Ferber. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. I5H u. IM».,
(Nach dem Original im Kapitulai-Archiv zu F ra n e n bn r g. )
b) Unterschrift in dein Bd. II, S. 144 u. 115 abgedruckten Briefe an
den Bißchof Mauritius Ferber.
(Nach dem Original in der Universltäts-Bibliothtk zu Upsala.)
c) Naniens-Einzeichnung in dem oinst im Besitze von Coppemicus be-
findlichen Volumen, welches die Ausgabe der Alfonsinisehen Tafeln (14«»2)
und die Tafeln des Kcgiomontanus (H!»n; umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2
S. 117 bis 411» und Bd. II, S. 2o«.» ff.)
(Nach dem Original in der l'nivcraitäU-Bfbliothek zu Upsala.)
d) Namens -Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus
befindlichen Folianten, welcher eine Auswahl aus den Schriften des Jovianu*
Fontanus (1501), ferner droi Schriften von Bessarion ( 1 50."ti und die (I*tciföfuyt<
des Aratus {s. 1. et a.) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 415 — i!7.)
(Nack dem Original in der Universität»- Bibliothek zu 11 p Kala.)
e) Die Besitz -Bezeichnung in der (dritten) Ausgabe des griechisch-
lateinischen Lexikons, welches der Karmeliter-Mönch Chreslonius bearbeitet
hatte. (Vgl. Bd. I, Theil I, S. 27 u. 400 und Theil 2, S. 417 u. 420.)
(Nach dem Original in der Universität*- Bibliothek zu Upsala.)
Digitized by Google
Tafel I
'N/rr *r***fhc Ar ypsmr^/c Uzrtt» *rh*up fUduLi^hf
rnrim* / fJL Jp-^ffnrrx +rrf**hnr. 4&Jt+j£*t~
/, ^arU^H- f**«, par t^* y»4& ~m+t* «fi~«s
n+ ^tr»VS* ffUrr^ff^- ^Jjj+Jr A/}r~~*r»+™-'
5#£3y ]pf* +Hjr*r** l2£t*rT" +*h« rj^ '4>£'
fjlbh* .*ii***>r~i4T*r* Grx^rHT*^. ***** Gf**fj+> MfJ>*>"
wir*, tffi *f+tf f*rri- MuZ . <ym*tS diJ «Ä«*#r» fcff rwfcY**'
tri lue m <nJvrJ nrrrjUh+h* wW Jt^n^J^e
<U &\*pA**f m**~mfi*f <}L~li+l>Pt~J~' mf. hvf*
Digitized by Google
I
Digi
Tafel n .
4— T>ripf*Vfo
T^^fP ********* f*$* ^""J** f9rnf/am e*u hr*Jh**+ft
****** ^^yi^tt~}ir<U»*frff fr*
7 h VJUstMj' i******- f**9 "**~iflfdm s *£Jh rrr-ih IcA^r
f***7* >fi* f>*jfm~^LA~f #Wjj*+f*f
e++rrt fr*~rfo jA+VT* % <%Ar*rrry*f aJfrmr^M^ 4*** *™€ /**4 ^
iyf ** f"*r- yiph^ tmnJLmt L^fU- ftJtm ^ml
Digitized by Grogle
Digitize<
He
Tafel Ol.
<rff~ty y**"—™" 'yy "►«*-« 7~ «■«■•■■Tjyjy - ^
Cflgitized by GooqI«
Tafel IV.
o^-^^.' 51
Digitized by Google
Digitized by Google
Tafel V
^it-L** C^perrrUL C*»*"*** V»
Digitized by Google
I
Digitized by Google
Digitized by Google
■
Digitiz-«
3 HOS Q1S 0S4 S40
c?6
C2PT7
□ATE DUE 1
JUN
1990
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004
Digitized by Go